Ո՞ր երկրներն են պարտքային ճգնաժամի վտանգի առաջ

iStock Photos

Համաշխարհային տնտեսական հեռանկարի վերաբերյալ իր վերջին զեկույցում Արժույթի միջազգային հիմնադրամը հայտնում է, որ երկրների աճող մասնաբաժինը — ցածր եկամուտ ունեցող երկրների 56%-ը և զարգացող շուկաների 25%-ը — գտնվում են «պարտքի անհանգստության կամ բարձր մակարդակի վրա»: Թեև այս երկրներից մի քանիսն արդեն աշխատում են բարեփոխումների ծրագրերի վրա, որոնք իրենց կդարձնեն իրավասու ԱՄՀ ֆինանսավորմանը և կառաջարկեն տնտեսական աճի լավ հեռանկարներ, շատերը՝ ոչ: Սպասվում է զարգացող աշխարհի պարտքային ճգնաժամը: Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Անն Օ. Կրյուգերը(Anne O. Krueger) project-syndicate-ում:

Պարտքի չափազանց բարձր մակարդակին սովորաբար նախորդում է մի ժամանակաշրջան, որի ընթացքում պարտատերերը ներկայացնում են պահանջներ կամ նոր վարկեր տրամադրում գնալով ավելի բարձր տոկոսադրույքներով: Չկա պարզ միջոց՝ որոշելու, թե երբ է այդ պարտքը դառնում անկայուն: Վերլուծաբանները հաճախ օգտագործում են պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցությունը, սակայն տոկոսադրույքները այստեղ տարբերություն են ստեղծում: Ցածր եկամուտ ունեցող երկրները, որոնք բախվում են արտոնյալ տոկոսադրույքների, կարող են ունենալ ավելի ցածր գործակիցներ, քան զարգացող շուկայական տնտեսությունները, որոնց համար տոկոսադրույքներն ավելի բարձր են: Կարևոր է նաև պարտքի մարման ժամկետի կառուցվածքը. եթե դրա մեծ մասը շուտով մարվի, ապա պահանջվող վերափոխումները (կամ երկարաձգումները) շատ ավելի մեծ կլինեն, քան ավելի երկար մարման ժամկետ ունեցող պարտքերի դեպքում:

Աղքատ երկրների կողմից փոխառությունները երաշխավորված են, եթե վարկերը ֆինանսավորում են այնպիսի գործունեություն, որը կբերի բարձր եկամտաբերություն վարկառուի համար, ում սեփական միջոցներն արդեն իսկ ֆինանսավորում են արժեքավոր գործունեություն: Նման սցենարի դեպքում պարտքի սպասարկումը կարող է լինել ինքնաֆինանսավորվող (բացառելով չնախատեսված ցնցումները): Խնդիրն այն է, որ շատ երկրներում սուվերեն փոխառությունները հիմնականում ուղղված են ցածր կամ բացասական եկամտաբերությամբ ծախսերի ֆինանսավորմանը, ինչպիսիք են սպորտային մարզադաշտերը կամ նախընտրական բաշխումները:

Ո՞րն է այն գաղափարը (կամ բառը), որը կսահմանի 2024 թվականը միջազգային հարաբերություններում

Նման ծախսերը — խոշոր պարտքերի և հարկաբյուջետային պակասորդի հետ մեկտեղ — կարող են զգուշացնել վարկատուներին՝ թողնելով երկրներին, որոնք պայքարում են պարտք վերցնելու համար, հատկապես տոկոսադրույքների աճի ժամանակ: Երբ պարտատերերը սկսում են հրաժարվել մարել չմարված պարտքը, կամ երբ տոկոսադրույքը, որը գանձվելու է նոր կամ վերադարձված պարտքի վրա, արգելք է, պարտքային ճգնաժամ է բռնկվում:

Շատերի համար ակնհայտ է թվում զարգացող երկրների պարտքի խնդրի լուծումը. տրամադրել պարտքից ազատում այն երկրներին, որոնք դրա կարիքն ունեն, որպեսզի պարտքի ծառայությունների վճարումները վերաբաշխվեն սոցիալական ծառայությունների վրա, ինչպիսիք են առողջապահությունը և կրթությունը: Սակայն փորձը ցույց է տալիս, որ նման վերաբաշխումը հեռու է միշտ երաշխավորված լինելուց։ Երբ աշխարհի ամենաաղքատ երկրների պարտքը ներվեց 1996-ին մեկնարկած ԱՄՀ-Համաշխարհային բանկի Ծանր պարտք ունեցող աղքատ երկրների նախաձեռնության շրջանակներում(MF-World Bank Heavily Indebted Poor Countries Initiative), համարժեք տնտեսական բարեփոխումներ չհետևեցին: Այս երկրներից շատերը կրկին խոշոր պարտքեր ունեն։

Պարտքի մարումը, անշուշտ, անհրաժեշտ է: Բայց նույնիսկ մեղմ պայմաններով փոխառություններ տալ կառավարություններին, որոնք չեն կարող կամ չեն կիրառի առողջ, իրատեսական և բիզնեսի համար բարենպաստ տնտեսական քաղաքականություն, պարզապես նշանակում է մեծացնել իրենց ապագա պարտքի սպասարկման պարտավորությունները: Այդ իսկ պատճառով պարտքի մարումը պետք է պայմանավորվի նմանատիպ բարեփոխումներով։

Սա նոր գաղափար չէ։ Քսաներորդ դարի կեսերից, երբ ինքնիշխան վարկատուները ձևավորեցին Փարիզի ոչ պաշտոնական Ակումբը՝ գտնելու լուծումներ երկրների պարտքի սպասարկման դժվարություններին, նրանք ապավինում էին ԱՄՀ-ին՝ գնահատելու պարտապանների տնտեսական հեռանկարները և որոշելու քաղաքականության ճշգրտումները, որոնք անհրաժեշտ են տնտեսական ցուցանիշները բարելավելու համար: Պարտատերերը գիտակցում էին, որ առանց բարեփոխումների, պարտքը պարզապես նորից կկուտակվի, քանի դեռ մեկ այլ ճգնաժամ չի բռնկվել:

Սակայն որոշ կառավարություններ այնքան շատ են փոխառություններ վերցնում, որ քաղաքականության որևէ ողջամիտ ճշգրտում բավարար չէ, որպեսզի նրանք կարողանան կատարել պարտքի սպասարկման իրենց պարտավորությունները՝ առանց պարտատերերի «սանրվածք» պարտադրելու(without imposing a “haircut” on creditors): Նման դեպքերում Փարիզի ակումբի անդամները կարող են թույլ տալ վերափոխել պարտքի սպասարկումը՝ դրանով իսկ նվազեցնելով պարտքի զուտ ներկա արժեքը մինչև կայուն մակարդակ:

Երբ նման համաձայնություն ձեռք բերվի, ԱՄՀ-ի վարկը հնարավորություն է տալիս երկրին վերսկսել ներմուծումը, մինչ տնտեսական բարեփոխումները ուժի մեջ կմտնեն, ինչը կհանգեցնի ավելի բարձր աճի: Ակնհայտ է, որ մասնավոր հատվածի պարտատերերի մեծ մասը նույնպես պետք է համաձայնի ցանկացած վերակառուցման:

Ռեկորդային գները պահպանվում են

1990-ականներին իրականացվեցին փոփոխություններ, որոնք արագացրին պարտքի խնդիրների լուծումը, թեև հետաձգումները հաճախակի էին և ծախսատար պարտապան երկրների համար: Սակայն քսաներորդ դարավերջին կառավարությունները գնալով ավելի շատ էին փոխառություններ վերցնում մասնավոր աղբյուրներից: 2010 թվականին ցածր և միջին եկամուտ ունեցող տնտեսությունները իրենց երկարաժամկետ պետական և պետականորեն երաշխավորված արտաքին պարտքի 46%-ը պարտք են մասնավոր վարկատուներին: 2021 թվականին այդ մասնաբաժինը հասել էր 61%-ի։

Թեև Փարիզի Ակումբի պարտքի մասնաբաժինը նվազել է, նրա ընթացակարգերը շարունակվել են: Երբ Թուրքիան բախվեց պարտքի սպասարկման դժվարություններին 2002 թվականին, վերջինս ձեռնարկեց քաղաքականության բարեփոխումներ և ստացավ ԱՄՀ վարկ՝ արագ վերականգնելով ՀՆԱ-ի արագ աճը: Մոտավորապես նույն ժամանակ Արգենտինան չկարողացավ կատարել իր պարտավորությունները, ուստի նրա պարտքը պետք է վերակազմավորվեր:

Այսօր, սակայն, դաշինքում կա ևս մեկ խոշոր սուվերեն վարկատու՝ Չինաստանը, և այն հրաժարվել է միանալ Փարիզի ակումբին: Մյուս պարտատերերը, բնականաբար, չեն ցանկանում մասնակցել պարտքի վերակազմավորմանը, եթե Չինաստանը չմասնակցի, որպեսզի նրանք ի վերջո արդյունավետորեն ֆինանսավորեն պարտքի սպասարկման ամբողջական վճարումները Չինաստանին: Արդեն Շրի Լանկան և Զամբիան բախվել են պարտքի մարման երկար ձգձգումների, քանի որ նրանց չինացի պարտատերերը հրաժարվում են համաձայնվել Փարիզի ակումբում համաձայնեցված պարտքի վերակազմավորման պայմաններին, թեև Արժույթի միջազգային հիմնադրամը սատարում էր հարակից տնտեսական բարեփոխումների ծրագրերին։

Բարեբախտաբար, ոչ մի երկրի ֆինանսական վիճակը չի գրավում գլխավոր լուրերը, և վարկատուները չեն հանել վարկերը մյուսներից: Լիբանանում արտաքին պարտքը 2021 թվականին հասել է արտահանման 603%-ին և համախառն ազգային եկամտի 381%-ին։

Եթե մի քանի խոշոր զարգացող շուկաներ և ցածր եկամուտ ունեցող երկրներ միաժամանակ բախվեն տոկոսադրույքների աճին և պարտատերերի կողմից իրենց պարտքերը գանձելու աճող դժկամությանը, ապա, ամենայն հավանականությամբ, կսկսվի համաշխարհային պարտքային ճգնաժամ: Այս սցենարից խուսափելու համար աշխարհին անհրաժեշտ է միջազգային համաձայնագիր, որը կսահմանի ընթացակարգեր՝ աջակցելու պարտքերից տառապող սուվերեններին( for supporting debt-distressed sovereigns)՝ դրանով իսկ հնարավորություն տալով ԱՄՀ-ին ավելի արագ տրամադրել վարկերը: Եվ բոլոր պարտատերերը պետք է հավատարիմ մնան դրան։