Պետությունների պատասխանատվությունը միջազգային իրավունքում

Ժամանակակից պետություններն ու իրավունքի զարգացման գործոնը

Պետությունների դերը միջազգային հարաբերությունների համատեքստում

Պետությունների միջազգային իրավապատասխանատվության հիմքերը

Միջազգային իրավապատասխանատվության ձևերը

---

 Ժամանակակից պետություններն ու իրավունքի զարգացման գործոնը

Միջազգային իրավունքի, միջազգային հարաբերությունների համակարգի առանցքային տարրերը եղել և շարունակում են մնալ պետությունները, թեև կապված վերջին շրջանի գլոբալիզացիոն գործընթացների հետ պետությունների դերը սկսում է նվազել: Իսկ ի՞նչ է պետությունը և ինչպիսի՞ նշանակություն ունի հասարակական կյանքում: Միանշանակ իրավաբանական սահմանում պետության մասին չկա, որը ընդունելի կլիներ աշխարհի երկրների, ինչպես նաև գիտության կողմից: Խոշորագույն միջազգային կազմակերպություն ՄԱԿ-ը համապատասխան լիազորություն չունի սահմանելու, թե արդյոք այս կամ այն համակարգը պետություն է, թե ոչ: «Նոր պետության կամ կառավարության ճանաչումը, դա գործողություն է, որը կարող են իրականացնել կամ հրաժարվել դրանից միայն պետությունները կամ կառավարությունները: Որպես կանոն այն նշանակում է պատրաստակամություն դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու: Միավորված ազգերի կազմակերպությունը ո՛չ պետություն է, ո՛չ էլ կառավարություն, ուստի նա ոչ մի իրավասություն չունի ճանաչելու այս կամ այն պետությունը կամ կառավարությունը»[1]:

Առաջին պետությունները առաջացել են Քա. 4-3-րդ դդ. Միջագետքում, Նեղոսի  հովտում, Լեռնային Պերուում[2]: Իսկ տերմինը «stato» (լատ. status – կարգավիճակ, ստատուս) առաջադրվել է 16-րդ դարում Նիկոլո Մաքիավելու կողմից, նշանակում է «քաղաքականապես կազմակերպված միություն», որով ամբողջացվում էր «հանրապետությունը» և «միապետությունը»[3]: Հին հույներն այս իմաստով օգտագործում էին պոլիս, պոլիտեա, իսկ հռոմեացիները res publica, civitates տերմինները:  Status rei publicae (կամ status rei romanae) արտահայտությունը, որը անտիկ շրջանում շրջանառության մեջ էր, վերջնական հաշվով ձևափոխվեց «պետություն» (stato, staat, état, state) հասկացության[4]:

Հին Հունաստանում ձևավորվել  է պետության բնական ծագման տեսությունը: Արիստոտելը գտնում էր, որ մարդիկ լինելով իրենց բնույթով սոցիալական, ձգտում են կատարելության, ուստի մշտապես փոխգործակցում են միմյանց հետ, անխուսափելիորեն ձևավորում են հասարակություն և նրա ֆորմալ կազմակերպությունը` պետությունը:  Պետությունը հանդես է գալիս նաև մարդկանց համար  բարոյական կատարելագործման հասնելու միջոց: Պետությունը կազմված է մարդկանցից, սակայն պետության ուժը, հզորությունը և առաջնայնությունը մարդու հանդեպ ևս  պետք է դիտարկվի որպես կարևորագույն դրսևորում[5]:  Այս հումանիստական տրամաբանությունը իրենց շահերի համար օգտագործվեց ֆաշիզմի կողմից (Բենիտո Մուսոլինիի «Օրգանական պետության» տեսությունը[6]):

Միջին դարերում ավելի շատ տարածում է գտնում  աստվածաբանական տեսությունը: Պետությունը,  միավորվելով եկեղեցական իշխանության շահերի հետ, մեկնաբանվում էր «երկու սրերի» տեսության ոգով, որը  ընդունում էր  աշխարհիկ և  եկեղեցական իշխանությունների իրավունքների առկայությունը[7]: Այս երկուսը տրված էին Աստծո կողմից և ունեին  սեփական ոլորտը` մեկը` աշխարհիկ, մյուսը` հոգևոր: Սրա վառ դրսևորում էր Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ Ճապոնիայում տարածված այն կողմնորոշումը, որ Ճապոնիայի առաջին կայսրը եղել է  Արևի աստվածուհու թոռը: Ուստի բարձրագույն կրոնական պարտք է մահանալ աստվածների կողմից ընտրված կայսեր համար[8]:

Այսօր պետություն տերմինը  կիրառվում է երկու նշանակությամբ: Լայն իմաստով` մարդկանց հանրույթ, որը ներկայացվում ու  կազմակերպվում է բարձրագույն իշխանության մարմիների կողմից և ապրում է որոշակի տարածքում: Մինչև Ն. Մաքիավելու ժամանակաշրջանը այս իմաստով էր հասկացվում, այն հասարակությունից առանձնացված չէր[9]: Պետությունը նշելու համար կիրառվում էին կոնկրետ տերմիններ` պոլիտեիա, իշխանություն, թագավորություն, կայսրություն, հանրապետություն, բռնապետություն, կառավարում և այլն: Պետության և հասարակության հստակ սահմանազատումը  հիմնավորվել է Հոբսի, Լոկի, Ռուսոյի և լիբերալիզմի այլ մտածողների պետության պայմանագրային տեսություններում[10]: Հոբսը գտնում էր, որ պետական իշխանությունը կանխարգելելու է «բոլորի պատերազմը բոլորի դեմ»: Իսկ միապետը պետության էության, սուվերենիտետի  մարմնավորումն է, ուստի քաոսային իրավիճակների կանխարգելման համար  իշխանությունը պետք է առաջնայնություն ունենա բնակչության նկատմամբ: Իսկ Ռուսոն առաջնայնությունը տալիս է ժողովրդին, նա հասարակական  պայմանագրի էություն բխեցնում է այն բանից, որ ժողովուրդը իշխում է միայն անուղղակի կերպով: Լոկը գտնում էր, որ պետությունը պետք է ամբողջությամբ վերահսկվի ժողովրդի  կողմից և գործի քաղաքացիների իրավունքների և ազատությունների պաշտպանման համար: Ըստ պայմանագրային տեսության սկզբում ձևավորվել է հասարակությունը, իսկ ապա անվտանգության և բնական իրավունքների պահպանման համար պայմանագրային ճանապարհով ստեղծվել է այս հատուկ օրգանը[11]: Պայմանագրային տեսության օրինակ է Հին Նովգորոդը, ուր իշխանի` որոշակի ժամանակահատվածով կառավարումը պայմանագրով  էր ամրապնդվում, եթե չկատարվեր, ապա աքսորման վտանգի էր առաջանում իշխանի համար: Հասարակական դաշինքի տեսության ուղղակի ազդեցությամբ ձևավորվել  է ԱՄՆ-ը:

Նեղ իմաստով  պետությունը դիտարկվում է որպես որոշակի տարածքում  գերագույն իշխանություն ունեցող կառույց, կազմակերպություն: Պետության հատկանիշների դուրսբերումը ունի ոչ միայն գիտական նշանակություն, այլ պրակտիկ կիրառական նշանակություն, հատկապես միջազգային իրավունքի  հարցում: Պետությունը միջազգային հարաբերությունների սուբյեկտ է: Միայն պետության հատկանիշներ  կրող  կազմակերպությունը կարող է ճանաչվել միջազգային իրավունքի սուբյեկտ. նրան տրվում է համապատասխան իրավունքներ և պարտականություններ: Ժամանակակից միջազգային  իրավունքը  առանձնացնում է  պետության երեք մինիմալ հատկանիշներ` տարածք, բնակչություն և սուվերեն իշխանություն[12]:

Պետության հատկանիշների բացահայտման համար անհրաժեշտ է անդրադառնալ պետության հիմնական գործառույթներին: Պետության  գործունեությունը իրականացվում է արտաքին և ներքին ուղղությամբ, որոնք միմյանցից  մեկուսացված չեն, այլ սերտ փոխկապակցության մեջ են, ուստի դրանց ընդհանուր բնույթի դուրսբերման համար անհրաժեշտ է անդրադառնալ երկուսին էլ[13]:

Պետության ներքին գործառույթների շարքին են դասվում կարգուկանոնի պահպանումը, տնտեսական, գաղափարական, սոցիալական գործառույթները: Տարբեր պետությունների գոյության տարբեր ժամանակահատվածներում այս գործունեության տեսակների նշանակությունը կարող է մեծանալ և փոքրանալ:

Կարգուկանոնի պահպանումը իր մեջ ներառում է գործող կարգի* հակառակորդների` համակարգային դեմ ուղղված ելույթների ճնշումը, որը շատ կարևոր է ցանկացած պետության համար: Այս գործառույթը դրսևորվում է նաև նախազգուշական (պրոֆիլակտիկ) միջոցառումների ժամանակ, որը հղված է հասարակական կարգի և պետական ինստիտուտների ու կարգի վրա հանցափորձ թույլ չտալուն[14]:

Տնտեսական գործառույթի դերը փոփոխվում է ժամանակի ընթացքում: Արևելյան բռնապետություններում պետականության առաջացման սկզբնական շրջանում (օրինակ Հին Եգիպտոսում) այս պարտականությունները եղել են կարևորագույններից մեկը.  տաճարների և այլ հասարակական շինությունների և գլխավորապես  ոռոգման համակարգերի կառուցումը, որը գտնվում էր պետության տնօրինության տակ, ապահովում էր հասարակության վերարտադրումը, քանի որ գյուղատնտեսությունը հնարավոր էր  զարգացնել միայն արհեստականորեն ստեղծված դաշտերի միջոցով: Սակայն պատմության ընթացքում տվյալ գործառույթի նշանակությունը  ոչ միշտ է այդքան բարձր եղել: Մասնավորապես` կապիտալիզմի  զարգացման սկզբնական շրջանում պետությունը մինիմալ կերպով էր ներգրավվում տնտեսության մեջ («պետություն` գիշերային պահակ» սկզբունքը), թեպետ այդ ժամանակ ևս  տնտեսական գործառույթը  պետությունից  ամբողջությամբ առանձացված չէր[15]:

Գաղափարական  գործառույթը շարունակում է պահպանել իր զգալի նշանակությունը ցանկացած պետության համար:   Որոշ դեպքերում պետական գաղափարախոսությունը մշակվում է պետական կառույցներ կողմից, իսկ այլ դեպքերում  դրանք ընդունվում և պահպանվում են որպես պետական հայեցակարգ, որոնք մշակվում են իրենց իրավասություններից (լիազորություններից) դուրս:  Առաջին մոտեցման օրինակներ են «Երրորդ Հռոմ» հայեցակարգ Ռուսաստանում 15-17-րդ դդ.[16], նախկին սոցիալիստական երկրներում պաշտոնական գաղափարախոսությունները, ԱՄՆ-ում ազգային անվտանգության   դոկտրինան 20-րդ  դարում, իսկ երկրորդ տարբերակներից են տարբեր կրոնները (օրինակ կոնֆուցիոսականությունը, որը պաշտպանում էր հասարակական կարգի անսասանության գաղափարը): Պետությունը կարող է քիչ թե շատ  հանդուրժողականորեն վերաբերվել  իր կողմից չվավերացված  գաղափարախոսություններին կամ կարող է անխնահորեն ճնշել դրանք: Երբեմն այս գործառույթը արտահայտվում է ցանկացած ուրիշ, հակապետական համարվող գաղափարախոսությունների և  դրանց կրողների ոչնչացնելու ձգտման մեջ (այդպես են գործել նացիստական Գերմանիան և ֆաշիստական Իտալիան, ԽՍՀՄ-ը ստալինիզմի ժամանակահատվածում): Գաղափարախոսական գործառույթին են վերաբերում  պետական տեսակետների տարածումը, պրոպագանդայի մեքենայի ստեղծումը (ներառյալ պետական ԶԼՄ-ները), հսկողությունը կրթության վրա, պետության համար օգտակար գաղափարական համակարգեր ստեղծող կառույցների և գաղափարախոսությունների  բարոյական և նյութական աջակցությունը:

Պետության կողմից սոցիալական գործառույթների իրականացումը արտահայտում է տարբեր խմբերի և դասերի շահերը: Նման գործունեությունը այս կամ այն տեսքով բնութագրական է ցանկացած պետության: Օրինակ` Հին Հռոմում այն արտահայտվում էր չքավորներին  հացի անվճար բաժանմամբ, քաղաքացիների ֆիզիկական դաստիարակության և կրթության համար կառույցների ստեղծմամբ և այլն: Ժամանակակից աշխարհում սոցիալական  գործառույթը ձեռք է բերել  յուրահատուկ դինամիկ զարգացում: Այն ընդգրկում է առողջապահությունը, սոցիալական ապահովությունը, կրթությունը, մշակութային նվաճումների (հաջողությունների) լայն հնարավորությունների ստեղծումը,երեխաների, երիտասարդների և ծերերի հանդեպ հոգատարությունը և այլն[17]:

Պետության արտաքին գործառութներն են միջազգային քաղաքականության  տարբեր սուբյեկտների` նախևառաջ այլ պետությունների և միջազգային կազմակերպությունների հետ հարաբերությունները, արտաքին տնտեսական և ռազմական գործառույթները[18]:

Այլ պետությունների հետ հարաբերությունների պահպանումը և միջազգային կազմակերպություններում գործունեությունը ընդգրկում է և° բուն քաղաքական, և° մշակութային բնույթի փոխհարաբերություններ, օրինակ խաղաղության և վստահության ամրապնդման, էկոլոգիայի, իր քաղաքացիների (հպատակների) և արտասահմանում գործող կազմակերպությունների շահերի պաշտպանության հարցերը:

Արտաքին տնտեսական գործառույթը պետության ձգտումն է ապահովելու մի կողմից առավելապես շահավետ պայմաններ արտասահմանում գործող ազգային տնտեսական սուբյեկտների գործունեության համար, իսկ մյուս կողմից, հաշվի առնել արտաքին բոլոր գործոնները, սեփական տնտեսության զարգացման  համար պայմանների ստեղծելումը: Դրան կարելի է հասնել միակողմանի  միջոցառումներով  (մասնավորապես  մաքսային տարիֆային և ոչ տարիֆային կարգավորմամբ, արտասահմանյան ապրանքարտադրողների և  ներդրողների ներգրավմամբ կամ հակառակը` հովանավորչությամբ` հայրենական արտահանողներին աջակցման համար  միջոցների  ներդրմամբ և այլն), կամ էլ  ուրիշ պետությունների հետ երկկողմանի կամ բազմակողմանի հիմքով  դիրքորոշումների համաձայնեցմամբ:

Պետության ռազմական գործառույթը ունի երկու կողմ` սեփական երկրի հուսալի պաշտպանություն, նվաճողական և ընդհանրապես հարձակողական գործողություններ, որը ապահովում է այն իրականացնող պետության շահերը: Այս գործառույթի մեջ է մտնում նաև  հետախուզությունը և հակահետախուզությունը: Վերջին ժամանակներում համաշխարհային թատերաբեմում պետությունները իրականացնում է նաև հակատեռորիստական գործունեություն, մասնակցում են թմրամիջոցների տարածման և այլ հանցավոր գործունեությունների  դեմ պայքարին, ինչպես նաև մասնակցում են միջազգային զինվորական համակազմերին` «թեժ կետերում» խաղաղության պահպանման համար[19]:

Այս ամենն են այն գործառնակն հիմքը, որը պայմանավորում են նաև պետության միջազգային իրավական բնույթը: Ընդհանուր առմամբ եթե համադրենք պետության մասին բոլոր հիմնական ժամանակակից գիտական հայեցակարգերը, ապա կստանանք, որ նրա գործունեությունը պետք է  տարածքի  որոշակի  ուղղություններով և պետք է  կրի որոշակի  յուրահատուկ բնութագրիչներ.

• Պետությունը իր սուբյեկտների համար ստեղծում է շահավետ պայմաններ պետական ինստիտուտների և քաղաքացիական միավորումների շրջանականերում գործելու համար, նաև նրա ռեսուրսների օգտագործման համար:
• Պետության ադմինիստրատիվ հնարավորությունները կարող են սահմանափակված լինել գերիշխող կոլեկտիվ հանրույթների կողմից (օրինակ` կորպորացիաներ, արհմիություններ), շատ դեպքերում նաև պառլամենտի կամ ընտրողների հավանությունը ստանալու անհրաժեշտությամբ: Պետական քաղաքականության իրականացումը  որոշվում է  ֆորմալ կանոններով, ինստիտուցիոնալ կարգավորմամբ, տվյալ քաղաքականության համար ռեսուրսների ապահովման տնտեսական  հնարավորությամբ:
• Պետությունը վիճաբանող խմբերին կարող է առաջարկել իր քաղաքական այլընտրանքները` դրանով իսկ փոխզիջման համար հիմք ձևավորելով:
• Պետական ապարատը սոցիալական խմբերի և կոլեկտիվ  միավորումների նկատմամբ առաջնայնություն ունի:
• Պետության մանևրելու հնարավորությունը մեծանում է մի ոլորտից մեկ այլ ոլորտ ռեսուրսները տեղափոխելու  հնարավորության: Սակայն նման քաղաքական մանևրումը  արդյունավետ կլինի միայն այն դեպքում, երբ պետությունը զգալի աջակցություն է ստանում պառլամենտի և բնակչության կողմից:
• Շուկայական հասարակություններում բոլոր պետությունները պաշտպանում են իրենց գլխավոր ինստիտուտները` մասնավոր սեփականությունը, դեմոկրատական նորմերի և կանոների պլյուրալիզմը: Ուստի  պետության միջամտությունը հասարակության կենսագործունեության մեջ  առավելապես սահմանափակվում է ճգնաժամային խնդիրների  կարգավորմամբ:

Իսկ ի՞նչ դեր ունի պետությունը մասնավորապես միջազգային իրավունքի համատեքստում: Նախևառաջ այն միջազգային իրավունքի կարևորագույն սուբյեկտ է: Իսկ ի՞նչ է նշանակում լինել միջազգային իրավունքի սուբյեկտ[20]: Միջազգային իրավունքի սուբյեկտները միջազգային հարաբերությունների այն մասնակիցներն են, որոնց վարքագիծն անմիջականորեն կարգավորվում է միջազգային իրավունքի նորմերով: Միջազգային իրավունքի սուբյեկտների վարքագծի կանոնակարգումը ենթադրում է նրանց իրավունքների և պարտականությունների ամրագրում և դրանց խախտման համար պատասխանատվության սահմանում: Բացի նշվածից, միջազգային իրավունքի սուբյեկտի պարտադիր հատկանիշ է միջազգային իրավական նորմերի ստեղծմանը մասնակցելու ունակությունը: Միջազգային իրավունքի սուբյեկտ են միջազգային կապերի միայն այն կողմերը, որոնց բնորոշ են այս բոլոր հատկանիշները: Այսպես, օրինակ, անհատները, համաձայն ժամանակակից միջազգային իրավունքի, կարող են օժտված լինել որոշակի իրավունքներով և պարտականություններով, նրանց կարելի է պատասխանատվության ենթարկել միջազգային իրավական նորմերը խախտելու համար, սակայն նրանք չեն կարող համարվել միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ, քանզի հնարավորություն չունեն մասնակցելու միջազգային իրավունքի նորմերի ստեղծմանը: Իհարկե, այդ գործընթացը (բանակցություններ, պայմանագրերի նախագծերի մշակում և այլն) ի վերջո իրականացնում են մարդիկ, սակայն նրանք այստեղ հանդես են գալիս ոչ թե իրենց անձնական դիրքորոշմամբ և իրենց անունից, այլ որպես համապատասխան պետության պաշտոնական ներկայացուցիչներ: Հաշվի առնելով շարադրվածը՝ կարելի է տալ միջազգային իրավունքի սուբյեկտի հետևյալ սահմանումը. միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ են միջազգային հարաբերությունների այն մասնակիցները, որոնք միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան միջազգային իրավունքների և պարտականությունների կրողներ են, ունակ են ենթարկվել միջազգային պատասխանատվության և մասնակցել միջազգային իրավունքի նորմերի ստեղծմանը[21]:

Միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ են միջազգային հարաբերությունների հետևյալ մասնակիցները՝ պետություններ, անկախության համար պայքարող ազգերն ու ժողովուրդները, միջազգային կազմակերպությունները, ինչպես նաև որոշ պետականակերպ կազմավորումներ: Միջազգային իրավունքի սուբյեկտների թվարկված տեսակների միջև սովորաբար կատարվում է դասակարգում: Տարբերում են միջազգային իրավունքի սկզբնական և ածանցյալ սուբյեկտներ: Միջազգային իրավունքի սկզբնական սուբյեկտները չեն ստեղծվում որպես այդպիսին, դրանց ի հայտ գալն օբյեկտիվ իրականություն է, բնական պատմական գործընթացի արդյունք: Նախ և առաջ, դրանք պետություններն են, ինչպես նաև ազգերը և ժողովուրդները: Ծագելով որպես սոցիալական ամբողջություններ, նրանք անխուսափելիոեն շփման մեջ են մտնում միմյանց հետ՝ ստեղծելով իրենց հարաբերությունները կարգավորող կանոններ: Միջազգային իրավունքի ածանցյալ սուբյեկտները՝ միջազգային և պետականակերպ կազմակերպությունները, ստեղծվում են սկզբնականների կողմից: Դրանց իրավասուբյեկտության ծավալը կածված է նրանց ստեղծողների մտադրությունից և ցանկությունից: Դրանք են՝ միջազգային կազմակերպությունները և պետականակերխ կազմավորումները: Որպես կանոն, միջազգային իրավունքի ածանցյալ սուբյեկտների իրավունքների և պարտականների շրջանակները սահմանափակվում են միջազգային պայմանագրերով[22]:

Ժամանակակից միջազգային իրավունքի հիմնական սուբյեկտներն են պետությունները: Պետությունները միջազգային իրավասուբյեկտությամբ օժտված են իրենց ստեղծման պահից: Այդ իրավասուբյեկտության հիմքը պետության ինքնիշխանությունն է, որը ենթադրում է պետության գերիշխանությունն իր տարածքում և անկածությունը միջազգային հարաբերությունների ոլորտում: Պետությունների միջազգային իրավասուբյեկտությունը ենթադրում է նրանց պատկանող միջազգային իրավունքների և պարտականությունների առկայություն: Այդ իրավունքներից և պարտականություններից կարելի է առանձնացնել այնպիսիք, որոնցով հավասարապես օժտված են բոլոր պետությունները: Խոսքը պետությունների հիմնական իրավունքների և պարտականությունների մասին է:

Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից եզակի փաստաթղթերից է Մոնտեվիդեոյի կոնվենցիան, որը ստորագրվել է 1933 թվական դեկտեմբերի 26-ին Յոթերորդ պանամերիկյան վեհաժողովի ժամանակ, ստորագրել են 19 պետություններ:  Այն նախատեսում է, որ պետությունը որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ պետք է ունենա չորս բնորոշիչներ՝ մշտական բնակչություն, որոշակի տարածք, սեփական կառավարություն,  ունակություն այլ պետությունների հետ հարաբերությունների մեջ մտնելու[23]:

Պետությունները երկար ժամանակ միջազգային իրավունքի միակ սուբյեկտ ու ստեղծողներն էին: Այժմ դրանք շարունակում են մնալ այդպիսին, քանի որ ժամանակակից միջազգային իրավունքն իր հիմքում մնացել է միջպետական:

«Պետություն» եզրույթը կիրառելով՝ միջազգային իրավունքը չի բնորոշում այն, սակայն սահմանում է, որ պետությունները հատուկ ինքնիշխան կազմավորումներ են, և որ նրանց փոխհարաբերությունների հիմնական սկզբունքներից մեկը պետությունների ինքնիշխան հավասարության սկզբունքն է:

Այդ սկզբունքի համաձայն, բոլոր պետությունները օգտվում են ինքնիշխան հավասարությունից. Միջազգային համագորածակցության իրավահավասար անդամներ են, անկախ տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական կամ այլ բնույթի տարբերություններից:

Իրավունքի դոկտրինայում ընդունված է համարել, որ պետությունը բնութագրվում է երեք հատկանիշի՝ տարածքի (պետական տարածքի), բնակչության և հանրային (պետական) իշխանության առկայության: Սակայն իրականում դրանք փոխկապակցված են բոլոր պետությունների համար ընդհանուր՝ ինքնիշխանության հատկությամբ, այն է՝

• Պետական տարածքը՝ տվյալ պետության ինքնիշանության ներոք գտնվող տարածությունն է
• Բնակչությունը՝ պետության տարածքային սահմաններում գտնվող անձանց (քաղաքացիների, օտարերկրացիների, ապատրիդների) այն համակցությունն է, որոնց նկատմամբ տարածվում է տվյալ պետության իրավասությունը (ինքնիշխան իշխանական լիազորությունների համակցությունը).
• Հանրային (պետական) իշխանությունը՝ իշխելու հատուկ կազմակերպություն է, որի գործունեության միջոցով իրականացվում է պետական ինքնիշխանությունը[24]:

Պետությունների միջազգային իրավասուբյեկտայնությունը կարևորվում է միջազգային պայմանագրերի համատեքստում, քանի որ հենց միջազգային պայմանագիրը ընկած է այս բնորոշման նախահիմքում: Միջազգային պայմանագրերի կնքման, գործողության ու դադարման կապակցությամբ պետությունների և միջազգային իրավունքի այլ սուբյեկտներ հարաբերությունները կարգավորող նորմերի համակացություն է:

Միջազգային պայմանագրերի իրավունքն առանցքային տեղ ունի միջազգային իրավունքի համակարգում: Դրան կարևորագույն դեր է վերապահվում միջազգային իրավունքի գործողություն կարգավորման հարցում, այն որոշում է միջազգային իրավունքի նորմերի ստեղծման կարգը, դրանց վավերացականությունը, իրականացումը, դադարումը, իրավական հետևանքները և այլն: Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի հետ այս կամ այն կերպ կապված են միջազգային իրավունքի մյուս բոլոր ճյուղերի և ինստիտուտների ձևավորումը և գործողությունը: Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի նշանակությունը պայմանավորված է այն դերով, որը պատկանում է պայմանագրային՝ միազգային հարաբերություններում: Պայմանագիրը միջազգային հարաբերությունների կարգավորման քաղաքական և իրավական կարևորագույն միջոցներից մեկն է, որի օգնությամբ լուծվում են առավել կարևոր և բարդ հիմնախնդիրները: Այն միջազգային հարաբերությունների կառավարման ամբողջ համակարգի գործողությունն ապահովող հզոր գործիք է:

Միջազգային պայմանագիրը կարելի է սահմանել որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտների միջև ակնհայտ արտահայտված համաձայնություն, որի միջոցով սահմանվել են միջազգային իրավունքի նորմերը: Միջազգային իրավական փաստաթղթերում միջազգային պայմանագիրը բնորոշվում է որպես պետությունների և միջազգային իրավունքի այլ սուբյեկտների միջև կնքված գրավոր համաձայնություն, որը կարգավորվում է միջազգային իրավունքով, անկախ նրանից, թե այդ համաձայնությունը բովանդակում է մեկ, թե մեկից ավելի փոխկապված փաստաթղթերում, ինչպես նաև անկախ այդ փաստաթղթերի անվանումից[25]:

Միջազգային համաձայնության ձևերը բազմաթիվ են, միջազգային պայմանագիրը դրանցից միայն մեկն է:  Միջազգային իրավական պայմանագրերի ի հայտ գալուն զուգընթաց սկսել է կազմավորվել դրանց գործողությունը կարգավորող իրավունքը: Երկար ժամանակ միջազգային պայմանագրերի իրավունքի միակ աղբյուրը սովորույթներն էին: Ըստ էության, միջազգային պայմանագրերի իրավունքը ձևավորվել է ընդհանրապես միջազգային իրավունքի հետ միաժամանակ: Այդ գործընթացը տեղի էր ունենում հռոմեական իրավունքի և, մասնավորապես, դրա այնպիսի ճյուղի զգալի ազդեցության տակ, ինչպիսին պարտավորական իրավունքն է: Այդտեղից է փոխառնվել նաև պայմանագրերի իրավունքի հիմնական սկզբունքի բանաձևը «pacta sunt servanda» (լատիներենից թարգմանաբար՝ «պայմանագիրը պետք է իրագործվի»)[26]:

Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի առավել կայացած նորմերը կոդիֆիկացրած միջազգային իրավական առաջին ակտը ընդամենը 21 հոդվածից բաղկացած Միջազգային պայմանագրերի մասին 1928 թ. միջամերիկյան կոնվենցիան էր (Հավանայի կոնվենցիան)[27]:

Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի մասին հարցն ի սկզբանե ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմից ընդգրկվել էր Միջազգային իրավունքի հանձնաժողովի աշխատանքների ծրագրում, որն սկսել է դրանով զբաղվել 1950- թվականից: Հոդվածների նախագծերը նախապատրաստելու համար երկար տարիներ պահանջվեցին: Միայն 1968 թ. հարցի քննարկման համար գումարվել է Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի Վիեննայի կոնֆերանսը: 1969 թ. մայիսի 23-ին ընդունվեց Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի Վիեննայի կոնվենցիան, որի 85 հոդվածները մանրամասն նկարագրում են միջազգային պայմանագրի իրավական համակարգը[28]: Կոնվեցնիան միջազգային պայմանագրերի իրավունքի յուրատեսակ օրենսգիրք է, դրանում կարգավորված են միջազգային իրավունքի այդ ճյուղի բոլոր հիմնական հացերը: Դրա շրջանակներից դուրս են մնացել այն համաձայնությունները, որոնց կողմերը ոչ թե պետություններն են, այլ միջազգային իրավունքի այլ սուբյեկտները, ինչպես նաև ոչ գրավոր ձևով կնքված միջազգային համաձայնությունները[29]:

Այս համակարգն հետագայում ընդլայնվեց. 1978 թ. օգոստոսի 23-ին ընդունվել է Պայմանագրերի նկատմամբ պետությունների իրավահաջորդության մասին կոնվեցնիան, որը, սակայն, ցայսօր ուժի մեջ չի մտել[30]: Իսկ 1986 թ. մարտի 21-ին Վիեննայում ՄԱԿ-ի հովանու ներքո գումարված կոնֆերանսում ընդունվել է Պետությունների և միջազգային կազմակերպությունների միջև կամ միջազգային կազմակերպությունների միջև պայմանագրերի իրավունքի մասին կոնվենցիան[31]: Այս կոնվենցիան ևս ուժի մեջ չի մտել, սակայն երկու կոնվենցիաների դրույթները գործում են որպես սովորութային նորմեր: Նշված կոնվենցիաներում կոդիֆիկացված են միջազգային պայմանագրերի իրավունքի բնագավառում գործող ոչ բոլոր սովորութային նորմերը: Այդ պատճառով էլ պայմանագրային նորմերի հետ մեկտեղ շարունակում են գործել նաև սովորութայինները:

1986 թ. ընդունված կոնվեցնիայիում արդեն իսկ երևվում էր միջազգային հարաբերությունների բնագավառի արմատական վերափոխման հիմքերը: Սառը պատերազմի թեժ առճակատման շրջանը անցյալում էր և երկրագունդը թևակոխում էր «Նոր աշխարհակարգ», որն էլ իր հետ բերում էր զգալի փոփոխությունների միջազգային հարաբերությունների համատեքստում, ինչն էլ ինքնին պետք է ամրագրվի միջազգային իրավունքի մեջ[32]:  Ըստ էության միջազգային իրավունքն հիմնականում թելադրված է առկա համաշխարհային քաղաքական իրողություններով, ուստի երևույթի ընկալման մեջ առավել հստակություն մտցնելու համար անհրաժեշտ է միջդիսցիպլինար տեսանկյունից վերլուծել պետությունների դերը միջազգային հարաբերությունների մեջ: Այս հարցի պարզաբանման էլ անդրադառնում են աշխատանքի հաջորդ մասում:

 

Պետությունների դերը միջազգային հարաբերությունների համատեքստում

1648թ. Վեստֆալյան պայմանագրով հիմք դրվեց միջազգային քաղաքական հարաբերությունների նոր համակարգի, որը կարևորում է սուվերենության սկզբունքը, պայմանագրի կնքմանը մասնակից էին 109 կողմեր[33]: Սա աշխարհի վեստֆալյան կամ պետականակենտրոն մոդելն է: Սրա արմատները բխում են Հին Հունաստանից, Հռոմից և միջնադարյան իտական քաղաքներից: Այն տարածվում է այլ աշխարհամասերում, դրանով իսկ ձևավորվում է ներպետական և միջպետական հարաերությունների համակարգ` իր մեխազնիմներով, նորմերով և այլն:

Վեստֆալյան համակարգի մեջ էական է այն կառույցի ակտիվացումը, որոնք այսօր անվանում ենք  նոր վերազգային դերակատարներ, որոնք դառնում են միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ: Դրանք են միջկառավարական կազմակերպությունները, վերազգային կորպորացիաները և բանկերը, միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպությունները, ներպետական ռեգիոններ, կրոնական կազմակերպություններ և շարժումներ, միջազգային հանցավոր և ահաբեկչական խմբավորումներ և այլն:

Դրանք պայմանականորեն են անվանվում նոր, անցյալում ևս եղել են, սակայն 20-րդ դարի երկրորդ կեսից դրանք նոր քանակական և որակական մասշտաբով ասպարեզ իջան: Եթե հաշվվում են շուրջ 200 պետություններ (ՄԱԿ-ում՝ 193[34]), ապա կան մոտ 5 000 միջակառավարական կազմակերպությունները, 27000 ոչ կառավարական, 53 000  վերազգային կորպորացիաներ[35]:

Նոր վերազգային  դերակատարների զարգացումը հանգեցերեց համաշխարհային թատերաբեմում մասնակիցների՝ միջազգային իրավունքի սուբյեկտների «աճող բազմազանության» երևույթին (Ջ. Գրում)[36]: Ինչն առավելապես որակական փոփոխության բնույթ ունի, այն սկզբում ընդգրկում է տնտեսությունը, ապա այլ ոլորտները. այս երևույթը անվանվեց «գլոբալիզացիա» (այս հարցի պարզաբանմանը մանրամասն կանդրադառնանք աշխատության հաջորդ գլխի «Միջազգային հարաբերությունների համակարգի վերափոխման միտումները» բաժնում):

Աշխարհի իրավաքաղաքական կառուցվածքի որակական փոփոխությունը շեշտվում էր դեռ 1970-ականներին Ռ.Կոհենը և Ջ.Նայը, այսինքն այդ շրջանից ակնհայտ էր վերափոխումը, որին ենթարկվում էր միջազգային թատերաբեմը[37]: Այսօր պետությունները շարունակում են մնալ միջազգային հարաբերությունների ու միջազգային իրավունք գլխավոր դերակատարները, սակայն նրանք բարդ հարաբերությունների մեջ են մտնում ոչ միայն միմյանց, այլև վերազգային մասնակիցների հետ: Այժմ միջազգային կազմակերպությունները միջամտում են ներքաղաքական խնդիրներին, իսկ ներպետական ռեգիոնները փորձում են ազդել արտաքին ոլորտի վրա, այս հանգամանքը անցյալում բացառված էր: Պետությունը հարկադրված էր իր լիազորությունները «կիսել», այնուհանդերձ կառավարական գործառույթները բաշխվում էին հենց պետությունից: Պետությունը նաև հնարավորություն ունի ազդել իր քաղաքացիների վրա էլեկտրոնային միջոցներով, բիոտեխնոլոգիաներով: Սակայն պետությունները սովորաբար բացասական են վերաբերվում այս իրողություններին, որը հանգեցնում է պետական սուվերենիտետի քայքայմանը: Սուվերենիտետի պահպանության համար կարող են դիմել դիկտատուրայի հաստատման, կոռուպացված ռեժիմի և կվազիպետության: Սա էլ ահաբեկչությունների և անկայունության համար մեծ նախադրյալ է: Ընդհանուր առմամբ մենք այսօր ականատես ենք «վեստֆալյան սուվերենիտետի» քայքայմանը[38]:

Իսկ ի՞նչ է ձևավորվում այսօր միջազգային հարաբերությունների մեջ, ինչպիսին պետք է լինեն հարաբերությունները միջազգային իրավունքի սուբյեկտների միջև: Այսօր վերազգային դերակատարները բաժանվում են պետական (ավանդական) և ոչ պետական մասնակիցների: Միջկառավարական կազմակերպությունները ոչ պետական շարքին չեն դասվում, սակայն այս հարցում գիտնականների միջև տարակարծություններ կան:  Գիտնականների մի մասը դրանք պետականի  շարքում են դասում՝ հիմնավորելով, թե.

• Մի շարք միջկառավարական կազմակերպություններին թուլատրվում են մասնակցել որպես այնպիսի տարածքներների անդամներ, որոնք սուվերեն պետություններ չեն, ինչպես Միջազգային հեռահաղորդակցության միությանը, Համաշխարհային մետեոլոգիական կազմակերպությանը:
• Որոշ միջկառավարական կազմակերպություններ ունեն ոչ կառավարական կազմակերպություններին բնորոշ կառուցվածք:
• Միջկառավարական կազմակերպությունները ձևավորվում են պետության գործադիր իշխանության որոշմամբ[39]:

 Ի դեպ միջկառավարական կազմակերպությունների շահերը բնավ պարտադիր չէ, որ համահունչ լինեն պետության շահերի հետ, ինչն էլ անխուսափելիորեն հանգեցնում է շահերի բախման: Միջկառավարական կազմակերպությունները զարգացման հետ բավական ինքնուրույն դեր են խաղում, սա արմատապես նոր իրողություններ է ձևավորում:

Այսօր որոշ գիտնականներ առանձնացնում էր նոր դերակատարներ` «հիբրիդային միավորումներ»: Դրանք պետական և ոչ պետական կառույցների միավորումներ են, (բիզնես, ԶԼՄ-ներ), ունեն խառը կապիտալ (պետական և մասնավոր): Ըստ այդմ նախատեսվում է առանձնացնել «վերազգային փոխգործակցություն» (transnational interaction) և վերազգային հարաբերություններ (transnational relations) տերմինները: Առաջինը` երբ մասնակիցներից գոնե մեկը պետություն կամ միջկառավարական կազմակերպություն չէ, իսկ երկրորդը` ներառում էին բոլոր դերակատարների գործողությունները: Ոմանք ադեկվատ են համարում բաժանումը կառավարական և ոչ կռավարականի միջև` առաջարկելով առանձնացնել ավանդական (պետություն) և նոր դերակատարներ: Ակնհայտ է, որ միջազգային հարաբերությունների և միջազգային իրավունքի ժամանակակից սուբյեկտների առանձնացաման հարցը բավականին խրթին, փորձեն որոշակի համակարգում իրականացնել:

Նոր վերազգային դերակատարները շատ տարատեսակ են: Տարբեր է նրանց ռազմա-քաղաքական, տնտեսական կողմնորոշվածությունը, զարգացման միտումները: Նման բազմատարրությունը հաղթահարվում է միջազգային իրավունքով, որ պետությունը իշխանական լիազորություններ ունի իր տարածքում: Սուվերենության գաղափարներից բխում է պետությունների սուվերեն հավասարության սկզբունքը: Իսկ նոր դերակատարների ղեկավարող չափանիշ չկա, միանշանակ չէ միջազգային իրավունքի դիրքորոշումը այս հարցի առնչությամբ:

Նախևառաջ անհրաժեշտ է առանձնացնել Միջկառավարական կազմակերպություններ («վերպետական միավորումներ»), որոնք ստեղծում են պետություններն ընդհանուր նպատակներին հասնելու համար: Այս կառույցները ինստիտուցիոնալիզացվում են: Պետությունները ինքնակամ են անդամակցում այս կառույցներին: Պետությունը հնարավորություն է ստանում դրանով ազդել միջազգային գործընթացների վրա: Միջկառավարական կազմակերպությունները 20-րդ դ. աճում են և՛ թվով, և՛ աշխարհագրությամբ, և՛ նպատակներով[40]:

Սրանք պետությանը հնարավորություն է տալիս  ավելի հեշտ լուծել այնպիսի խնդիրներ, ինչպես անվտանգության պահովումը, աշխատանքի համաշխարհային բաշխումը, գլոբալ խնդիրները,  պետության համար կենսական շահերի իրականացումը:

Միջկառավարական կազմակերպությունները դասակարգվում են.

• Ունիվերսալ (Ազգերի լիգա, ՄԱԿ)
• Ունիվերսալ նպատակներով, սահմանափակ անդամներով (Ամերիկյան պետությունների կազմակերպություն, Աֆրիկյան միություն)
• Գործառույթային – հստակ նպատակներով (Աշխատանքի միջազգային կազմակերպություն, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն)

Այս  կազմակերպությունների մեծ մասն՝ գրեթե երեք քառորդն ունեն հատուկ գործառույթներ և մասնակիցների սահմանափակ թիվ: Դասակարգումը հարաբերական է, քանի որ ընթացքում կազմակերպությունը կարող է նպատակները փոխել, ինչպես Եվրոպական Միությունը[41]: Նմանատիպ միությունները հիրավի երկրորդական պլան են թողնում պետությունների սուվենիտետի հարցը, ձևավորվում են վերազգային ներկայացուցչական մարմիններ, որոնք մեծ հաշվով ընդունում են պետությունների համար պարտադիր որոշումներ: Այսօր հետխորհրդային տարածաշրջանում ևս դրսևորվում են նման միության (Եվրասիական միության) ձևավորման առաջին քայլերը[42]: Այսինքն այս հանգամանքն ուղղակիորեն արդեն զգալի է լինելու նաև Հայաստանի համար:

Նոր վերազգային դերակատարների մյուս խումբը միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպություններն են: Դրանք բավական ակտիվ և ազդեցիկ են, կարող են լինել պրոֆեսիոնալ (մասնագիտական) միավորումներ, սպորտային, կրոնական, էկոլոգիական: Դրանց Անդամ կարող են դառնալ միջկառավարական կազմակերպությունները կամ ասոցիացիաները և առանձին անձինք: Ըստ էության սրանք շահույթ չեն հետապնդում: Բայց մյուս կողմից զգալի քաղաքական ուժ են: Հանդես են գալիս միջուկային զենքի փորձարկումների դեմ, կանանց իրավունքների պաշտպանությամբ և այլն: Այս ամենի արդյունքում նրան զգալի աջակցությունն ունեն բնակչության կողմից[43]: Միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպություններից կարելի է նշել Միջազգային օլիմպիական կոմիտեն, Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը, Միջազգային կարմիր խաչը, «Գրինփիսը» և այլն: Միայն անվանումները բավական են ի ցույց դնելու, թե ինչպիսի ուժ են իրենցից ներկայացնում նմանատիպ կառույցները, ինչպիսիս հեղինակություն ունեն ու որքան մեծ ազդեցություն ունեն միջազգային հարաբերությունների գործընթացների վրա:

Միջազգային իրավունքի նոր սուբյեկտների մյուս խումբը վերազգային կորպորացիաներ են[44]: Սրանք բիզնես կառույցներ են, որ ընդգրկում են մի քանի երկիր, հիմնական նպատակը շահույթն է: Իսկ շատեր դեպքերում իրենց դիրքորոշումը կարող է չհամընկնել պետության շահի հետ: Նման կորպորացիաների աճը սկսվեց 20-րդ դարից, ըստ էության սրանք այսօր պայմանավորում են կապիտալիզմի ոգին: Նման կառույցների 90 տոկոսը հյուսիսային կիսագնդում են (մասնավորապես «ոսկե միլիարդի» երկրներում[45]), սակայն աշխատատեղերի 80 զարգացող երկրներում են: Նմանատիպ կառույցների օրինակներ են «GM», «CocaCola», «Nestle» և այլն, որ աճում են ֆինանսապես և աշխարհագրեորեն: Մասնավորապես նավթագազային բնագավառում ներգրավված կառույցները չափազանց մեծ ազդեցություն ունեն տարբեր պետությունների ու նրանց վարած արտաքին քաղաքականության վրա: Սա վերաբերում է նաև մեր տարածաշրջանին. Ղարաբաղյան հակամարտության մեջ խաղաղության ապահովման հիմնական փաստարկներից մեկն էլ այն է, որ նման կորպորացիաները շահագրգռված են խաղաղության պահպանմամբ:

Մյուս խումբը Վերազգային բանկերն են, որոնց զարգացմամբ վերազգային կորպորացիաների աճն ու հզորությունը ավելանում է: Դրանք իրականացնում են ֆինանսական օպերացիաներ ամբողջ աշխարհով: Այսօր քսան խոշորագույն բանկեր ունեին շուրջ 500 տրիլիոն դոլար ակտիվներ: Ֆինասնական բիրժայի տեսանկյունից կարելի է դիտարկել որպես միջազգային-քաղաքական դերակատարներ: Բանկերն ու կորպորացիաները ֆինանսական և մարդկային պոտենցյալով զգալի ազդեցություն են գործում քաղաքականության վրա[46]:

Այսօր զգալիորեն աճել են նաև ներպետական ռեգիոններ,   սրանք միջազգային իրավունքի սուբյեկտ չեն և արտաքին քաղաքականությամբ չեն զբաղեցնում: Սովորաբար ակտիվ են տնտեսական ոլորտում, իսկ հաջողությունը պայմանավորված է մի շարք գործոններով: Երբեմն հարևան երկրի մոտակա ռեգիոնի  հետ ավելի սերտ կապեր կարող են ունենալ: Օրինակ` ինչպես Իտալիայի հոյւսիսի ու շվեյցարական  կանտոնների միջև: Ժամանակակից աշխարհում ֆինանսական, տնտեսական և այլ խնդիրները միաձուլվում ենքաղաքականին: Ռեգիոնները նշանակալի են եվրոպական շինարարության մեջ, առաջ է քաշվել «Ռեգիոնների Եվրոպա» հասկացությւոնը: Դինամիկ զարգացումը խթանում է օտարերկրյա ներդրումներին: Ռեգիոնների ուժեղացումը թույլացնում   ժողովրդավարական գործընթացը, կարող է հանգեցնել կոռուպացվածության և ավտորիտարիզմի: Միջազգային պրակտիկայի նոր մյուս սուբյեկտները միջազգային հանցավոր խմբեր են, որոնք զբաղվում են թմրաբեզնիսով, զենքի անօրինական վաճառքով, ահաբեկչությամբ[47]:

20-րդ դ. վերջին քառորդում նոր վերազգային դերակատարների զարգացմանը օժանդակեցին նոր տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների զարգացումը, այս համատեսքտում հատկապես պետք է շեշտել Ինտերնետի (Համացանց)^[48] դերը:  2008թ. արդեն իսկ Ինտերնետից օգտվողները կազմում են Երկրագնդի բնակչության քառորդ մասը, տարեց տարի էլ ավելի են ընդլայնվում: Նորագույն տեղեկատվական տեխնոլոգիաները միջազգային հարաբերությունների համար գործելու նոր հարթություն ձևավորեց՝ իր առանձին ժամանակով ու տարածությամբ. հիրավի վիրտուալ իրականություն, որը բավականին նյութական դրսևորում է ստանում: Ինտերնետն իր հնարավորություններով կարող է փոխարինել տեղեկատվության ստացման բոլոր մեզ հայտնի և լայնորեն կիրառվող միջոցները: Իսկ եթե հաշվի առնենք, որ հենց այժմ արդեն իսկ գործում են էլ ավելի զարգացած տեղեկատվական ցանցեր քան Ինտերնետն է (ինչպես «Ինտերնետ-2» «Գլորիադ» ցանցերը), էլ ավելի մեծ նշանակություն է այս խնդրի հստակեցումը:

Էլեկտրոնային ցանցային հաղորդակցությունների զարգացումն ու գլոբալ տարածումը հեղափոխական փոփոխությունների է հանգեցնում, որոնք մարդկային քաղաքակրթության պատմության մեջ նոր դարաշրջան են բացում: Այդ հեղափոխության ուրվագծերը գծագրվել են դեռ 1960-70թթ. ֆուտուրիստների կողմից: Է. և Հ. Թոֆլերների կողմից «Երրորդ ալիք»  գրքում^[49] նոր տեղեկատվական ու հաղորդակցական տեխնոլոգիաների հայտնագործումը դրել են նույն շարքում, ինչ այնպիսի դարաշրջիկ գործընթացներ, ինչպես Նեոլիթյան (Ագրարային) հեղափոխությունն ու Ինդուստրիալ հեղափոխությունը: Բայց եթե ագրարային հեղափոխության ազդեցությունը ընդգրկել է ավելի քան հազարամյակ, իսկ արդյունաբերական հեղափոխությունը ավելին քան հարյուրամյակ, ապա տեղեկատվական հեղափոխությունը տեղավորվում է մի սերնդի կյանքի շրջանակներում` փոքր-ինչ ավել քան երեք տասնամյակը^[50]:

Նախկինում թանկարժեք տեղեկատվական-հաղորդակցական տեխնոլոգիաները հասանելի էին միայն քաղաքական ու գործարար էլիտային: Համակարգչային ցանցերի տարածումը պայմանավորեց վերահսկման ու իշխանության տարաբաժանումը, իսկ համակարգչային տարրերի արտադրության տեխնոլոգիաները նվազեցնում են տեղեկատվության ու հաղորդակցության սահմանային կորուստները: Տեղեկատվության տարածման, հավաքման ու մեկնաբանության հնարավորությունները միայն պետության գերակայության ներքո չեն:

Նոր տեղեկատվական-հաղորդակցական տեխնոլոգիաների զարգացման և տարածման քաղաքական նշանակալի հետևանքները միանշանակ չեն: Մի կողմից որակապես նոր ինտերակտիվ հնարավորությունները վերացնում են մարդկային շփման ու ուղիղ քաղաքական մասնակցության, կոլեկտիվ գործողության աշխարհագրական և կառուցվածքային սահմանափակումները, վերացնում են քաղաքացիների և որոշում ընդունող անձանց միջև հեռավորությունը, ընդլայնում են քաղաքացիության մշակույթի հորիզոնները: Այսօր քաղաքականության տեսության ուշադրության կենտրոնում «էլեկտրոնային ժողովրդավարության», «կիբերոկրատիայի», «վիրտուալ համայնքների», «on-line քաղաքականության» երևույթներն են:  Չի կարելի անտեսել նաև Ինտերնետը որպես իրավապաշտպան, քաղաքացիական, ժողովրդավարական ակտիվության և հասարակության քաղաքականապես ինքնակազմակերպման գործիք կիրառելու փորձը^[51]:

Մյուս կողմից գլոբալ վիրտուալ իրողությունը մարտահրավեր է նետում հասարակական և պետական անվտանգության շահերին: Տեղեկատվական-հաղորդակցական հեղափոխության բնույթի և հետևանքների մեր ժամանակակից ընկալման մակարդակը համապատասխանում է, ակնհայտորեն, հիասթափության և տագնապի փուլին, 90-ականների կեսերի նախնական տեխնոլոգիական լավատեսությունից նահանջի եթե ոչ դեպի «տեխնոլոգիական զգոնության», ապա գոնե հստակ պրագմատիզմի` տեղեկատվական հեղափոխության օգուտները համադրելով հասարակական անվտանգության, սոցիալ-տնտեսական կայունության, մշակութային նույնականության և ազգային-պետական սուվերենության ոլորտների կորուստների հետ:

Նոր տեղեկատվական-հաղորդակցական տեխնոլոգիաների (ՏՀՏ) քաղաքական ասպեկտները հասարակական գիտություններում բուռն զարգացող հետազոտական ուղղություններից է: Նոր վիրտուալ տեխնոլոգիաների տեսական և կիրառական յուրացումը միջազգային հարաբերություններ մեջ դառնում են առաջատար կրթական կենտրոնների անքակտելի բաղադրատարրը: Հետազոտության տվյալ ոլորտի շրջանակներում կարելի է առանձնացնել մի շարք առանցքային հիմնահարցային ոլորտներ.

• Կարող են արդյոք նոր ՏՀՏ ներդրում ունենալ որակապես նոր հասարակական-քաղաքական մոդելների ձևավորման մեջ: Արդյոք օժանդակում է քաղաքական հանրույթների ինտեգրացման ցանցն ավելի բաց մասնակցային քաղաքական գործընթացների հաստատմանը, թե հանգեցնում է հանրույթի ատոմիզացմանն ու դրվագմանը, հասարակության ինստիտուցիոնալ և նորմատիվ համակարգերի անկմանը:
• Ինչ չափով կարելի է Ինտերնետ երևույթը դիտարկել որպես հասարակական ու քաղաքական կյանքի որակապես նոր գործոն, այլ ոչ թե տեղեկատվական ու հաղորդակցական համակարգերի որակական ընդլայման բնութագրերի (մասշտաբի, արագության, հասանելիության) հաջորդ աստիճանը:
• Ինչպիսին են «տեղեկատվության մուտքի ազատություն» — «անձի անձեռնմխելիություն» -«հասարակական ու պետական անվտանգություն» առաջնայնությունների համադրությունը Ինտերնետի դարաշրջանում: Մասնավորապես ինչ չափով են կիբերտեխնոլոգիաները օժանդակում պետության նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողությանը բարձրացմանը, ինչ չափով` հասարակության և անհատի նկատմամբ պետության վերահսկողության բարձրացմանը: Արդյոք տեղեկատվական հասարակությունը ազատական, թե ամբողջատիրական է լինելու:

Կոմունիտար փաստարկման տրամաբանությունը հիմնվում է ընդունված մտքի վրա, որ ֆիզիկական տարածությունը այլևս չի խոչընդոտում մարդկային համայքների ձևավորմանը և գործառնությանը: Համայնքի ձերբազատումը աշխարհագրական սահմաններից հնարավորություն է տալիս ընդլայնել տեղային (լոկալ) համայնքների սահմանները մինչև ազգային և միջազգային մասշտաբներ^[52]:

Տեղեկատվական հեղափոխությունը հանդիսանում է կոնֆլիկտային ոլորտի նոր կատեգորիա, որը տնտեսական, ռազմա-քաղաքական ու սոցիալական կոնֆլիկտներ, պատերազմների ավանդական հասկացությունների սահմաններն ու առարկայական դաշտը վերափոխում են: Տեղեկատվական պատերազմ հասկացությունը գրավում է վերլուծաբանների ուշադրությունը, կենտրոնացնում է այն բանին, որ 21-րդ դարում տեղեկությունը դառնում է թշնամական գործողությունների ինչպես հիմնական օբյեկտներից (նպատակներից) մեկը, այնպես էլ սկզբունքային միջոցներից մեկը: Այսօր շրջանառության մեջ են դրվում այնպիսի հասկացություններ, ինչպես ինտերնետ-պատերազմ, հակտիվիզմ (hacktivism), կիբերահաբեկչություն, սայբոտաժ (cybotage) և այլն: Առավելություններից մեկը նման ցանցային պատերազմների այն է, որ այն ապակենտրոնացված է, ղեկավար կենտրոն չունի: Այս խնդիրն ավելին քան կարևոր է մեր երկրի համար, առավել ևս այսօր ադրբեջանական կողմը լրջորեն օգտագործում է տեղեկատվական պատերազմի զինանոցի պարունակությունը:

Այս նոր բարդ համատեքստում էլ միջազգային իրավապաստախանատվությունը բախվում է նորանոր մարտահրավերների, հաջորդ բաժինը վերաբերում է միջազգային իրավապատասխանատվության հիմքերի հստակեցմանը:

Պետությունների միջազգային իրավապատասխանատվության հիմքերը

Միջազգային հարաբերությունների թատերաբեմը բավականին ընդգրկուն է, իսկ վերջին շրջանում գնալով ընդլայնվում է, առաջ են գալիս նոր աննախադեպ իրողություններ, իսկ միջազգային իրավունքին վերապահված է կարգավորելու այդ հսկայական դաշտը: Կարգավորման գործիքներից է բնականաբար միջազգային իրավապատասխանատվությունը[53]:

Միջազգային իրավական պատասխանատվությունը ենթադրում է պետության կողմից միազգային իրավունքի նորմերը և միջազգային պարտավորությունները խախտելու դեպքում նրա համար առաջացող անբարենպաստ իրավաբանական հետևանքների առաջացում: Միաժամանակ պատասխանատվությունը միջազգային իրավունքի նորմերի պահպանման և խախտված իրավունքների ու հարաբերությունների վերականգնման անհրաժեշտ իրավաբանակական միջոցն է: Այն հանդես է գալիս որպես միջազգային հարաբերությունների կարգավորման հատուկ գործիք և միջազգային իրավունքի գործողության երաշխիք:

Միջազգային իրավունքում պատասխանատվությանը վերաբերող նորմերը հատուկ միջազգային իրավական ինստիտուտ են: Հիմնականում դրանք սովորութային նորմեր են, ինչպես նաև առանձին պայմանագրերում ամրագրված նորմեր: Պատասխանատվության ինստիտուտը միջազգային իրավունքի ընդհանուր ինստիտուտ է, որի նորմերը կոչված են ապահովելու միջպետական հարաբերությունների բոլոր ոլորտներում իրավակարգի պահպանումը, անկախ նրանից, թե միջազգային իրավունքի որ ճյուղի նորմերով է այն կարգավորվում:

Միջազգային իրավունքի պայմանագրային կամ սովորութային նորմերի խախտման իրավաբանական հետևանքները կարող են անդրադառնալ իրավախախտ պետությանը, տուժող պետությանը կամ պետությունների խմբին, կամ միջազգային կազմակերպություններին, ինչպես նաև ամբողջ միջազգային հանրությանը: Այդ հետևանքները, ինչպես նաև պատասխանատվության ձևերը և ծավալը կարող են տարբեր լինել՝ կախված իրավախախտման ծանրության աստիճանից, պատճառած վնասի չափից, իրավախախտման վտանագավորության աստիճանից և բնույթից[54]:

Միջազգային իրավապատասխանատվության հստակ տարրեր բնորոշ է եղել դեռ Հին Հունաստանին: Հունական պոլիսներում առկա էր «ամֆիկտիոնիա» ինստիտուտը[55]: Սկզբնական շրջանում ամֆիկտիոնիայի նպատակներն էր ընդհանուր զոհաբերությունները և պաշտվող աստվածություն պատվին կատարվող ծիսակատարությունները, տաճարի ու նրա հարստության պաշտպանությունը, իսկ այդ հարստությունը կուտակվում էր մասնավոր ու հասարակական նվիրատվություններից, ինչպես նաև սրբապիղծների՝ սուրբ ավանդույթները խախտողների պատժելը: Անհրաժեշտություն դեպքում տոնակատարություններին հավաքվածները խորհրդակցում էին հասարակական գործերի վերաբերյալ, այն գործերի որոնք տվյալ ամֆիկտիոնիայի բոլոր անդամների համար հետաքրքրություն ու առնչություն ունեին: Տոների ընթացքում արգելվում էին պատերազմներ վարել և հայտարավում էր «աստվածային խաղաղություն» (հիերոմնեմիա[56]): Այդպիսով՝ ամֆիկտիոնիան վերածվում էր միջազգային բնույթի կրոնա-քաղաքական ինստիտուտի: Ամֆիկտոնիայի բարձրագույն մարմինը ընդհանուր ժողովն էր, որը հրավիրվում էր տարին երկու անգամ՝ գարնանը և աշնանը, Թերմոպիլում և Դելֆում: Ընդհանուր ժողովի որոշումները պարտադիր էին բոլորի համար: Ժողովի լիրազոր անձինք էին, փաստացիորեն ովքեր էլ ղեկավարում էին գործերը, հիերոմնեմոնները (քրմերը), որոնք նշանակվում էին պոլիսների կողմից ըստ ամֆիկտոնիայի ձայների թվի, այսինքն թվով 24-ն էին: Հիերոմնեմոնների կարևորագույն պարտականություններից էր «աստվածային խաղաղություն» պահպանումը և կրոնական տոների կազմակերպումը: Ընդհանուր ժողովի նիստերը, քննարկումներն ընթանում էին խիստ գաղտնի պայմաններում, և յուրաքանչյուր հիերոմնեմոն ազատություն ուներ ընդունելու այն որոշումը, որը ինքը արդարացի էր համարում: Այս իմաստով անդամ պոլիսները շատ հաճախ կախված էին լինում նրանց կայացրած որոշումներից:

Ամֆիկտիոնիաներ Հին Հունաստանում շատ կային[57]: Դրանից առավել հին ու առավել ազդեցիկ էր Դելֆյան-Թերմոպիլյան ամֆիկտիոնիան: Այն ձևավորվել էր երկու ամֆիկտիոնիաներից՝ Դելֆյան, որը կից էր Դելֆիում գտնվող Ապոլլոնի տաճարին և Թերմոպիլյան, որը Դեմետրիոսի տաճարին էր կից: Դելֆյան-Թերմոպիլյան ամֆիկտիոնիայի մեջ մտնում էին 12 պոլիսներ (Աթենք, Սպարտա, Թեբե և այլն), որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ երկուական ձայն: Դելֆյան-Թերմոպիլյան ամֆիկտիոնիան իրենց զգալի քաղաքական ուժ էր ներկայացնում, որը զգալի ազդեցություն էր գործում Հունաստանի միջազգային քաղաքականության վրա: Այդ կառույցի ձեռքին էր կենտրոնացած աշխարհիկ ու հոգևոր իշխանությունը: Դելֆյան քրմերը հայտարարում և դադարեցնում էին պատերազմները, նշանակում ու գահընկեց էին անում ընդհանուր կառավարիչներին, որոնք մտնում էին ամֆիկտիոնիայի կազմի մեջ[58]:

Հիերոմնեմոները համարվում էին Ապոլլոնի կամքի մունետիկներ: Համաձայն ավանդության՝ դելֆյան քրմերը «գաղտնի գրքեր» ունեին, որոնցում պարունակվում էր հնագույն կանխատեսումները: Դրանք թուլատրվում էր կարդալ միայն նրանց, ովքեր ճանաչվում էին որպես Ապոլլոնի ժառանգորդներ, այսինքն քրմերին ու թագավորներին միայն[59]: Հունական քրմերի ձեռքին կար հզոր զենք՝ սրբազան պատերազմները, որոնք կարող էին ուղել յուրաքանչյուր դեմ, ով Ապոլլոնի սրբոցին ինչ-որ վնաս պատճառեր; Սրբազան պատերազմին պետք է մասնակցեին ամֆիկտիոնիայի բոլոր անդամները, ովքեր կապված էին երդումով: Իսկ այդ երդման տեքստում նշված էր. «Չքանդել ոչ մի քաղաք, որը պատկանում է ամֆիկտիոնիային, ջուրը չխլել ո՛չ խաղաղության, ո՛չ էլ պատերազմի ժամանակ, ընդհանուր ուժերով հանդես գալ ցանկացած երդմնազանցի դեմ, ավերել նրա քաղաքը, պատժել տրամադրության տակ առկա բոլոր միջոցներով յուրաքանչյուրին, ով համարձակվել է խախտել աստծոս սեփականությանը՝ ձեռքով, թե ոտքով»[60]:

Բոլոր քաղաքական պայմանագրերը (ուղղակի, թե անուղղակի) հաստատվում էին դելֆյան քրմերի կողմից: Միջազգային իրավունքի բոլոր վիճարկելի հարցերով կողմերը դիմում էին Դելֆյան քրմությանը: Սակայն քրմերի ուժը ոչ միայն նրանց հոգևոր, այլև նյութական ազդեցության մեջ էր: Դելֆիան ուներ հսկայական կապիտալ, որը ձևավորվում էր քաղաքի հարկերից, հավատացյալների զանգվածներից մուտք գործող եկամուտներից, տաճարական տոնավաճառներից ու վաշխառուական գործարքներից: Այս ամենը բացատրում է այն անողոք պայքարը, ոը վարվում էր Քա 5-4-րդ դդ. հունական պետությունների միջև Դելֆյան ամֆիկտիոնիայի ձայնի ու ազդեցության համար[61]: Այս ամենը ցույց է տալիս, որ դեռ մի քանի հազարամյակ առաջ պետությունների միջև փոխհարաբերությունները որոշակի կանոնակարգման էր ենթարկվում, իսկ կանոնները խախտելու դեպքում ենթադրում էր պատասխանատվություն:

Այսօր միջազգային իրավական պատասխանատվությունը առաջանում է որոշակի հիմքերի առկայության դեպքում, որոնք ընկալվում են երկու իմաստով՝ ինչի հիման վրա է ծագում պատասխանատվություն և ինչի համար: Դրանից ելնելով տարբերում են պատասխանատվության իրավաբանական և փաստական հիմքերը:

Պատասխանատվության իրավաբանական հիմքերը իրավաբանորեն պարտադիր միջազգային իրավական ակտերի համակցությունն է, որոնց հիման վրա  որոշակի վարքագիծը որակավում է որպես միջազգային իրավախախտում: Պատասխանատվության իրավաբանական հիմքերը կարող են բովանդակել միջազգային իրավունքի ցանկացած աղբյուրներում և պետությունի համար պարտադիր վարքագծի կանոններ ամրագրող այլ ակտերում: Դրանք են պայմանագրերը, սովորույթները, միջազգային դատարանների և արբիտրաժների վճիռները, միջազգային կազմակերպությունների պարտադիր ակտերը, միջազգային կոնֆերանսները և խորհրդակցությունների որոշ ակտեր, պետությունների՝ միջազգային իրավական բնույթի որոշ ակտեր: Պայմանագիրը և սովորույթը բովանդակում են վարքագծի կանոններ, որպես միջազգային իրավունքի ավանդական աղբյուրներ:

Պետությունների պարտավարությունները կարող են բխել ոչ միայն նորմատիվ ակտերից, այլև իրավունքի կիրառման ակտերից: Այդպիսի ակտեր են, մասնավորապես, ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի բանաձևերը միջազգային խաղաղության և անվտանգության պահպանման հարցերով հարկադրական միջոցների կիրառման մասին, միջազգային դատարանների, արբիտրաժների և տրիբունալների վճիռները:

Այսպես՝ միջազգային պայմանագիր հանդիսացող ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը պարտավորեցնում է անդամ պետություններին իրենց միջև ծագած բանավեճերը կարգավորել խաղաղ ճանապարհով, այնպես, որ չվտանգվեն միջազգային խաղաղությունն ու անվտանգությունը և արդարությունը[62]: Նրանք պարտավոր են զերծ մնալ ցանկացած պետության դեմ ուժի գործադրումից կամ այդ անելու սպառնալիքից և իրավունք ունեն ցանկացած բանավեճ ներկայացնել Անվտանգության խորհրդին, որը ՄԱԿ-ի խաղաղության և անվտանգության պահպանման համար պատասխանատու հիմնական մարմինն է: Համաձայն Կանոնադրության, անդամ պետōները պարտավոր են ընդունել և իրականացնել նրա որոշումները: Ի տարբերություն Անվտանգության խորհրդի որոշումների, մյուս մարմինների որոշումները ու առաջարկները պարտադիր ուժ չունեն, բայց կարող են ազդեցություն ունենալ իրավիճակի վրա, քանի որ արտահայտում են միջազգային հանրության կարծիքը[63]:

Միջազգային  իրավունքի սուբյեկտի միջազգային իրավական պատասխանատվության փաստական հիմքը նրա կողմից միջազգային իրավախախտումը կատարելն է:

Միջազգային իրավախախտումը մկջազգային իրավունքի սուբյեկտի գործողությունն է կամ անգործությունը, որի հետևանքով խախտվում են միջազգային իրավունքի նորմերը և այդ սուբյեկտի միջազգային պարտավորությունները, և որը վնաս է պատճառում միջազգային իրավունքի այլ սուբյեկտներին, սուբյեկտների խմբին կամ ամբողջ միջազգային հանրությանը: Ընդ որում, պատասխանատվությունը, որպես  կանոն, առաջանում է միայն միջազգային իրավունքի սուբյեկտի հակաիրավական վարքագծի և պատճառած վնասի միջև պատճառական կապի առկայության դեպքում:

Այսպիսով՝ միջազգային պատասխանատվություն առաջացնող միջազգային իրավախախտման բաղկացուցիչ տարրեն են միջազգային իրավունքի սուբյեկտի կամ սուբյեկտների՝ միջազգային համաձայնագրերի գործող նորմերը կամ միջազգային սովորույթները խախտող գործողությունը կամ անգործությունը, իրավախախտման մեղսագրելիությունը՝ միջազգային իրավունք սուբյեկտին, միջազգային իրավունքի մեկ այլ սուբյեկտի կամ սուբյեկտների վնաս պատճառելը:

Միջազգային իրավունքի նորմերի խախտման և վնաս պատճառելուն հանգեցրած իրենց վարքագիծն արդարացնելու համար պետությունների կողմից ազգային օրենքների և կանոնների վկայակոչումն անընդունելի է:

Պետությունը միասնական սոցիալական օրգանիզմ է, որի բոլոր գործառույթներն իրականացվում են պետական մարմինների համակարգի միջոցով: Ուստի, վարքագիծը պետությանը մեղսագրելու մասին հարցը լուծելիս պետք է որոշել այն մարմինների շրջանակները, որոնց համար նա պատասխանատվություն է կրում:

Միջազգային իրավունքի սուբյեկտների միջազգային իրավական պատախանատվության հանեցնող հակաիրավական գործողությունները կամ անգործությունը կարող են կատարվել պետական մարմինների (անկախ պետության մարմինների համակարգում նրանց դիրքից), պետության հանձնարարությամբ կամ նրա անունից հանդես եկող՝ պետության պաշտոնատար անձանց, ինչպես նաև իշխանական լիազորություններով օժտված և պետության անունիղ հանդես եկող պետության հատուկ մարմինների (օրինակ՝ ռազմանավերի կամ օդանավերի) կողմից:

Հետևաբար կանխավարկած այնպիսին է, որ պետությունը միջազգային պատասխանատվություն է կրում իր ցանկացած մարմինների գործողությունների համար, անկախ դրանց գործառույթներից: Այս կապակցությամբ տեղին է հիշատակել ճանաչված իրավաբան-միջազգայնագետի հետևյալ ձևակերպումը. «Պետությունը պատասխանատու է իր մարմինների համար, միայն իր մարմինների համար և իր բոլոր մարմինների համար»[64]:

Սակայն ժամանակակից համատեքստում այս ձևակերպմանը պետք է որոշակի վերապահումով մոտենալ: Պետք է հստակ տարանջատել պետության մարմիններ չհանդիսացող և նրա անունից չգործող տնտեսական, քաղաքական, հասարակական և այլ կազմակերպությունների պատասխանատվության դեպքերը: Պետությունը պատասխանատվություն չի կրում՝ տնտեսական կազմակերպությունների, իսկ վերջինները՝ պետության պարտավորությունների համար:

Անթույլատրելի է նաև պետության պաշտոնատար անձանց՝ միջազգային իրավունքի նորմերի չիմացությունը, դրանց սխալ մեկնաբանությունը կամ կիրառումը վկայակոչելը: Գրեթե բոլոր միջազգային իրավախախտումները միջազգային իրավունքի սուբյեկտների կողմից կատարվում են գիտակցաբար, կանխամտածված, մեղավորությամբ:

Այսպիսով, պետության պատասխանատվություն կարող է առաջանալ այնպիսի միջազգային  պայմանագրի նորմերին հակասող օրենքի կամ այլ նորմատիվ ակտի ընդունման դեպքում կամ հակառակը՝ այն օրենքը չընդունելու դեպքում, որը նա պարտավոր էր ընդունել իր միջազգային պարտավորություններին համապատասխան, և որը կկանխեր հակաիրավական իրադարձությունը կամ գործողությունը:

Պետության պատասխանատվությունը ծագում է նաև իշխանության մարմինների անգործության դեպքում, երբ իշխանությունների ժամանակին միջամտությունը կարող էր կանխել անիրավաչափ գործողությունները: Այսինքն՝ ստացվում է,  որ պետության միջազգային հակաիրավական արարքը կարող է դրսևորվել և՛ գործողությամբ,  և՛ անգործությամբ: Արարքը պետք է միջազգային որևէ իրավական նորմով ընդունված լինի որպես հակաիրավական և համարվի պետության կողմից կատարված, հակառակ դեպքում, երբ չի ապացուցվում հակաիրավական արարքի և պետության վարքագծի (դրսևորված գործողությամբ կամ անգործությամբ) կապը, պետությունը չի կրի պատասխանատվություն:  Եվ երկրորդ,  պետության արարքը հակաիրավական է համարվում, եթե պետությունն իր իսկ ստանձնած միջազգային իրավական պարտավորությունները չի կատարում:  Այդ 2  տարրերի վրա բազմիցս հղումներ են եղել միջազգային դատարանի կողմից:  Օրինակ,  արդարադատության միջազգային դատարանը Դիվանագիտական և հյուպատոսական անձնակազմի մասին գործով նշել էր,  որ Իրանի պատասխանատվությունը հաստատելու համար նախ անհրաժեշտ է որոշել,  թե,  իրավական առումով, որքանով համապատասխան արարքները կարող են դիտվել Իրանի պետության կողմից յուրացված: Եվ երկրորդ, հարկավոր է քննարկել դրա համատեղելիության կամ անհամատեղելիության հարցը գործող պայմանագրերով Իրանի պարտավորությունների հետ կամ միջազգային իրավունքի այլ նորմերին, որոնք կարող են կիրառվել[65]:

Պետության միջազգային իրավական պատասխանատվությունը կարող է առաջնալ նաև պետական մարմինների կամ պետության պաշտոնատար անձանց կողմից լիազորությունների սահմանազանցման դեպքում, ինչի հետևանքով կարող է վնաս պատճառվել օտարերկրյա պետությանը, նրա ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց[66]:

Զինված հակամարտությունների ժամանակ պետական մարմինների, զորամասերի և զինվորական ստորաբաժանումների, ռազմանավերի և ռազմական ինքնաթիռների գործողությունների դեպքում, երբ այդ գործողությունների արդյունքում խախտվում են Պատերազմի զոհերի պաշտպանության մասին 1949 թ. Օգոստոսի 12-ի Ժնևի կոնվենցիաների[67], 1970 թ. դրանց առաջին և երկրորդ լրացուցիչ արձանագրությունների և պատերազմ վարելու միջոցներին և մեթոդներին վերաբերող միջազգային այլ կոնվենցիաների նորմերը, պատասխանատվությունը կրում է այն պետությունը, որին պատկանում են այդ մարմիները, զորամասերը և զինվորական ստորաբաժանումները, ռազմանավերն ու ռազմական ինքնաթիռները[68]:

Ընդհանուր կանոնի համաձայն՝ պատասխանատվության փաստական հիմքը միջազգային իրավախախտումն է: Սակայն միջազգային իրավունքում պատասխանատվություն է նախատեսված նաև որոշակի գործողությունների համար, որոնք իրենց իրավաչափ են:

Հաճախ այդպիսի պատասխանատվությունը սահմանվում է առավել վտանգի աղբյուերի, ռիսկի բարձր աստիճանի հետ կապված գործունեության տեսակների համար (տիեզերքի հետազոտումը, օդանավագնացությունը, ատոմային էներգիայի և տեխնոլոգիայի օգտագործումը, որը կարող է հանգեցնել շրջակա միջավայրի աղտոտման):

Իրավաչափ գործունեության համար պատասխանատվության ենթարկելը հանգեցրել է առանց մեղքի վնաս պատճառելու համար բացարձակ պատասխանատվության իրավական հայեցակարգի առաջացմանը: Այդպիսի պատասխանատվություն նախատեսող ակտերի թվին է դասվում Տիեզերական օբյեկտներով պատճառված վնասի համար միջազգային պատասխանատվության մասին 1972 թ. մարտի 29-ի կոնվենցիան, որի 11-րդ հոդվածը սահմանում է, որ արձակող պետությունը «բացարձակ  պատասխանատվություն է կրում իր տիրեզերական օբյեկտով երկրի մակերեսին կամ թռիչքի մեջ գտնվող օդանավին պատճառված վնասի համար»[69]:

Պետության վարքագծի ճիշտ որակումը կապված է նաև իրավախախտումը հարակից արարքներից տարանջատելու անհրաժեշտության հետ: Դրանով ոչ բարեկամական գործողություններն են և միջազգային բնույթի հանցագործությունները:

Ոչ բարեկամական գործողությունները պետության այնպիսի վարքագիծ են, երբ վնաս է հասցվում այլ պետությունների, սակայն չեն խախտվում միջազգային իրավունքի նորմերը, ինչի հետևանքով բացակայում են իրավախախտումը: Ոչ բարեկամական գործողությունները ոտնահարում են պետությունների՝ միջազգային իրավունքով չպաշտպանված շահերը: Այդպիսի գործողությունների թվում են դասվում, օրինակ, տվյալ պետության տարածքում օտարերկրյա ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավունքների սահմանափակումը, ներմուծվող ապրանքներից գանձվող մաքսատուրքերի դրույքաչափերի ավելացումը, օտարերկրյա սեփականության ազգայնացումը:

Միջազգային իրավունքը չի նախատեսում ոչ բարեկամական գործղություններ կատարելու արգելք, ուստի և դրա հետ կապված խնդիրների կարգավորման հարցում հիմնական դերը պատկանում է բարոյական և քաղաքական միջոցներին:

Միջազգային բնույթի հանցագործությունները ֆիզիկական անձանց կողմից կատարվող քրեորեն պատժելի այն արարքներն են, որոնք ոտնձգում են երկու, մի քանի կամ բազմաթիվ պետությունների շահերի և միջազգային իրավակարգի դեմ, այսինքն ունեն միջազգային վտանգավորություն:

Այդպիսի հանցագործությունների գլխավոր տարբերակող հատկանիշն այն, որ դրանք կատարվում են անկախ պետության քաղաքականությունից՝ պետության պաշտոնատար անձ չհանդիսացող և նրա անունից չգործող անհատների կողմից: Ընդհակառակը՝ որպես կանոն, նրանք գործում են իրենց պետության օրենսդրության և իրավակարգին հակառակ: Պետությանը չի մեղսագրվում մասնավոր անձանց գործունեությունը, ուստի և այդ հանցագործականները միջազգային իրավական պատասխանատվության հիմք չեն[70]:

Այդպիսով կարող ենք ասել, որ ժամանակակից միջազգային հարաբերությունների համակարգում պետություններին առանցքային դեր է վերապահված: Պետությունները պատմության ընթացքում ձևավորվել ու համագործակցել են միմյանց հետ որոշակի ընդհանուր ընդունելի նորմերի հիմքով, որոնք ամրագրվել են սովորույթների ձևով: Սակայն արդեն իսկ 20-րդ դարի երկրորդ կեսին միջազգային քաղաքական իրավիճակը արմատական փոփոխության է ենթարկվում, պետությունները սկսում են աստիճանաբար զիջել իրենց մենաշնորհային դերը որպես միջազգային իրավունքի ու միջազգային հարաբերությունների առանցքային դերակատար լինելու մեջ, վերազգային կազմակերպություններն ու կառույցները սկսում են ավելի ու ավելի մեծ դեր խաղալ: Միջազգային կազմակերպությունների կողմից ընդունված նորմերն ու կոնվենցիաները դառնում են պարտադիր դրանք վավերացրած պետությունների համար, սա էլ պայմանավորում են պետությունների պատասխանատվության հիմքերը:

Միջազգային իրավապատասխանատվության ձևերը

Միջազգային իրավապատասխանատվության ձևերի հստակեցման համար անհրաժեշտ է անդրադառնալ նախ միջազգային իրավախախտման հատկանիշներին, որը բնութագրվում է արարքի հակաիրավականության և վնաի բնորոշիչներով: Իրավախախտման անբաժանելի կառուցվածքային տարր է պատճառական կապն արարքի և առաջացած հետևանքների՝ վնասի միջև:

Պետության վարքագծի հակաիրավականությունը դրսևորվում է իր պարտավորությունների խախտմամբ՝ գործողության կամ անգործության տեսքով: Հակաիրավականությունը միջազգային իրավունքում հասկացվում է որպես հակասություն իրավական նորմի (պարտավորության) և պետության վարքագծի միջև: Պետության կողմից միջազգային պարտավորության խախտումն առկա է այն դեպքում, երբ այդ պետության արարքը չի համապատասխանում նշված պարտավորությամբ իրեն ներկայացվող պահանջներին:

Ցանկացած հակաիրավական վարքագիծ վնաս է պատճառում պետությունների՝ միջազգային իրավունքով պաշտպանվող օրինական շահերին կամ ամբողջ միջազգային հանրությանը: Վնաս կրած պետությունը դառնում է տուժող, ինչը հիմք է տալիս միջազգային պատասխանատվության հարց բարձրացնելու համար: Վնասը կարող է լինել նյութական (տարածքային, նյութական կորուստներ, ֆինանսական վնասներ, կորցված օգուտ) և ոչ գույքային (պետության իրավունքների, պատվի, արժանապատվության ոտնահարում և այլն): Հաճախ այն պատճառվում է խառը ձևով[71]:

Պատասխանատվություն առաջանալու համար անհրաժեշտ է պատճառական կապ հակաիրավական արարքի և վնասի միջև: Պատճառական կապը հնարավորություն է տալիս բավականաչափ ստույգ որոշել պետության առնչությունը որևէ իրադարձություններով կամ գործողություններով պատճառված վնասակար հետևանքներին. հետևաբար՝ լուծել պատասխանատվության հարցը:

Այսպիսով՝ միջազգային իրավական պատասխանատվությունը ծագում է անհրաժեշտ իրավաբանական և փաստական հիմքերի՝ որոշակի իրավական պարտավորության և սուբյեկտի գործողություններում իրավախախտման առկայության դեպքում[72]:

Միջազգային իրավախախտումները տարբերվում են իրենց ուղղվածությամբ և ծանրությամբ: Դրանց հիմնավորված դասակարգումն անհրաժեշտություն է, քանի որ դրանից է կախված պատասխանատվության տարբերակված ռեժիմը: Միջազգային իրավունքում բոլոր միջազգային իրավախախտումները՝ կախված պետությունների և ընդհանրապես միջազգային հանրության համար դրանց վտանգավորության աստիճանից, իրավախախտումների և հետևանքների բնույթից, կարելի է բաժանել երկու խոշոր խմբերի՝ միջազգային հանցագործությունների և դելիկտների:

Միջազգային հանցագործությունը պետությունների և ազգերի կենսական կարևոր շահերի դեմ ոտնձգող, նրանց գոյության հիմքերը քայքայող, միջազգային իրավունքի կարևորագույն հիմնական սկզբունքները կոպտորեն ոտնահսրող, միջազգային խաղաղության ու անվտանգության, ամբողջ մարդկության համար վտանգ ներկայացնող առանձնապես վտանգավոր միջազգային իրավախախտում է:

Միջազգային հանցագործություն է պետության կողմից միջազգային հանրության կենսականորեն կարևոր շահերի ապահովման համար հիմնարար միջազգային պարտավորության խախտումը, որը համարվում է հանցագործություն՝ ուղղված ամբողջ միջազգային հանրության դեմ: Այդպիսի միջազգային հանցագործությունների թվին են դասվում՝ ագրեսիան, ցեղասպանությունը, ապարտեիդը, գաղութատիրություն, զինվորական հանցագործությունները, հանցագործությունները խաղաղության և մարդկության դեմ[73]:

Միջազգային հանցագործություն չկազմող արարքը հասարակ միջազգային իրավախախտում է (դելիկտ)[74]: Միջազգային դելիկտներն առանձին պետությանը կամ միջազգային իրավունքի սուբյեկտների սահմանափակ խմբին վնաս պատճառող հակաիրավական գործողություններն են: Այդ դեպքում պատասխանատվության հարաբերություններն առաջանում են իրավախախտ պետության և անմիջապես տուժած պետության միջև, իսկ եթե իրավախախտումն աննշան է և չի առնչվում պետությունների և ազգերի գոյության հիմքերին, չի պատկանում առաջին խմբի հանցագործությունների թվին: Այդպիսի իրավախախտումներ են, օրինակ, օտարերկրյա պետությունների դիվանագիտական ներկայացուցչությունների դեմ հակաիրավական գործունեությունը չխափանող պետական մարմինների թողտվությունը (անգործությունը), առևտրային պարտավորությունների խախտումը և այլն:

Գոյություն ունեն պետությունների միջազգային իրավական պատասխանտվություն երկու տեսակներ՝ քաղաքական և նյութական:

Քաղաքական պատասխանտվությունը, որպես կանոն, ուղեկվում է իրավախախտ պետության դեմ հարկադրական միջոցներ կիրառելով և զուգակցվում է նյութական պատասխանատվությամբ: Քաղաքական պատասխանատվության առավել տարածված ձևերն են ռետորսիաները, ռեպրեսալիաները, սատիսֆակցիան, ռեստորացիան, միջազգային կամակերպությունում անդամակցության կասեցումը կամ անդամությունից հանելը, ագրեսորին ուժով ճնշելը, որոնք իրացվում են սանկցիաների կիրառման միջոցով:

Սանկցիաները (լատիներեն՝ sanctio) խախտող պետության նկատմամբ կիրառվող հարկադրական միջոցներն են: Դրանք կարող են կիրառվել միջազգային կազմակերպությունների (ունիվերսալ և տարածաշրջանային) պետությունների խմբի կամ առանձին կազմակերպությունների կողմից[75]: Սանկցիաների ծավալը և տեսակները կախված են իրավախախտման ծանրության աստիճանից և պատճառված վնասից: Օրինակ, ագրեսոր պետության նկատմամբ կարող են կիրառվել հետևյալ հարկադրական միջոցները՝ հետպատերամական օկուպացիան ամբողջ տարածքի կամ տարածքի մասի լրիվ կամ մասնակի ապառազմականացում, զինված ուժերի և սպառազինությունների կրճատում կամ զինված ուժերի և սպառազինությունների այս կամ այն տեսակն ունենալու արգելք:

Միջազգային խաղաղության և անվտանգության դեմ ոտնձգությունների համար սանկցիաները նախատեսված են ՄԱԿ-ի կանոնադրության 39, 41 և 42-րդ հոդվածներում[76], որոշ տարածաշրջանային քաղաքական կազմակերպությունների կանոնադրություններում: Վերը թվարկված սանկցիաների գրեթե բոլոր տեսակները Երկրորդ աշխարհամարտից հետո կիրառվել են Գերմանիայի, Իտալիայի և Ճապոնիայի նկատմամբ:

Սանկցիաները, որպես հարկադրական միջոցներ, կիրառվում են միայն միջազգային ծանր հանցագործության դեպքում: Այլ դեպքերում նման սանկցիաների կիրառումը չի կարելի համարել իրավաչափ, քանի որ, ըստ էության, դրանք պետությունների (միջազգային հանրության) արձագանքն են հակաիրավական գործողությունների կանխամտածված կատարմանը կամ կանխամտածված էական վնաս պատճառելուն[77]:

Ռետորսիաները մի պետության հարկադրական գործողություններն են ուղղված իր շահերը խախտած այլ պետության դեմ: Ռետորսիան կարող է լինել միայն մեկ պետության պատասխանն այլ պետության որոշակի ոչ բերկամական գործողություններին՝ խախտված իրավունքները վերականգնելու նպատակով: Ռետորսիաների թվին են դասվում ոչ բարեկամական գործողություն կատարած պետությունից դեսպանին հետ կանչելը, այն երկրի հավասար թվով դիվանագետներին վտարելը, որն ավելի վաղ վտարել էր տվյալ պետությունների, այդ թվում՝ պետության գլխի երկիր մուտքի արգելքը կամ այցերի վերացումը[78]:

Ռեպրեսալիաները (ոչ զինված) մեկ պետության իրավաչափ հարկադիր գործողություններն են մեկ այլ պետության նկատմամբ: Ռեպրեսալիաները կիրառվում են ի պատասխան այլ պետության անիրավաչափ գործողությունների՝ խախտված իրավունքը վերականգնելու նպատակով: Դրանք պետք է համաչափ լինեն պատճառված վնասին և այն հարկադրանքին, որն անհրաժեշտ է բավարարում ստանալու համար[79]:

Ռեպրեսալիաները կարող են դրևսորվել դիվանագիտական հարաբերությունների կասեցմամբ կամ խզմամբ, իրավախախտ պետության տարածքից ապրանքների և հումքի ներմուծման էմբարգոյով (արգելքով) և այլն: Ռեպրեսալիաները պետք է դադարեցվեն բավարարում ստանալուն պես: Ժամանակակից միջազգային իրավունքն արգելում է զինված ռեպրեսալիաները՝ որպես վեճերի և տարաձայնությունների լուծման միջոց: Սակայն դա ոչ մի կերպ չի առնչվում ՄԱԿ-ի կանոնադրության 51-րդ հոդվածի համաձայն ագրեսիայից անհատական կամ հավաքական պաշտպանության՝ պետության (պետությունների խմբի) իրավունքին, ՄԱԿ-ի միջազգայիօն դատարան կամ արբիտրած դիմելու իրավունքին[80]:

Սատիսֆակցիան (բավարարումը) խախտող պետության կողմից տուժող պետության պատվին և արժանապատվությանը պատճառված վնասի համար բավարարում տրամադրելն է: Սատիսֆակցիան կարող է դրսևորվել պաշտոնապես ներողություն խնդրելով, ապագայում նման անիրավաչափ գործողություններ թույլ չտալու վերաբերյալ հավաստիացումներով, տուժող պետության դրոշին պատիվներ ցույց տալով կամ նրա օրհներգը համապտասխան հանդիսավոր իրադրությունում կատարելով և այլն[81]:

Ռեստորացիան, որպես պատասխանատվության ձև, ենթադրում է խախտող պետության կողմից որևէ նյութական օբյեկտի նախկին վիճակի վերականգնում:

Նյութական պատասխանատվությունն առաջանում է պետության կողմից նյութական վնաս պատճառելու հետ կապված իր միջազգային պարտավորությունները խախտելու դեպքում: Այն կարող է դրսևորվել ռեպարացիայի, ռեստիտուցիայի և սուբստիտուցիայի ձևով:

Ռեպարացիաները նյութական վնասի հատուցում են դրամական արտահայտությամբ, ապրանքներով, ծառայություններով: Ռեպարացիաների ծավալը և տեսակը, որպես կանոն, որոշվում են միջազգային պայմանագրերի հիման վրա: Ռեպարացիաների գումարը սովորաբար էականորեն ցածր է պատերազմով պատճառված վնասի ծավալից:

Ռեստիտուցիաները պատերազմող պետության կողմից հակառակորդի տարածից անիրավաչափ առգրավված և դուրս բերված գույքը բնեղենով վերադարձելն է: Ռեստիտուցիայի օբյեկտը կարող է լինել նաև պատերազմական գործողությունների հետ չկապված՝ խաղաղ ժամանակ անիրավաչափ զավթված կամ անիրավաչափ պահված գույքը: Ռեստիտուցիայի տարատեսակ է նաև սուբստիտուցիան, այն իրավաչափ ոչնչացված կամ վնասված գույքի, շենքերի, տրանսպորտային միջոցների, գեղարվեստական արժեքների, անձնական գույքի և այլնի փոխարինումն է[82]:

Պետությունների քաղաքական պատասխանատվության հատուկ տեսակ է միջազգային կազմակերպության անդամակցությունից բխող իրավունքների և արտոնությունների կասեցումը (ձայնի իրավունքից, գլխավոր մարմիններում ներկայացուցչության իրավունքից, օգնություն և սպասարկում ստանալու իրավունքից զրկելը) և որպես ծայրահեղ միջոց, միջազգային կազմակերպություններից հեռացնելը;

Պետությունների վարքագիծը որակելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որոնց առկայությունը պետություններին ազատում է պատասխանատվությունից: Դրանք կարող են լինել երկու տեսակ՝ պատասխանատվությունը բացառող և պատաասխանատվության իրացումը բացառող հանգամանքներ: Պատասխանատվության առաջացումը բացառվում է այնպիսի իրավիճակներում, որոնց առկայության պարագայում պետությունների վարքագիծը, որը բնականոն պայմաններում որակվում է որպես իրավախախտում, ճանաչվում է իրավաչափ և պատասխանատվություն չի առաջացնում: Երկրորդները փաստական այն իրավիճակներն են, որոնց դեպքերում իրավախախտմամբ առաջացած պատասխանատվությունը փաստացի չի իրացվում:

Չնայած միջազգային հակաիրավական արարքի գոյության երկու պայմանների առկայությանը, չի կարելի անվերապահորեն եզրակացնել միջազգային հակաիրավական արարքի առկայության մասին: ՄԱԿ-ի միջազգային իրավունքի հանձնաժողովը նշել է միջազգային իրավական պատասխանատվությունից ազատող հետևյալ հանգամանքները՝ համաձայնությունը, հակազդման միջոցները, անհաղթահարելի ուժը և չկանխատեսված դեպքը, աղետը, անհրաժեշտության վիճակը, ինքնապաշտպանությունը:

Իրավաբանական գրականության մեջ բազմաթիվ կարծիքներ կան այն մասին,  թե երբ է ծագում հանցագործության համար պատասխանատվությունը ։ Որոշ հեղինակներ կարծում են, որ պատասխանատվությունն առաջանում է այն պահից, երբ տեղի է ունենում միջազգային–իրավական նորմով նախատեսված խախտում: Մյուսներն ասում են, որ վնասների հատուցման պարտականություն չի կարող լինել, մինչև չլինի պահանջ: Այսինքն` իրավախախտ պետության պատասխանատվությունը ծագում է նրան հատուցման պահանջ ներկայացնելու պահից: Երրորդները կարծում են, որ միջազգային իրավական պատասխանատվությունը սկսվում է այն պահից, երբ իրավախախտ պետությունը գիտակցում է, որ միջազգային իրավախախտում է թույլ տվել և տուժած պետության հետ բանակցությունների արդյունքում համաձայնում է իրեն մեղավոր համարել և, հետևաբար, հատուցել վնասը: Վ.Ա. Վասիլենկոն իրավացիորեն նշում է, որ իրավախախտ պետությունը պատասխանատու է իրավախախտում կատարելու պահից, և հենց դա էլ հիմք է հանդիսանում, որ տուժած պետությունը պահանջներ ներկայացնի իրավախախտ պետությանը[83]։

Արդեն գոյություն ունեցող և գործող միջազգային կոնվենցիաներում, որոնք նվիրված են միջազգային հանցագործություններին, պետության պատասխանատվության հարցը գրեթե լուծված չէ, թեև այդ ուղղությամբ պայքարը շարունակվում է: Պատասխանատվության հետ կապված խնդիրները հիմնականում կարգավորվում են սովորութային իրավունքով: Միջազգային հանրությունը լուրջ ավանդ ունի խնդրո առարկայի լուծման հարցում: Այդ ուղղությամբ կարևոր քայլ էր, ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի 2001թ. դեկտեմբերի 12-ին ընդունած 56/83 բանաձևը[84]: Այն վերնագրված է «Պետությունների պատասխանատվությունը միջազգային հակաիրավական արարքների համար»: Քննարկելով այս բանաձևում տեղ գտած հոդվածները՝ այն պետք է ուսումնասիրենք 1948թ.  Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին կոնվենցիայի հետ միասին:  Բանաձևի առաջին հոդվածում ասվում է,  որ պետության յուրաքանչյուր միջազգային հակաիրավական արարք ակնկալում է այդ պետության միջազգային պատասխանատվություն: Պետության վարքագծի միջազգային-հակաիրավական որակումը որոշվում է միջազգային իրավունքով,  և այդ որակման վրա ոչ մի ազդեցություն չի կարող ունենալ ներպետական իրավունքով վարքագծի իրավական լինելը: Այնուհետև նշվում է, որ պետության միջազգային հակաիրավական արարք առկա է այն դեպքում, եթե գործողությամբ կամ անգործությամբ արտահայտված վարքագիծը. վերագրվում է պետությանը միջազգային իրավունքով, և ներկայացնում է պետության ստանձնած պարտավորության միջազգային իրավական խախտում:

Ինչ վերաբերում է ցեղասպանության մասին կոնվենցիային, ապա բոլոր այն պետությունները, որոնք վավերացրել են այդ կոնվենցիան, ստանձնել են պայմանագրային միջազգային իրավական պարտավորություններ, որոնք նախատեսված են կոնվենցիայի հոդվածներով:  Քննարկենք պետության պատասխանատվության հարցն ըստ պայմանագրային պարտավորությունները չկատարելու,  կոնկրետ այս դեպքում՝ ցեղասպանութայն մասին կոնվենցիայով ստանձնած պարտավորությունները չկատարելու համար:  Ցեղասպանության մասին կոնվենցիայի 1-ին հոդվածում ասվում է. «Պայմանավորվող կողմերը հաստատում են, որ ցեղասպանությունը, անկախ նրանից` կատարվում է խաղաղ, թե պատերազմական պայմաններում, ըստ միջազգային իրավունքի հանցագործություն է, որը նրանք պարտավորվում են կանխարգելել և պատժել այն կատարելու համար»[85]:  Այստեղ հարկավոր է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքի վրա, որ կողմերը հաստատում են, որ ցեղասպանությունը հանցագործություն է, այսինքն`  նրանք ընդունում են,  որ այն եղել է հանցագործություն նաև մինչև կոնվենցիայի ընդունումը: Այս հոդվածով պետությունները ստանձնում են պարտավորություն՝ կանխարգելել ցեղասպանությունը թե՛ խաղաղ, թե՛ պատերազմական ժամանակ: Այսինքն, եթե եղել է ցեղասպանություն և պետությունը կարող էր կանխել, բայց չի կանխել այն, ուրեմն առկա  է պետության ստանձնած պարտավորության խախտում, և պետությունը ենթակա է պատասխանատվության կոնվենցիայով ստանձնած պարտավորությունները չկատարելու համար: Սույն հոդվածով պետությունը ստանձնում է նաև պարտավորություն՝ պատժել ցեղասպանությունը կատարողներին, այսինքն` այս դեպքում պետությունը ենթակա է պատասխանատվության, երբ չի պատժում ցեղասպանության կատարման համար:  Այդպիսի նախադեպ եղել էր Բոսնիան և Հերցեգովինան ընդդեմ Սերբիայի և Չեռնոգորիայի գործով, երբ դատարանը մեղավոր ճանաչեց Սերբիային 1995թ. Սրեբրենիցայի ցեղասպանությունը չկանխարգելելու և այն կատարողներին չպատժելու համար[86]:

Կոնվենցիան իր 3-րդ հոդվածում նշում է այն պատժելի արարքները, որոնց համար պետությունը նույնպես պետք է պատժի: Այդ պատժելի արարքներն են.

• ցեղասպանությունը,
• ցեղասպանություն կատարելու նպատակով դավադրությունը,
• ցեղասպանության ուղղակի և հրապարակային հրահրումը,
• ցեղասպանություն կատարելու փորձը,
• հանցակցությունը ցեղասպանության կատարման մեջ[87]:

Նշված 5  դեպքերից յուրաքանչյուրի պարագայում,  երբ պետությունը չի պատժում մեղավորներին, ինքն է ենթարկվում պատասխանատվության: Այստեղ հարկավոր է նշել նաև, որ ըստ 4-րդ հոդվածի, այդ թվարկվածներից որևէ արարք կատարած անձինք ենթակա են պատժի,  անկախ այն բանից՝ նրանք սահմանադրությամբ պատասխանատու ղեկավարներ են,  թե պաշտոնատար կամ մասնավոր անձինք:  Ցեղասպանության մասին կոնվենցիայով պետությունների համար պարտավորություն է նախատեսում նաև 5-րդ հոդվածը, ըստ որի. «Պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում են սույն կոնվենցիայի դրույթները գործողության մեջ դնելու համար ընդունել իրենց սահմանադրություններին համապատասխան անհրաժեշտ օրենսդրություն և,  մասնավորապես, սահմանել արդյունավետ պատժամիջոցներ ցեղասպանության մեջ կամ 3-րդ հոդվածում նշված մյուս արարքներից որևէ մեկում մեղավոր անձանց համար»[88]:  Կոնվենցիայի այն մասնակից պետություները,  որոնք չեն կատարի այս հոդվածի պահանջները,  նույնպես կարող են ենթարկվել պատասխանատվության կոնվենցիայով ստանձնած պարտավորությունները չկատարելու համար:

ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի 56/83  բանաձևի 3-րդ գլխում խոսվում է պարտավորությունների խախտման մասին:  Պետության միջազգային իրավական պարտավորության խախտում առկա է այն դեպքում,  երբ տվյալ պետության վարքագիծը չի համապատասխանում նրան, ինչ նրանից պահանջում է այդ պարտավորությունը, անկախ դրա ծագումից կամ բնույթից [89]: Պետության ոչ մի վարքագիծ չի հանդիսանում միջազգային իրավական պարտավորության խախտում,  եթե այդ պարտավորությունը չի կապվում տվյալ պետությանն այդ արարքի կատարման ժամանակ:  Այսինքն՝ արարքը կհամարվի հակաիրավական,  եթե կոնկրետ արարքի կատարման պահին պետությունն ունեցել է այն պարտավորությունը, որը խախտել է: Շատերը կարող են տպավորություն ստանալ,  որ եթե պարտավորությունները պետության համար առաջացել են կոնվենցիայի անդամ դառնալով,  ուրեմն մինչև կոնվենցիայի ընդունումը կամ մինչև դրա անդամ դառնալը պետությունը չունի որևէ պարտավորություն[90]:

Սկզբունքորեն այդպես է,  բայց ոչ 1948թ.  ցեղասպանության մասին կոնվենցիայի դեպքում: Կարող է հարց առաջանալ, թե ինչու ուրիշ միջազգային պայմանագրերով այդպես է, իսկ 1948թ. կոնվենցիայով՝ ոչ: Այստեղ գործ ունենք արդեն ոչ թե սովորական պարտավորության, այլ համապարտադիր  (իմպերատիվ)`  jus cogens նորմի հետ,  որն առաջացնում է erga omnes պարտավորություն:  Erga omnes պարտավորությունների գոյության հայեցակարգը լայն տարածում է ստացել ժամանակակից միջազգային իրավունքում:  Այդ դրույթի հաստատման գործում էական դերը պատկանում է  «Ցեղասպանության հանցագործության կանխարգելման և դրա համար պատժելու մասին կոնվենցիայի վերապահումների մասին»  ՄԱԿ Միջազգային դատարանի 1951թ. մայիսի 28-ի Խորհրդատվական եզրակացությանը,  որում դատարանը սահմանել է,  որ  «Կոնվենցիայի հիմքում ընկած սկզբունքները ճանաչվել են բոլոր քաղաքակիրթ պետությունների կողմից որպես բոլոր պետությունների համար պարտադիր`  նույնիսկ առանց որևէ պայմանագրային ամրագրման»[91]:

Տվյալ հայեցակարգը հետագայում լայն ճանաչումստացավ շնորհիվ «Barselona Traction» ընկերության գործով ՄԱԿ Միջազգային դատարանի 1970թ. որոշման: Նրանում, մասնավորապես, նշվում էր. «Հիմնարար տարբերություն պետք է անցկացնել պետության` ամբողջ միջազգային հանրության նկատմամբ ստանձնած պարտավորությունների և դիվանագիտական պաշտպանության ոլորտում այլ պետության նկատմամբ առաջացող պարտավորությունների միջև: Հենց իրենց բնույթով առաջինները վերաբերում են բոլոր պետություններին:  Ընդգրկվող իրավունքների կարևորության տեսանկյունից` բոլոր պետությունները կարող են դիտվել որպես դրանց պաշտպանության հարցում իրավական շահ ունեցողներ.  Խոսքը բնույթի պարտավորությունների մասին է»[92]։ Այնուհետև որոշման մեջ նշվում է,  որ  «յուրաքանչյուր պետություն միջազգային հանրությանն անդամակցելու ուժով իրավական շահ ունի որոշակի հիմնարար իրավունքների պաշտպանության և որոշակի հիմնարար պարտավորությունների կատարման գործում»: Դրանց շարքին դատարանը դասել է «օրենքից դուրս ագրեսիայի և ցեղասպանության ակտերը,  ինչպես նաև…  մարդու հիմնական իրավունքներին վերաբերող նորմերը և սկզբունքները` ներառյալ ստրկությունից և ռասայական խտրականությունից պաշտպանությունը»:  Այս դրույթը դատարանի կողմից բազմիցս հաստատվել է նաև հետագայում:

Մեջբերենք նաև ՄԱԿ-ի ԳԱ 56/83 բանաձևի հակաիրավականությունը բացառող հանգամանքների մասին 5-րդ գլխից մի հոդված: Այսպես՝ հոդված 26-ում ասվում է. «Ոչինչ այս գլխում չի բացառում պետության ցանկացած արարքի հակաիրավականությունը, եթե այդ արարքը չի համապատասխանում ընդհանուր միջազգային իրավունքի իմպերատիվ նորմից բխող պարտավորությանը»[93]: Այն դեպքերում,  երբ գոյություն ունի բացահայտ կոլիզիա սկզբնական պարտավորությունների միջև, որոնցից մեկը պետության համար առաջանում է անմիջականորեն ընդհանուր միջազգային իրավունքի իմպերատիվ նորմերից,  ակնհայտորեն ենթադրվում է, որ այդպիսի պարտավորությունը պետք է ունենա գերակայող ուժ: Ընդհանուր միջազգային իրավունքի իմպերատիվ նորմերն ամրագրում են հստակ սկզբունքներ,  որոնք թույլ են տալիս կարգավորել բոլոր ակնհայտ կոլիզիաները կամ դրանց մեծ մասը:  Հարկավոր է նշել,  որ հակաիրավականությունը բացառող հանգամանքները 5-րդ գլխի առաջին մասում չեն հաստատում և չեն արդարացնում ոչ մի նահանջ ընդհանուր միջազգային իրավունքի իմպերատիվ նորմերից:  Օրինակ,  հակամիջոցներ ընդունող պետությունը չի կարող հետ կանգնել այսպիսի կանոնից.  գենոցիդը չի կարող արդարացնել պատասխան գենոցիդը: Նման կերպ ծայրահեղ անհրաժեշտության վրա հղում անելով՝ իմպերատիվ նորմի խախտումը չի կարող արդարացում հանդիսանալ: Ընդհանուր միջազգային իրավունքի իմպերատիվ նորմերը որոշելու համար կան խիստ չափանիշներ:  Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի մասին 1969թ. մայիսի 23-ի կոնվենցիայի 53-րդ հոդվածում նշվում է դրանց մասին, թե պայմանագիրն առոչինչ է,  եթե կնքման պահին հակասում է ընդհանուր միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմին:  Նշված Կոնվենցիայի նպատակների համար ընդհանուր միջազգային պարտադիր նորմն այն է,  որը պետությունների միջազգային հանրության կողմից ամբողջությամբ ընդունվում ու ճանաչվում է որպես նորմ,  որից շեղումն անթույլատրելի է, և որը կարող է փոփոխվել միայն ընդհանուր միջազգային իրավունքի հաջորդ նորմով»[94]: Մինչ այժմ այդ չափանիշով շատ քիչ իմպերատիվ նորմեր են ճանաչվել որպես այդպիսին:  Հստակ ընդունված և ճանաչված իմպերատիվ նորմերից են արգելքները՝ կապված ագրեսիայի հետ, ցեղասպանության,  ստրկության,  ռասայական խտրականության,  մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների և խոշտանգումների, ինչպես նաև ինքնորոշման իրավունքը:

Թերևս  ցեղասպանության հանցագործության պատասխանատվության համար պետք է հաշվի առնել նաև «Պատերազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների նկատմամբ վաղեմության ժամկետ չկիրառելու մասին» 1968թ.  կոնվենցիան:  Այս կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի 2-րդ մասում ցեղասպանության հանցագործությունը նշվում է այն հանցագործությունների շարքում, որոնց պատժելու համար վաղեմության ժամկետներ չեն կարող կիրառվել:  Սկզբունքորեն վաղեմության ոչ մի ժամկետ, անկախ կատարման ժամանակից, չի կիրառվում մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների դեպքում, ինչպես դրանք սահմանվել են Նյուրնբերգի Միջազգային ռազմական դատարանի 1945թ. օգոստոսի 8-ի կանոնադրությամբ և հաստատվել են Միավորված Ազգերի Կազմակերպության Գլխավոր ասամբլեայի 1946թ. փետրվարի 13-ի 3(I) և 1946թ. դեկտեմբերի 11-ի 95(I) բանաձևերով, զինված հարձակման կամ օկուպացիայի միջոցով արտաքսման և ապարտեիդի քաղաքականության հետևանքով անմարդկային գործողությունների ու ցեղասպանության հանցագործության,  ինչպես սահմանված է Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին 1948թ.  կոնվենցիայում,  եթե անգամ այդ գործողությունները չեն համարվում այն երկրի ներպետական իրավունքի խախտում,  որտեղ դրանք կատարվել են»: Մեջբերենք նաև 2-րդ հոդվածը. «1-ին հոդվածում հիշատակված հանցագործություններից ցանկացածի կատարման դեպքում սույն կոնվենցիայի դրույթները կիրառվում են պետական իշխանության ներկայացուցիչների և առանձին անձանց նկատմամբ, որոնք, որպես հանցագործություն կատարողներ կամ հանցակիցներ,  մասնակցում են կամ անմիջականորեն դրդում են այլ անձանց` կատարելու այդ հանցագործություններից ցանկացածը,  կամ հրահրում են դրանց կատարումը` անկախ ավարտվածության աստիճանից, և այն պետական իշխանության ներկայացուցիչների նկատմամբ, որը թույլ է տվել դրանց կատարումը»[95]: Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի ընթերցումից հետո կարող են կարծիքներ լինել, թե կոնվենցիան վերաբերում է միայն ֆիզիկական անձանց պատասխանատվությանը և դա կապ չունի պետության պատասխանատվության հետ:  Նման կարծիքները հերքելու համար ներկայացնենք 2  հանգամանք:

Առաջին հանգամանքն այն է, որ կոնվենցիան վաղեմության ժամկետ չի կիրառում ոչ թե հանցագործների,  այլ հանցագործությունների նկատմամբ:  Եթե ուշադիր լինենք, կտեսնենք, որ թե՛ վերնագրում, թե՛ կոնվենցիայի հոդվածներում նշվում է հանցագործություններ բառը: Մյուս հանգամանքն այն է, որ ֆիզիկական անձանց գործողությունների համար պետությունը նույնպես կարող է կրել պատասխանատվություն:  Այսինքն՝ ֆիզիկական անձանց գործողությունները կարող են վերագրվել պետությանը:

Այս համատեքստում չափազանց կարևոր է հասկանալ, թե երբ հակաիրավական արարքը վերագրվում է պետությանը միջազգային իրավունքով: Ըստ էության արարքը պետք է միջազգային որևէ իրավական նորմով ընդունված լինի որպես հակաիրավական և համարվի պետության կողմից կատարված: Ինչպես տեսանք քիչ առաջ, կոնվենցիայով պետությունը ստանձնում էր պատասխանատվություն՝ պատժել ցանկացածին կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածում նշված արարքներից որևէ մեկի կատարման համար:  Սակայն հնարավոր են նաև դեպքեր,  երբ այդ հանցագործությունը կատարած անձի կամ անձանց,  կամ որևէ մարմնի կողմից կատարվելու դեպքում այդ գործողությունների համար պատասխանատու է և պատասխանատվություն է կրում հենց ինքը՝ պետությունը: Այս հարցերի կարգավորման համար կրկին դիմենք 2001թ. ՄԱԿ 56/83  բանաձևին,  որի 2-րդ գլուխը վերնագրված է  «Արարքի վերագրումը պետությանը»:  Մասնավորապես,  այնտեղ նշվում է,  որ միջազգային իրավունքում պետության ցանկացած մարմնի վարքագիծը դիտվում է որպես այդ պետության վարքագիծ անկախ այն բանից,  թե այդ մարմինն իրականացնում է օրենսդիր,  գործադիր,  դատական կամ այլ գործառույթներ, անկախ այն դիրքից, որը նա գրավում է պետության համակարգում, և անկախ այն բանից՝ համարվում է այն պետության կենտրոնական իշխանության, թե վարչատարածքային միավորի մարմին: «Մարմին» հասկացությունը ներառում է ցանկացած անձ կամ ցանկացած հաստատություն, որը ներպետական իրավունքով ունի այդպիսի կարգավիճակ:  Անձի կամ հաստատության վարքագիծը  չի հանդիսանում պետության մարմին,  բայց  այդ պետության իրավունքում լիազորված է իրականացնել պետական իշխանության տարրեր,  դիտվում է որպես այդ պետության արարք միջազգային իրավունքով`  պայմանով,  որ տվյալ դեպքում այդ անձը կամ հաստատությունը գործում է այդ հատկանիշով: Պետության մարմնի կամ անձի,  կամ հաստատության վարքագիծը,  որը լիազորված է իրականացնել պետական իշխանության տարրեր,  դիտվում է որպես այդ պետության արարք միջազգային իրավունքով, եթե այդ մարմինը, անձը կամ հաստատությունը գործում է այդ հատկանիշով,  անգամ եթե նրանք գերազանցում են իրենց լիազորությունները կամ խախտում են հրահանգները[96]:

Պատասխանատվության առումով պետության համար կարևոր նշանակություն ունեն ներպետական իրավունքը և յուրաքանչյուր պետության պրակտիկան:  Պետության կառուցվածքը և նրա մարմինների գործառույթները, որպես կանոն, չեն կարգավորվում միջազգային իրավունքով:  Յուրաքանչյուր պետություն ինքն է որոշում, թե ինչպես պետք է կազմակերպվի պետական կառավարումը, և ինչ գործառույթներ պետք է իրականացնեն պետական իշխանության մարմինները: Ճիշտ է, չնայած պետությունն ինքնուրույն կարող է որոշել իր ներպետական կառուցվածքը և գործառույթներն իր օրենսդրությանն ու փորձին համապատասխան, միջազգային իրավունքը նույնպես ունի որոշակի դեր: Օրինակ, որոշ հաստատությունների վարքագիծը, որոնք կատարում են պետական գործառույթներ և ունեն պետական լիազորություններ  (օրինակ`  դատախազությունը),  վերագրվում է պետությանը,  անգամ եթե այդ հաստատությունները ներպետական իրավունքով դիտվում են որպես ինքնուրույն և անկախ գործադիր իշխանությունից: Միջազգային իրավունքի համաձայն և անկախ ներպետական իրավունքի դրույթներից, պետությանը կարող է վերագրվել նաև այն  պետական մարմինների վարքագիծը, որոնք դուրս են գալիս իրենց լիազորությունների շրջանակից: Արարքը վերագրվում է պետությանը որպես միջազգային իրավունքի, այլ ոչ թե ներպետական իրավունքի սուբյեկտի:  Ներպետական իրավունքի համաձայն՝ գերատեսչությունները,  տարբեր բաժանմունքները,  պետական հանձնաժողովները և միավորումները կարող են ունենալ ինքնուրույն իրավասուբյեկտություն,  առանձին հաշիվներ և կրել առանձին պարտավորություններ:  Պետությունը,  որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ,  պատասխանատու է բոլոր ատյանների մարմինների և պաշտոնատար անձանց համար, որոնք հանդիսանում են նրա ապարատի մաս և գործում են որպես այդպիսին, անկախ նրանից՝ ունե՞ն դրանք ներպետական իրավունքին համապատասխան ինքնուրույն իրավասուբյեկտություն, թե՞ ոչ:  Անձի կամ անձանց խմբի վարքագիծը դիտվում է որպես պետության արարք միջազգային իրավունքով, եթե այդ անձը կամ անձանց խումբը փաստորեն գործում է այդ պետության հրամանով կամ ղեկավարությամբ,  կամ հսկողությամբ այդ գործողությունն իրականացնելիս[97]:

Այստեղ կարևոր է նշել, որ այդ ղեկավարությունն ու հսկողությունն ընդհանուր բնույթ չեն կրում, այլ պետք է որոշակիորեն կոնկրետացված լինեն: Օրինակ,  հսկողությունը կոնկրետ գործողության նկատմամբ,  որն ունի հակաիրավական բնույթ: Կամ կոնկրետ հրաման տրվի և ղեկավարվի ցանկացած կոնկրետ գործողություն: Որպես օրինակ կարելի է հիշել Նիկարագուան ընդդեմ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների գործը: Այստեղ հարց էր բարձրացվել վերահսկողության այն չափի մասին,  որը բավարար կլիներ գործողությունը պետությանը վերագրելու համար:  Այս գործում խոսքը հետևյալի մասին է:  Կարելի՞ է արդյոք  «Կոնտրաս»  խմբավորման գործողությունները վերագրել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին,  և կրո՞ւմ է արդյոք Միացյալ Նահանգներն ընդհանուր պատասխանատվություն  «Կոնտրաս»-ի կողմից կատարված միջազգային մարդասիրական իրավունքի խախտումների համար: Այդ հարցը դատարանի կողմից քննվել էր վերահսկողության իրականացման տեսանկյունից:  Դատարանը որոշել էր,  որ  «Կոնտրասի»  բոլոր գործողությունների համար պատասխանատու չէ ԱՄՆ-ը: Մասնավորապես. «Չնայած լայն ֆինանսական և այլ օժանդակությանը,  ցուցաբերված Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կողմից, չկան անհերքելի ապացույցներ, որ Միացյալ Նահանգներն իսկապես իրականացրել է այդ աստիճանի վերահսկողություն բոլոր բնագավառներում,  որը թույլ կտար համարել, որ  «Կոնտրասը» գործում է նրա անունից: Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների մասնակցության բոլոր հիշատակված ձևերը և անգամ պատասխանող պետության ընդհանուր հսկողությունն ուժերի նկատմամբ,  որոնք շատ հարցերով կախված էին ԱՄՆ-ից,  իրենք իրենցով առանց լրացուցիչ ապացույցների չեն նշանակում,  թե ԱՄՆ-ը ղեկավարում էր այն գործողությունները,  որոնք խախտել են մարդու իրավունքները և մարդասիրական իրավունքի նորմերը (որոնց հղում էր անում դիմող կողմը), կամ ստիպում էին այդպիսի գործողությունների կատարմանը:  Այդպիսի գործողությունները հանգիստ կարող էին  «Կոնտրասի»  կողմից կատարվել առանց Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հսկողության: Որպեսզի այդ գործողությունների համար Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների իրավական պատասխանատվության հարց բարձրացվի,  սկզբունքորեն պետք է ապացուցվի, որ պետությունն իրականացրել է էֆեկտիվ վերահսկողություն այդ ռազմական կամ կիսառազմական գործողությունների նկատմամբ, որոնց հետևանքով էլ եղել էին վերոնշյալ խախտումները[98]։ Այսպիսով, չնայած ապացուցված էր Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների օժանդակությունը «Կոնտրասին», վերջինիս գործողությունները միայն այն դեպքերում էին վերագրվել ԱՄՆ-ին, երբ հիմնավորված էին նրա փաստացի մասնակցությունն ու ղեկավարումը: Դատարանը հաստատեց, որ ընդհանուր կախվածությունը և օժանդակությունը բավարար հիմք չեն հանդիսանում այս կամ այն արարքը պետությանը վերագրելու համար: Արարքը կարող է վերագրվել պետությանը նաև այն դեպքում,  երբ անկախ ամեն ինչից՝ պետությունն ինքն ընդունում է արարքը որպես իր կողմից կատարված:

Ինչքան էլ արդիական է պետությունների պատասխանատվության հիմնահարցը ժամանակակակից աշխարհի համար, սակայն այնուհանդերձ այն մեծ բացթողումներո ունի: Երբ միջազգային իրավունքի սուբյեկտների քանակությունը ընդլայնվում է, երբ առաջանում են նոր վերազագային կապեր, իսկ պետություններն էլ սկսում են ենթարկվել թելադրված ընդհանուր միտումներին, ապա ավելին քան անհրաժեշտություն է դառնում միջազգային իրավունքի համակարգի ու միջազգային պատասխանատվության խնդրի վերափոխումը:

---

[1] Տե՛ս ՄԱԿ-ի պաշտոնական կայքում http://www.un.org/ru/members/about.shtml

[2] Առաջին պետությունների մասին տե՛ս Christian D., Maps of time: an introduction to big history. University of California Press. 2005, էջ  278-280:

[3] Мухаев Р.Т. Теория политики М., 2005, էջ 210:

[4] Гаджиев К.С. Политическая наука М., 1996, էջ  99:

[5] Аристотель. Политика // Сочинения в 4-х томах. М., Мысль, Перевод С. А. Жебелева, Т.4. 1983, էջ 377-379:

[6] Այդ մասին մանրամասն տե՛ս օրինակ Муссолини Б. Третий путь. Без демократов и коммунистов. — М.: Алгоритм, 2012:

[7] Мажуга В.И. Королевская власть и церковь во Франкском государстве VI века // Политические структуры эпохи феодализма в Западной Европе VI —  XVII веков. Л., 1990, էջ 58-60:

[8] Соловьев А.И. Политология: Политическая теория, политические теннологии. М., 2003, էջ 190-191:

[9] Այդ մասին մանրամասն տե՛ս Մաքիավելի Նիկոլո, Տիրակալը /թարգմանություն Ա. Բարսեղյան, Եր., 2010:

[10] Պետության ստեղծման դրդապատճառ էր համարվում այլ մարդկանց ագրեսիայի  հանդեպ վախը, կյանքի և ունեցվածքի համար վախը (Հոբս), մարդկանց բանականության միջոցով  ընկալում, որ պետությունը կարող  է ապահովել  մարդկանց իրավունքներն ավելի արդյունավետ քան իրենց ավանդական հանրույթները (Լոկ):

[11] Пугачев В.П. Политология. Высшее образование, М., 2003, էջ 325-326:

[12] Пугачев В.П. Политология. Высшее образование, М., 2003, էջ 327:

[13] http://jurconsult.blogspot.com/2011/05/blog-post_13.html

* Գոյություն ունեցող կարգ ասելիս նկատի ունենք որոշակի պատմական  ժամանակահատվածում հաստատված քաղաքական ինստիտուտների համակարգը: Օրինակ խոշոր  ավատատերերի պայքարը միապետի դեմ բացարձակ միապետության  հաստատման ժամանակաշրջանում բացարձակ միապետական  կարգգի դեմ հղված պայքար էր:

[14] Категории политической науки, М., 2002, էջ 273-274:

[15] Buder S., Capitalizing on Change: A Social History of American Business, 2009, էջ 13-15:

[16] Մանրամասն տե՛ս http://www.rusidea.org/?a=25052803

[17] Категории политической науки, М., 2002, էջ 275:

[18] Պետության արտաքին գործառույթների մասին մանրամասն տե՛ս Хропанюк В. Н., Теория государства и права, Учебник для ВУЗов, 3-е издание доп. и исправл., “Интерстиль”, “Омега-Л”, 2008 // Глава VII. Функции государства, § 2. Основные внутренние и внешние функции государства. // էլեկտրոնային տարբերակ

[19] Мельвиль А. Ю. Политология: учебник, М., 2008, էջ 245-246:

[20] http://lawtoday.ru/razdel/biblo/pravoved/DOC_058.php

[21] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 60:

[22] Մանրամասն տե՛ս http://knigi-uchebniki.com/mejdunarodnoe-pravo_696/1ponyatie-vidyi-subyektov-mejdunarodnogo-prava.html

[23] Կոնվենցիայի տեքստը տե՛ս Յեյլի համալսարանի իրավաբանական դպրոցի էլեկտրոնային գրադարանի էջում http://avalon.law.yale.edu/20th_century/intam03.asp

[24] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 64-65:

[25] Նույն տեղում, էջ 101-102:

[26] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/930509/pacta-sunt-servanda

[27] http://enc-dic.com/word/g/Gavanskie-konvencii-1928-40773.html

[28] Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի Վիեննայի կոնվենցիայի տեքստը տե՛ս http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/law_treaties.shtml

[29] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 102-103:

[30] Կոնվենցիայի բովանդակությունը տե՛ս http://www.conventions.ru/view_base.php?id=1103

[31] http://www.spravka-jurist.com/base/part-cq/tx_essjiu/index.htm

[32] http://www.wpec.ru/text/200708310905.htm

[33] http://faculty.unlv.edu/gbrown/westernciv/wc201/wciv2c10/wciv2c10lsec2.html

[34] http://www.un.org/ru/members/about.shtml

[35] Торкунов А. В. Современные международные отношения и мировая политика, М., 2004, էջ 247-248:

[36] http://www.isras.ru/files/File/Vlast/2007/08/Korporacii%20kak.pdf

[37] Торкунов А. В. Современные международные отношения и мировая политика, М., 2004, էջ 248:

[38] http://www.intertrends.ru/fifteen/011.htm

[39] Торкунов А. В. Современные международные отношения и мировая политика, М., 2004, էջ 251:

[40] http://eyu.sci-lib.com/article0001177.html

[41] Տե՛ս Եվրամիության պաշտոնական կայքը. http://europa.eu/

[42] http://www.inosmi.ru/world/20080130/239244.html

[43] http://www.pravo.vuzlib.org/book_z1452_page_81.html

[44] Վերազգային կորպորացիաների մասին մանրամասն տե՛ս Ломакин В.К. Мировая экономика: Учебник для вузов. – М.: ЮНИТИ, 2000:

[45] Кара-Мурза С. Концепция “золотого миллиарда” и Новый мировой порядок,  http://www.kara-murza.ru/books/articles/oro1.html#1

[46] http://www.bancinfo.ru/index8dc3.php?news=1&page=63

[47] Торкунов А. В. Современные международные отношения и мировая политика, М., 2004, էջ 261-263:

[48] Ինտերնետն առաջացել է 1969թ., այդ մասին տե՛ս http://www.internetsociety.org/internet/internet-51/history-internet/brief-history-internet:

[49] Toffler A., Toffler H. The Third Wave. N.Y., 1980:

[50] Грачев М. Н. Политическая коммуникация: теоретические концепции, модели, векторы развития: Моноргафия. – М.: Прометей, 2004. — էջ 327:

[51] Почепцов Г. Теория и практика коммуникации (от речей президентов до переговоров с террористами), աղբյուրը՝ http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Psihol/Pochep/01.php

[52] Rheingold P. A. Slice of Life in my virtual Community in Global Networks / Ed. By L. M. Harasim. Cambridge, 1993. – էջ 57-80:

[53] http://rudocs.exdat.com/docs/index-448087.html?page=6

[54] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 130-131:

[55] Латышев В.В. Очерк греческих древностей, Изд-во: СПб: Алетейя, 1997, էջ 289-297:

[56] Dictionary of Greek and Roman Antiquities edited William Smith (1870), էջ 607 // http://www.ancientlibrary.com/smith-dgra/0614.html

[57] Նույն տեղում, էջ 79 // http://www.ancientlibrary.com/smith-dgra/0086.html

[58] http://www.jur-portal.ru/work.pl?act=handbook_read&subact=869900&id=380485

[59] Дипломатия Древней Греции,  http://www.w-st.ru/rasmogdip.html

[60] Потемкин В. П. История дипломатии. Том 1: С древнейших времен до нового времени // http://lib.rus.ec/b/270294/read

[61] Տե՛ս նույն տեղում:

[62] ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը՝ հոդված 33-38, http://www.un.org/ru/documents/charter/chapter6.shtml

[63]  Հիմնական փաստեր Միավորված ազգերի կազմակերպության մասին, Եր, 2002, էջ 70:

[64] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 133:

[65] http://noravank.am/upload/pdf/6.David_Sarkisyan_21_DAR_03_2011.pdf

[66] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 132-133:

[67] http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/geneva_civilian.shtml

[68] Մանրամասն տե՛ս http://mineaction.org/downloads/Emine%20Policy%20Pages/Geneva%20Conventions/Geneva%20Convention%20IV.pdf

[69] Կոնվենցիայի տեքստն ամբողջությամբ տե՛ս http://www.conventions.ru/view_base.php?id=124

[70] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 135:

[71] Մանրամասն տե՛ս http://sbiblio.com/biblio/archive/rehsetov_borba/04.aspx

[72] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 136:

[73] Այս մասին մանրամասն տե՛ս http://rudocs.exdat.com/docs/index-448087.html?page=6

[74] http://www.slovopedia.com/10/196/978176.html

[75] Основы государства и права. Под ред. О.Кутафина. М., 2000 // http://www.bibliotekar.ru/osnovy-prava-3/index.htm

[76] http://www.un.org/ru/documents/charter/chapter7.shtml

[77]Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 138-139:

[78]  Ануфриева Л.П., Международное частное право. Том 1. Общая часть, 2002 —  http://all-books.biz/mejdunarodnoe-pravo-uchebnik/retorsii.html

[79] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 139:

[80] http://www.un.org/ru/documents/charter/chapter7.shtml

[81] Սատիսֆակցիաների մասին մանրամասն տե՛ս Лукашук И. И., Право международной ответственности. В. Клувер. 2004, էջ 228-232:

[82] Քոչարյան Վ. Միջազգային իրավունք: Ուսումնական ձեռնարկ – Եր.: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2002, էջ 140:

[83] Василенко В.А., Ответственность государства за международные правонарушения, Киев, 1976, էջ 46-49:

[84] http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/56/83&Lang=E

[85] Կոնվենցիայի տեքստը տե՛ս http://www.parliament.am/library/MAKkonvencianer/2.pdf

[86] http://www.anti-glob.ru/kpsm/mnen/srebren.htm

[87] http://www.parliament.am/library/MAKkonvencianer/2.pdf

[88] Տե՛ս նույն տեղում

[89] http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/56/83&Lang=E, տե՛ս հոդված 12:

[90] http://noravank.am/upload/pdf/6.David_Sarkisyan_21_DAR_03_2011.pdf

[91] International Court of Justice, Rezervations to the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, Advisory opinion (May 28,1951), I.C.J. Report 1951, էջ 15:

[92] Barcelona Traction, Lightand Power Company, Limited, Second Phase, I.C.J.Reports 1970, էջ 3:

[93] http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/56/83&Lang=E

[94] Հովհաննիսյան Վ., Միջազգային պայմանագրերի կնքման և կատարման տեսական և գործնական մի քանի հարցեր, Եր., 2001, էջ 232:

[95] http://noravank.am/upload/pdf/6.David_Sarkisyan_21_DAR_03_2011.pdf

[96]http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/56/83&referer=http://www.un.org/depts/dhl/resguide/r56.htm&Lang=R

[97] Տե՛ս նույն տեղում:

[98] Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. United States of America), Merits, I.C.J. Reports 1986, էջ 62-65: