Կապիտալիզմը կունենա՞ ապագա
Քանի որ լիբերալ միջազգային կարգը շրջապատված է ներքին և գլոբալ մարտահրավերներով, արժեքները, որոնք ձևավորել են Արևմուտքի սոցիալ-տնտեսական լանդշաֆտը Լուսավորության դարաշրջանից ի վեր, կարծես թե անկում են ապրում: Արևմտյան մտավորականների մռայլ տոնը հուշում է, որ մեզ հնարավոր է անհրաժեշտ լինի դիմել Չինաստան՝ գտնելու բազեներին, որոնք կարող են կայունություն վերադարձնել մեր աշխարհ: Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Ռոբերտ Սկիդելսկին(Robert Skidelsky) project-syndicate-ում:
Քաղաքական փիլիսոփա Ջոն Գրեյի նոր գիրքը՝ «Նոր Լևիաթանները. Մտքեր ազատականությունից հետո», վառ օրինակ է: 1990-ականների սկզբին Գրեյը Արևմուտքի ամենահոռետես մտածողներից մեկն էր՝ ի տարբերություն Ֆրենսիս Ֆուկույամայի հաղթականության:
1998 թվականի իր «Կեղծ լուսաբաց. գլոբալ կապիտալիզմի մոլորությունները» գրքում Գրեյը պնդում էր, որ կոմունիզմի անկումը չի հանգեցնի ուտոպիստական «պատմության ավարտին», որը պատկերացնում էին գլոբալիստ նեոլիբերալները, ինչպիսին Ֆուկույաման է: Խորհրդային Միության փլուզումը, Գրեյի կարծիքով, նշանավորեց Լուսավորության նախագծի ձախողումը, որի հիմնական սյունը կոմունիզմն էր: Համաշխարհային ներդաշնակ կարգի փոխարեն Գրեյը կանխատեսում էր աճող մրցակցություն սակավ բնական ռեսուրսների համար:
Ինչո՞ւ չի կարգավորվում տնտեսության այս հատվածը
«Նոր Լևիաթաններ»-ում նա պատկերացնում է բազմաբևեռ աշխարհ, որտեղ մրցակից ուժերը, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի «մարդկային բարեկեցության սեփական պատկերացումները», պետք է հասնի ինչ-որ մոդուս վիվենդիի: Բազմակարծությունը, որը բնութագրում էր Եվրոպան ուշ միջնադարում, պնդում է նա, ավելի ներդաշնակ և քաղաքակիրթ էր, քան նրան հաջորդած ունիվերսալիստ Հոբսյան Լևիաթանը: Բայց Գրեյը չի առաջարկում իրագործելի կամ խաղաղ ճանապարհ դեպի բազմաբևեռություն: Եթե նման տեղաշարժ տեղի ունենա, ապա դա, ամենայն հավանականությամբ, կառաջանա ծայրահեղ իրադարձությունների հաջորդականությամբ:
Մինչ Գրեյը մեր ներկայիս անախորժությունը վերագրում է ժամանակակից պետական համակարգին, Հունաստանի ֆինանսների նախկին նախարար Յանիս Վարուֆակիսը մեղքն ուղղակիորեն դնում է կապիտալի տերերի վրա: Իր վերջին գրքում՝ «Տեխնոֆեոդալիզմ. ինչը սպանեց կապիտալիզմը», Վարուֆակիսը պնդում է, որ կապիտալիզմը դեպի սոցիալիզմ զարգանալու փոխարեն, ինչպես ակնկալում էր իր հոր սերունդը, նահանջում է ֆեոդալական համակարգի, որտեղ ռենտաները, ոչ թե շահույթը, տնտեսական գործունեության հիմնական շարժիչ ուժն են:
Այս փաստարկը համընկնում է ֆրանսիացի տնտեսագետ Թոմաս Պիկետիի այն դիտարկմանը, որ անհավասարությունն աճում է, երբ կապիտալի վերադարձի տոկոսադրույքը գերազանցում է տնտեսական աճի տեմպը (r>g): Քանի որ աշխարհի հարստությունը ավելի ու ավելի քիչ ձեռքերում է կենտրոնանում, կապիտալիզմը փոխվում է մի համակարգի, որտեղ տեխնո-ֆեոդալական իշխող դասակարգը, որին Վարուֆակիսը անվանում է «ամպամոլներ», իր վերահսկողությունն է օգտագործում կենսական ապրանքների և ծառայությունների վրա՝ կորզելու վարձավճարներ կապիտալիստներից, բանվորներից և սպառողներից։
Այս տեխնո-ֆեոդալական կարգը մարմնավորում է «մեծ եռյակի» ակտիվների կառավարիչներին՝ BlackRock-ը, Vanguard-ը և State Street-ը, որոնք փաստացիորեն տիրապետում են ամերիկյան կապիտալիզմին: Նրանց աճին նպաստել են տրիլիոնավոր դոլարների էժան փողերը, որոնք կենտրոնական բանկերը ներարկել են ֆինանսական համակարգ 2008 թվականի ճգնաժամից հետո, ինչը մի քանի մեգաֆիրմաների և միլիարդատերերի հնարավորություն է տվել գնալ աննախադեպ գնումների: Զավեշտալի է, որ կապիտալիզմը փրկելու իրենց ձգտումներում կենտրոնական բանկիրները կարող եմ ակամա սպանել նրան:
Վարուֆակիսը պնդում է, որ «ռենտիեր կապիտալիզմ» տերմինը օքսիմորոն է, քանի որ կապիտալիզմը շահույթ ստանալն է, ոչ թե ռենտա կորզելը։ Վարձավճարը միշտ եղել է կապիտալիստական տնտեսության առանձնահատկությունը, քանի որ ներդրումներից ստացվող եկամուտները ի սկզբանե անորոշ են, ուստի հարստության սեփականատիրոջ ցանկությունը՝ ունենալու ակտիվներ հեղուկ ձևով, միշտ գերակայելու է անհանգիստ ժամանակներում:
Վարուֆակիսի տերմինաբանությունը նաև վտանգի տակ է դնում տեխնոլոգիական դինամիզմի իրական աղբյուրը: Ինչպես շատ այլ մարքսիստ տնտեսագետներ, նա տեխնոլոգիական առաջընթացը դիտարկում է որպես շահույթի մրցակցային հետապնդման կողմնակի արդյունք: Երբ շահույթը փոխարինվում է վարձակալությամբ, այս տրամաբանության համաձայն, տեխնոլոգիական նորարարության խթանը վերանում է:
Ինչպե՞ս գործունակ դարձնել միջազգային ֆինանսական համակարգը
Բայց այս մեկնաբանությունը անտեսում է այն առանցքային դերը, որը պետությունը խաղացել է տեխնոլոգիական նորարարությունների խթանման գործում, հատկապես ռազմական գերակայության ձգտման միջոցով: Սիլիկոնային հովտի ստեղծումը, օրինակ, կարելի է հետևել Պենտագոնին: Առանց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի և սառը պատերազմի խթանների, այսօրվա տեխնոլոգիաներից շատերը կարող էին գոյություն չունենալ: Ավելին, Վարուֆակիսը նսեմացնում է միջազգային հարաբերությունների ազդեցությունը կարգավորող միջավայրի վրա, որտեղ կիրառվում են այդ տեխնոլոգիաները:
Վարուֆակիսը լյուդիտ չէ: Նա կոչ է անում երիտասարդներին պայքարել հանուն այն բանի, ինչ նա անվանում է «տեխնո-սոցիալիզմ», մի համակարգ, որը ներառում է «թվային ընդհանուրների» հանրային սեփականությունը և ապշեցուցիչ նմանություն ունի 1960-ականների Հարավսլավիայի շուկայական սոցիալիզմին՝ կառավարվող աշխատավորների կողմից:
Արևմուտքի ապագայի հանդեպ վախը չպետք է հանգեցնի դեպի Արևելք փախուստի, այլ ավելի շուտ՝ ժողովրդավարական ճանապարհով կառավարվող կապիտալիզմի արևմտյան հարուստ ավանդույթը վերակենդանացնելու ջանքերի: Նման ջանքերը, սակայն, պահանջում են ինտելեկտի լավատեսություն, ոչ թե վատատեսություն:
