Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (ՄԻԵԴ) կառուցվածքն ու լիազորությունները
Եվրոպայի խորհուրդը (Եվրախորհուրդ) քաղաքական միջկառավարական կազմակերպություն է, որի անդամ կարող է դառնալ յուրաքանչյուր եվրոպական պետություն, եթե ընդունում է իրավունքի գերակայությունը և երաշխավորում իր իրավասության ներքո գտնվող յուրաքանչյուր անհատի իրավունքներն ու հիմնարար ազատությունները: Եվրախորհրդի նպատակը մարդու իրավունքները, բազմակարծիք ժողովրդավարությունն ու իրավունքի գերակայությունը պաշտպանելն է, հասարակության իրազեկությունը բարձրացնելը և Եվրոպայի մշակութային ինքնության ու բազմազանության զարգացումը խթանելը, եվրոպական հասարակության առջև ծառացած մարտահրավերներին (խտրականությունն ու ատելությունը փոքրամասնությունների և այլազգիների նկատմամբ, անհանդուրժողականությունը, ահաբեկչությունը, կազմակերպված հանցագործությունն ու կոռուպցիան, թրաֆիկինգը, երեխաների նկատմամբ բռնությունը և այլն) ընդհանուր լուծումներ տալը, սատարելով քաղաքական, օրենսդրական և սահմանադրական բարեփոխումները՝ Եվրոպայում ժողովրդավարական կայունությունն ամրապնդելը[1]:
Եվրախորհուրդը հիմնադրվել է 1949 թ-ին և այժմ ներառում է 47 անդամ-պետություն: Հայաստանը Եվրոպայի Խորհրդի լիիրավ անդամ է 2001թ. հունվարի 25-ից[2]:
Եվրախորհրդի կենտրոնական գրասենյակը գտնվում է Ֆրանսիայի Ստրասբուրգ քաղաքում: Եվրախորհուրդն զբաղվում է եվրոպական հասարակության առջև ծառացած կարևոր խնդիրներով` բացառությամբ պաշտպանության: Նրա աշխատանքային ծրագիրն ընդգրկում է մարդու իրավունքների, լրատվամիջոցների, առողջապահության, կրթության, մշակույթի, սպորտի, երիտասարդության, տեղական ժողովրդավարության և համագործակցության, շրջակա միջավայրի ոլորտները: Պետությունների կառավարությունները, ազգային խորհրդարանները, տեղական ու տարածքային իշխանությունները Եվրախորհրդում ներկայացված են առանձին:
Եվրոպայի խորհուրդն ունի աշխատանքային 3 հիմնական մարմին.
Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայում կատարաված փոփոխություններով հիմնադրվեց Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը: Այն կազմված է անդամ պետությունների թվին հավասար դատավորներից (քառասունյոթ դատավոր): Հայաստանը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում ներկայացնում է Արմեն Հարությունյանը[6]:
Դատավորները դատարանում զբաղեցնում են իրենց անհատական պաշտոնները, առանց ներկայացնելու որևէ պետություն: Նրանք չեն կարող զբաղվել որևէ գործունեությամբ, որն անհամատեղելի է իրենց անկախության, անկողմնակալության և մշտական պաշտոնի պահանջների հետ: Նրանց պաշտոնի ժամկետը լրանում է 70 տարեկանում:
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի դատավորներն ընտրվում են Եվրոպայի խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովի կողմից վեցամյա ժամկետով: Լիակազմ Դատարանն ընտրում է իր Նախագահին, երկու տեղակալներին և երկու ստորաբաժանումների Նախագահներին՝ եռամյա ժամկետով:
Համաձայն դատարանի կանոնակարգի, այն բաժանվում է չորս ստորաբաժանումների, որոնց երեք տարով ամրագրված միացությունն ունի աշխարհագրական և սեռային հավասարակշռվածություն և հաշվի է առնում անդամ պետությունների տարբեր իրավական համակարգերը: Ստորաբաժանումները ղեկավարում են ստորաբաժանումների նախագահները, որոնցից երկուսը նաև դատարանի Նախագահի տեղակալներն են։ Ստորաբաժանումների նախագահներին օգնում, իսկ անհրաժեշտության դեպքում նաև փոխարինում են, ստորաբաժանումների Նախագահների տեղակալները, որոնց ընտրում են ստորաբաժանումները։
Յուրաքանչյուր ստորաբաժանում հիմնում է երեք դատավորներից կազմված Հանձնաժողովներ՝ մեկամյա ժամկետով: Յուրաքանչյուր ստորաբաժանման ներքո ստեղծվում է յոթ անդամներից կազմված պալատ, ռոտացիոն հիմունքով, ըստ որի ստորաբաժանման նախագահը և դատավորն ընտրվում են յուրաքանչյուր գործին առնչվող պետության համապատասխան: Ընդ որում դատավորը ստորաբաժանման անդամ չէ, նա մասնակցում է որպես պալատի ex oficio անդամ: Դատարանի Մեծ պալատը կազմված է 17 դատավորներից. նրա մեջ ընդգրկվում են նախագահը, նախագահի տեղակալները և ստորաբաժանումների նախագահները` որպես ex oficio անդամներ:
Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվեցիայում ամրագրված իրավունքների խախտման զոհ հանդիսացող յուրաքանչյուր պետություն կամ անհատ կարող է դիմում ներկայացնել անմիջապես Ստրասբուրգի դատարան: Այն պետք է վկայակոչի Կոնվենցիայով նախատեսված իրավունքների խախտում Եվրապայի խորհրդի անդամ պետության կողմից[7]։
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի գործընթացը մրցակցային է և դռնբաց: Գործերի փաստարկների հիման վրա անցկացվող լսումները բաց են հասարակության համար, եթե այլ կերպ չի որոշել Մեծ պալատը` հաշվի առնելով բացառիկ պայմանները: Հուշամատյանները և այլ փաստաթղթեր, որոնք կողմերը տրամադրվում են Դատարանի գրանցամատյանին, հիմնականում մատչելի են հասարակությանը։
Անհատ դիմողները կարող են իրենց դիմումներն անձնապես հանձնել, սակայն լսումների կամ դիմումի ընդունելիության պարագային խորհուրդ է տրվում և, նույնիսկ անհրաժեշտ է, իրավաբանական ներկայացուցչություն: Եվրոպայի խորհուրդը նախատեսել է անվճար իրավաբանական աջակցության հնարավորություն այն դիմողների համար, որոնք չունեն բավարար միջոցներ:
Դատարանի պաշտոնական լեզուներն են անգլերենը և ֆրանսերենը, սակայն դիմումները կարող են հանձնվել անդամ երկրների պաշտոնական լեզուներից որևէ մեկով: Դիմումի ընդունելիության պարագայում պետք է կիրառվի Դատարանի պաշտոնական լեզուներից որևէ մեկը: Սակայն Մեծ պալատի նախագահը կարող է որոշում կայացնել տվյալ գործի քննարկումը շարունակել դիմումի ներկայացման լեզվով:
Դատավճիռները` պալատները որոշումները կայացնում են ձայների մեծամասնությամբ: Գործի քննարկմանը մասնակցած յուրաքանչյուր դատավոր լիազորված է դատավճռին կցելու որևէ առանձին կարծիք՝ համընկնող կամ տարակարծիք, կամ տարակարծության բաց հայտարարություն:
Դատարանի բոլոր վերջնական վճիռները պարտադիր են գործին առնչվող ԵԽ անդամ պետությունների համար: Դատավճռի կատարման վերահսկման համար պատասխանատու է Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեն։ Նախարարների կոմիտեն որոշում է, թե արդյոք պետությունները, որոնց իրավասության ներքո հայտնաբերվել են Կոնվենցիայի խախտումներ, ձեռնարկել են բավարար մեղմացնող միջոցներ՝ կատարելու դատարանի կայացրած հատուկ կամ ընդհանուր վճիռները։
Խորհրդատվական կարծիքներ` Նախարարների կոմիտեի խնդրանքով դատարանը կարող է տալ խորհրդատվական կարծիքներ իրավական հարցերում՝ կապված Կոնվենցիայի և Արձանագրությունների մեկնաբանությունների հետ: Խորհրդատվական կարծիքի համար դիմելու Նախարարների կոմիտեի որոշումն ընդունվում է ձայների մեծամասնությամբ:
Խորհրդատվական կարծիքները տրվում են Մեծ պալատի կողմից և ընդունվում են ձայների մեծամասնությամբ: Յուրաքանչյուր դատավոր կարող է խորհրդատվական կարծիքին կցել առանձին կարծիք կամ տարակարծության բաց հայտարարություն:
[1] ԵԽ-ի մասին մանրամասն տե՛ս http://hub.coe.int/
[2] http://mfa.am/hy/international-organisations/CoE/
[3] http://www.coe.int
[4] http://assembly.coe.int/
[5] http://www.echr.coe.int
[6] Country profile – Armenia. http://www.echr.coe.int/Documents/CP_Armenia_ENG.pdf
[7] http://www.echr.ru/convention/index.htm
