Աշխարհաքաղաքականության թանկարժեք վերադարձը

Աշխարհաքաղաքականությունը, որը սկիզբ է առել Առաջին համաշխարհային պատերազմին ընդառաջ, ներկայացնում է միջազգային հարաբերությունների էապես հոռետեսական տեսակետ որպես իշխանության հավերժական պայքար: Մինչ աշխարհի ռազմական և քաղաքական կառույցները պատրաստվում են երկարատև հակամարտությունների, մենք պետք է դիմադրենք զրոյական վերջնարդյունքով խաղի գրավչությանը: Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Ռոբերտ Սկիդելսկին(Robert Skidelsky) project-syndicate-ում:

Չարլզ Դարվինի «Տեսակների ծագման մասին» աշխատության ցավալի հետևանքներից մեկը կեղծ գիտության հայտնվելն էր, որը հայտնի է որպես աշխարհաքաղաքականություն: Ոգեշնչվելով Դարվինի «բնական ընտրություն» և «ամենաուժեղի գոյատևում» հասկացություններից(Darwin’s concepts of “natural selection” and “survival of the fittest”)՝ աշխարհաքաղաքականության նախահայրերը պնդում էին, որ ամբողջ պատմությունը ձևավորվել է մրցակցային «ազգերի պայքարով»( “struggle of nations”): Այս մոտեցումը, որը կտրուկ հակադրվում էր լուսավորության մտածողների և դասական տնտեսագետների կողմից պաշտպանված միջազգային հարաբերությունների ներդաշնակ տեսակետին,  դիտում էր բոլոր երկրներին որպես պոտենցիալ գիշատիչներ, որոնցից ամենահաջողակները, ի վերջո, ենթարկում էին մնացածին:

Սկսած տասնիններորդ դարավերջից՝ Արևմտյան առաջատար համալսարանները ստեղծեցին աշխարհաքաղաքական բաժիններ՝ նպատակ ունենալով կրթել ապագա առաջնորդներին այս առաջացող «գիտության» մեջ: Գերմանացի մտածողները, ինչպիսին Կարլ Հաուսհոֆերն է, ցանկանում էին հաստատել Գերմանիայի հավակնությունը «արևի տակ գտնվող վայրի»(, եռանդուն պաշտպաններ էին: Սակայն աշխարհաքաղաքականությունը գրավեց նաև բրիտանացի ինտելեկտուալներին, ինչպիսին Հալֆորդ Մաքինդերն է, ովքեր ձգտում էին պահպանել Բրիտանիայի ռազմածովային գերակայությունը: 1904 թվականի իր «Պատմության աշխարհագրական առանցքը» գրքում  Մաքինդերը հայտնի  պնդում արեց. «Ով կառավարում է Արևելյան Եվրոպան, ղեկավարում է Հարթլենդը. ով ղեկավարում է Հարթլենդը, ղեկավարում է Համաշխարհային կղզին. ով ղեկավարում է Համաշխարհային կղզին, հրամայում է աշխարհին»: «Միացյալ Թագավորությանը մարտահրավեր նետելու հավակնությունն ավելի ուշ ստիպեց Գերմանիային սկսել երկու համաշխարհային պատերազմներ՝ խլելու Եվրասիական հարթլենդի վերահսկողությունը Ռուսաստանից։

Երբ Բրիտանական կայսրությունը սկսեց անկում ապրել, աշխարհաքաղաքականությունը նոր տուն գտավ Միացյալ Նահանգներում: Բայց մինչ Մաքինդերի նման մտածողները կենտրոնանում էին եվրասիական հարթլենդի վրա, քաղաքագետ Նիկոլաս Սփիքմենը ընդգծում էր ռիմլենդի կենտրոնականությունը, որն ընդգրկում էր Արևմտյան Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի և Արևելյան Խաղաղօվկիանոսյան ծովափնյա շրջանները, որոնք շրջապատում էին այն: 1944 թվականին Սփիքմենը վերանայեց Մաքինդերի խոսքը՝ ասելով. «Ով է վերահսկում Ռիմլենդը, ղեկավարում է Եվրասիան. ով ղեկավարում է Եվրասիան, տնօրինում է աշխարհի ճակատագրերը»։ Սա մտքում ունենալով՝ ԱՄՆ-ը ձեռնամուխ եղավ վերահսկելու Եվրասիական սահմանը:

Անշուշտ, աշխարհաքաղաքականությունը երբեք չի հավակնել լինել զուտ դրական գիտություն: Իշխանության համար պայքարն անփոփոխ ձևավորված էր, և գուցե իսկապես ընկալվում էր որպես բարու և չարի միջև մարտեր: Դաշնակից քարոզիչները Առաջին համաշխարհային պատերազմը բնութագրեցին որպես հակամարտություն ժողովրդավարության և պրուսական ինքնավարության միջև: Եվ հակառակը, գերմանացի գրող Թոմաս Մանը պատերազմը դիտում էր որպես պայքար Գերմանիայի կուլտուրայի հասկացության և Արևմտյան քաղաքակրթության: Նմանապես, մինչ ԱՄՆ աշխարհաքաղաքական գործիչները Սառը պատերազմը դիտարկում էին որպես գոյաբանական պայքար ժողովրդավարության և տոտալիտարիզմի միջև, նրանց խորհրդային գործընկերները այն ներկայացնում էին որպես պաշտպանական պատերազմ, որտեղ սոցիալիզմը դիմակայում էր գիշատիչ կապիտալիզմին:

1919 թվականի իր «Խաղաղության տնտեսական հետևանքները» գրքում Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը ձեռնպահ մնաց մեղադրել Գերմանիային Առաջին համաշխարհային պատերազմի համար, թեև Գերմանիան ակնհայտ ագրեսորն էր՝ խախտելով Բելգիայի չեզոքությունը: Փոխարենը, Քեյնսը պատերազմը համարում էր աշխարհաքաղաքական մտածելակերպի անխուսափելի արդյունք: Նրա համար աշխարհաքաղաքականությունը «օձն» էր լիբերալ ինտերնացիոնալիզմի պարտեզում։ Քեյնսը մեղադրեց խաղաղարարներին պատերազմի պատճառով առաջացած ավերածությունները վերականգնելու ձախողման համար:

Այսօր աշխարհի ռազմական և քաղաքական կառույցները կրկին հայտնվել են աշխարհաքաղաքական մտածելակերպի ազդեցության տակ: Ոգեշնչված Մաքինդերի և Սփիքմենի տեսություններից՝ Վաշինգտոնի, Լոնդոնի, Մոսկվայի և Պեկինի արտաքին քաղաքականության փորձագետները կարծում են, որ միջազգային հարաբերությունների ապագան կախված է ԱՄՆ-ի և Չինաստանի միջև իշխանության պայքարից, որը նրանք դիտարկում են որպես ժողովրդավարության և ավտոկրատիայի պայքար: Նույն կերպ, Ռուսաստանի ներխուժումն Ուկրաինա կարող է նկարագրվել որպես հարթլենդի վրա վերահսկողությունը պահպանելու փորձ, մինչդեռ ՆԱՏՕ-ի պատասխանը, ամենայն հավանականությամբ, ներկայացնում է Ռիմլենդի հակահարձակումը: Արևմտյան տերությունները նույնպես, ըստ երևույթին, ներգրավված են Չինաստանի հետ արհեստական բանականության պատերազմի մեջ( artificial-intelligence war), որի արդյունքն իբր որոշում է, թե ով է կառավարելու աշխարհը:

Միջազգային հարաբերությունների այս ընկալումն արդեն իսկ առաջացրել է տնտեսական ծանր հետևանքներ։ Առաջին հերթին, Ուկրաինայի պատերազմը հանգեցրել է էներգակիրների և պարենային ապրանքների գնաճի՝ առաջացնելով կենսապահովման ծախսերի ճգնաժամ, դանդաղեցնելով տնտեսական աճը և խթանելով գնաճը: Ցանկացած պատերազմ, նույնիսկ պրոքսի պատերազմ, անխուսափելիորեն հանգեցնում է քաղաքացիական կենսամակարդակի անկման: Հարցը միայն այն է, թե այս նվազումը պայմանավորված է ավելի բարձր հարկերով, թե սանձարձակ գնաճով։

Թեև Արևմուտքը կարող է պատրաստ լինել վճարել այս գինը անվտանգության կամ բարոյականության ավելի լավ զգացողության համար, ի՞նչ կասեք զարգացող աշխարհի մասին: Թեև նրանք ուղղակիորեն ներգրավված չեն ուկրաինական պատերազմի մեջ, աշխարհի զարգացող երկրները կրել են կողմնակի մեծ վնաս՝ էներգիայի և պարենային ապրանքների գնաճի տեսքով, առանց գլոբալ վերաբաշխման մեխանիզմի տեղում փոխհատուցման համար: Ազդեցությունը հատկապես ծանր է եղել Հյուսիսային Աֆրիկայի և Մերձավոր Արևելքի երկրներում, որոնք մեծապես կախված են սննդամթերքի ներմուծումից Ռուսաստանից և Ուկրաինայից և այժմ բախվում են սննդի սուր պակասի:

Պարենի գնաճը հաճախ ծառայել է որպես քաղաքական անկարգությունների առաջնային կատալիզատոր աղքատ երկրներում : 2008-12 թվականների համաշխարհային պարենային ճգնաժամի ընթացքում մոտ 48 երկիր զգացել է ներքին քաղաքական անկարգություններ կամ քաղաքացիական պատերազմ: Այսօր սննդի պակասի քաղաքական հետևանքները պարզ երևում են Սուդանում:

Տնտեսական պատժամիջոցներն առաջացել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ՝ որպես թշնամու առևտուրը բլոկադայի ենթարկելու միջոց։ Իրավիճակներ, որոնք չեն համապատասխանում լայնածավալ համաշխարհային պատերազմին, այնուամենայնիվ, դրանց իրականացումը անհասանելի է դարձնում բաց, գլոբալացված տնտեսությունը: Հաշվի առնելով, որ պատժամիջոցներն անհնարին են դարձնում մատակարարման շղթաների անվտանգության երաշխավորումը, մտածողությունը շարունակվում է՝ ավելի լավ է առևտրային հարաբերությունները սահմանափակել «բարեկամ» երկրներով։ Սակայն համաշխարհային առաջնորդները կարծես թե չեն դիտարկել միջազգային առևտրի և ֆինանսների վերակողմնորոշման տնտեսական և քաղաքական հետևանքները՝ հեռու արդյունավետությունից  և ազգային անվտանգություն ուղղությամբ:

Աշխարհաքաղաքականությունը ներկայացնում է իր էությամբ հոռետեսական մոտեցում միջազգային հարաբերություններին, քանի որ այն պատրաստ է ընդունել լայնածավալ կործանման վտանգը՝ ապահովելու ապագան, որն այլ կերպ հնարավոր կլիներ ձեռք բերել համագործակցության և բարի կամքի միջոցով: «Բավական չէ, որ իրերի վիճակը, որը մենք ձգտում ենք խթանել, պետք է ավելի լավը լինի, քան դրան նախորդած վիճակը. այն պետք է բավականաչափ ավելի լավ լինի՝ փոխհատուցելու անցումային շրջանի չարիքները», — ասում էր Քեյնսը: