Դոլարի գերակայության բարձր գինը
Այսպես կոչված ԲՐԻԿՍ-ի (Բրազիլիա, Ռուսաստան, Հնդկաստան, Չինաստան և ՀԱՀ-ի) ապրիլյան գագաթնաժողովում Լուիս Ինասիո Լուլա դա Սիլվան պահանջեց բացատրել, թե ինչու է աշխարհը շարունակում իր գրեթե ողջ առևտուրը հիմնել ԱՄՆ դոլարի վրա: Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Միշել Պետիսը (Michael Pettis) FOREIGN AFFAIRS-ում։
Լուլայի ելույթը արտացոլում է կողմերից մեկի դիրքորոշումը վերջին տարիներին բուռն բանավեճում դոլարի՝ որպես համաշխարհային գերիշխող արժույթի ապագայի վերաբերյալ։ Նրանք, ովքեր պնդում են, որ այն անկում է ապրում, հաճախ ասում են, որ վերջին 600 տարիների ընթացքում պահուստային արժույթները բարձրացել և նվազել են իրենց տնտեսությունների հետ միասին: Նրանք կարծում են, քանի որ ԱՄՆ-ի մասնաբաժինը համաշխարհային տնտեսության մեջ կնվազի, կնվազի նաև դոլարի դերն աշխարհում։ Բայց ճշմարտությունն այն է, որ մինչև դոլարը մոլորակի վրա գերիշխող համաշխարհային պահուստային արժույթներ չկային: Այն միակ արժույթն է, որը երբևէ նման առանցքային դեր է խաղացել միջազգային առևտրում։
Այնուամենայնիվ, ամերիկյան արժույթի գերակայությունը բացասական կողմ ունի։ Համաշխարհային տնտեսության առանցքային դերը կատարելու համար Միացյալ Նահանգները պետք է թույլ տա կապիտալին ազատ տեղաշարժվել իր սահմաններով և կլանել այլ երկրների խնայողությունները և պահանջարկի անհավասարակշռությունը: Այսինքն՝ ԱՄՆ-ը պետք է կապիտալի պակասորդ ունենա՝ փոխհատուցելու այլ երկրների ավելցուկները և թույլ տա նրանց իրենց ավելցուկային արտադրությունն ու խնայողությունները վերածել ԱՄՆ ակտիվների՝ գնելով անշարժ գույք, գործարաններ, բաժնետոմսեր կամ պարտատոմսեր:
Արժույթների ճակատագիրը ճգնաժամի դարաշրջանում
Սա նվազեցնում է համաշխարհային պահանջարկը՝ ստիպելով ԱՄՆ-ին փոխհատուցել սեփական գործազրկության աճով կամ պարտքի ավելացմամբ։ Այլ կերպ ասած, և՛ Միացյալ Նահանգները, և՛ ամբողջ աշխարհը կշահեն ավելի քիչ գերիշխող դոլարից: Սակայն, հակառակ Լուլայի ակնկալիքներին, այլընտրանքային համաշխարհային պահուստային արժույթի ընդունումը պարտադիր չէ, որ օգուտ բերի այնպիսի երկրների, ինչպիսին Բրազիլիան է:
Ոսկի, արծաթ, դոլար և պակասորդ
Մինչև դոլարի փոխարժեքի բարձրացումը 20-րդ դարի առաջին կեսին առևտուրը ֆինանսավորող արժույթը և պահուստները հիմնականում բաղկացած էին ոսկուց և արծաթից։ Երբ 19-րդ դարում կենտրոնական բանկերը սկսեցին օտարերկրյա փողեր պահել որպես իրենց պահուստների մի մաս, նրանք հիմնականում արեցին ոսկե մետաղադրամներով կամ արժույթի տեսքով, որը, իրենց կարծիքով, հնարավոր էր վերածել ոսկու: Երբ պատմաբաններն ասում են, որ բրիտանական ֆունտ ստերլինգը գերիշխող պահուստային արժույթն էր ԱՄՆ դոլարից առաջ, նրանք նկատի ունեն, որ Միացյալ Թագավորության հանձնառությունը՝ պահպանելու իր փոխարկելիությունը, համարվում էր ավելի հուսալի, քան մյուս կենտրոնական բանկերը: Եվ սա հնարավորություն տվեց,պահուստների մի մասը պահել ֆունտ ստեռլինգով(բացի ոսկուց)։
Ավելին, մինչև դոլարը համաշխարհային առևտրում արժույթի արժեքն այնքան էլ կախված չէր թողարկող երկրի տնտեսության հզորությունից։ Օրինակ, Միացյալ Նահանգները 1860-ական թվականներին աշխարհի ամենամեծ և ամենահարուստ տնտեսությունն էր, բայց քանի որ վերջինիս հանձնառությունը կասկածելի էր համարվում ոսկու փոխարկելիության հարցում, դոլարը երկրորդական դեր խաղաց մինչև 1920-ական թվականները: Միևնույն ժամանակ, Լատինական Ամերիկայի և Ասիայի մեծ մասը առևտուր չէր անում խոշորագույն տնտեսական տերության արժույթով։ Մեքսիկական արծաթե պեսոները, շնորհիվ իրենց մաքրության և թանկարժեք մետաղների պարունակության կայունության, 18-րդ և 19-րդ դարերի մեծ մասում գերակշռում էին նույնիսկ ֆունտ ստերլինգի նկատմամբ։
Եվ խոսքը միայն որոշ տեխնիկական խնդիրների մասին չէ: Համաշխարհային առևտուրը և կապիտալի հոսքերը հին աշխարհում՝ հիմնված ոսկու ստանդարտի վրա, շատ այլ կերպ էին կառուցարկված, քան այսօր։Անկախ այն հանգամանքից, թե որքան մեծ է երկրի տնտեսությունը կամ որքան հզոր է նրա կենտրոնական բանկը, նրա արժույթը կարող է օգտագործվել առևտրային հաշվարկների համար այնքանով, որքանով այն համարվում է լիովին փոխարկելի թանկարժեք մետաղների: Քանի որ երկրի արտարժույթի պաշարներն աճում էին Կենտրոնական բանկի ոսկու պահուստների համեմատ, փոխարկելիության խոստումը դառնում էր գնալով ավելի քիչ վստահելի՝ այդպիսով խոչընդոտելով այդ փողի օգտագործումը:
Այս սահմանափակումները կարևոր հետեւանքներ ունեցան։ Առաջին հերթին ոսկու ստանդարտի համաձայն, միջազգային առևտուրը լայնորեն հավասարակշռված էր (բացառությամբ փոքր անհավասարակշռությունների՝ առաջացած կապիտալ հոսքերով, որոնք ոֆինանսավորել են արդյունաբերական ներդրումները): Մեկ այլ ավելի կարևոր հետևություն էր այն, որ շոտլանդացի փիլիսոփա և տնտեսագետ Դեյվիդ Հյումի կողմից նկարագրված առևտրի հավասարակշռման գործընթացը գին-ոսկի մոդելում գործում էր սիմետրիկ և՛ առևտրային հավելուրդով, և՛ առևտրային պակասորդով երկրներում(այնպես, որ վերջիններիս մոտ պահանջարկի կրճատումն ուղեկցվում էր առաջինի պահանջարկի ընդլայնմամբ)։
Ներկայիս համակարգը, հիմնված դոլարի վրա, շատ է տարբերվում վերը նկարագրված մոդելից: Այս համակարգում անհավասարակշռությունները սահմանափակվում են հիմնականում Միացյալ Նահանգների պատրաստակամությամբ և կարողությամբ՝ ապրանքներ ներմուծելու կամ իր ներքին ակտիվների նկատմամբ արտահանման իրավունքներով, այսինքն՝ թույլ տալով օտարերկրյա կապիտալի սեփականատերերին լինել ԱՄՆ անշարժ գույքի և արժեթղթերի գնորդներ: Արդյունքում, երկրները կարող են ունենալ մեծ մշտական ավելցուկներ կամ պակսորդներ միայն այն պատճառով, որ այդ անհավասարակշռությունները փոխհատուցվում են հակառակ անհավասարակշռությամբ Միացյալ Նահանգներում:
Ավելի վատ, պակասորդի մեղմող ազդեցությունը համաշխարհային տնտեսության վրա չի փոխհատուցվում ավելցուկային երկրների աճով, ինչպես դա արվում էր մինչև դոլարի գերակայությունը: 1944 թվականին Բրետտոն Վուդսի կոնֆերանսում բրիտանացի տնտեսագետ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը կտրականապես դեմ արտահայտվեց համաշխարհային առևտրային համակարգին, որը թույլ էր տալիս ավելցուկներ կամ պակասորդներ, սակայն նրա կարծիքը մերժվեց ԱՄՆ բարձրաստիճան պաշտոնյա Հարի Դեքսթեր Ուայթի կողմից: Արդյունքում, պակասորդային երկրները ստիպված եղան բավարարել անբավարար ներքին պահանջարկը ավելցուկային երկրների, որոնք, իրենց հերթին, կարողացան խուսափել համապատասխան ճշգրտումներից, որոնք սպառնում էին հանգեցնել կա՛մ արտադրության կրճատմանը, կա՛մ հարստության վերաբաշխմանը հօգուտ աշխատողների։
Ոսկու նոր բում. որքան կտևի այն
Ճշգրտման այն գործընթացը լիարժեք նույնիսկ հասկանալի չէ նույնիսկ առաջատար տնտեսագետներին: Ավելցուկային երկրներն ունեն ավելցուկներ ոչ թե այն պատճառով, որ հատկապես արդյունավետ են արտադրության մեջ, այլ այն պատճառով, որ նրանց արտադրողները օգտվում են քողարկված և բացահայտ սուբսիդիաներից, որոնք, ի վերջո, վճարվում են աշխատողների և տնային տնտեսությունների կողմից և այդպիսով ներքին պահանջարկի կրճատման արդյունքում: Հենց այսպես, ինչպես բացատրեց Քեյնսը, գործում է մերկանտիլիստական քաղաքականությունը՝ մեծացնելով որոշակի երկրի միջազգային մրցունակությունը՝ ճնշելով ներքին պահանջարկը: Այդ իսկ պատճառով այն կոչվում է «մուրացկան հարևանի» մարտավարություն։ Կառավարության արտահանման աճը ներմուծման աճի վերածելու փոխարեն, այս մարտավարությունը հանգեցնում է առևտրի մշտական ավելցուկի(այն օգտագործող երկրում)։
Բայց մի երկրում ավելցուկը պետք է փոխհատուցվի մյուսի պակասորդով: 1980-ականներից ի վեր Միացյալ Նահանգները հարմարվում է այլ պետությունների ավելցուկներին, ինչը թույլ է տալիս դրանք հեշտությամբ վերածել ԱՄՆ-ի ակտիվների պահանջարկի: Արդյունքում, դոլարը գերիշխում է միջազգային առևտրում, սակայն ԱՄՆ տնտեսությունը ստիպված է կլանել թույլ պահանջարկը այլուր՝ կա՛մ ներքին գործազրկության աճով, կա՛մ, ավելի հավանական է, պետական պարտքի աճը խրախուսելու հաշվին և տնային տնտեսությունների պարտքի:
Անփոխարինելի դոլար
Սա չի նշանակում, որ Միացյալ Նահանգները միշտ պետք է պակասորդ ունենա, որպեսզի համաշխարհային առևտրային համակարգը կապի դոլարի հետ, ինչպես պնդում են շատերը: Բայց երբ աշխարհը խնայողությունների կարիք ունի, ԱՄՆ-ն արտահանում է դրանք և հասնում է առևտրի ավելցուկ, իսկ երբ աշխարհն ունի ավելորդ խնայողություններ, ամերիկացիները ներմուծում են դրանք և ունենում են առևտրային պակասորդ:
ԱՄՆ-ն առաջին մարտավարությունն իրականացրեց 20-70-ական թվականներին՝ մոտ հինգ տասնամյակ, երբ շատ երկրներ հրատապ կարիք ունեին վերակառուցելու արտադրական օբյեկտները և ենթակառուցվածքները`երկու համաշխարհային պատերազմների ժամանակ ավերված: Քանի որ Եվրոպայում և Ասիայում եկամուտները ոչնչացվել են ռազմական հակամարտությունների հետևանքով, այս տարածաշրջանների պետություններին անհրաժեշտ է եղել արտասահմանյան խնայողություններ՝ օգնելու վերականգնել իրենց տնտեսությունները: Եվ քանի որ այս ժամանակահատվածում ԱՄՆ-ն էր աշխարհում դրական առևտրային հաշվեկշիռ ունեցող առաջատար երկիրը, այն արագ անցավ այլ մայրաքաղաքների կարիքների բավարարմանը, ինչի արդյունքում դոլարը դարձավ գերիշխող համաշխարհային արժույթ։
Այնուամենայնիվ, 1970-ականների սկզբին աշխարհի առաջատար տնտեսությունների մեծ մասը վերականգնվել էր համաշխարհային պատերազմի կործանարար հետևանքներից: Նրանք այժմ ունեին իրենց խնայողությունները, որոնք պետք է արտահանեին՝ իրենց տնտեսությունն էլ ավելի մեծացնելու համար: Միացյալ Նահանգների կարիքը ևս մեկ անգամ զգացվեց. վերջինիս բաց լինելը օտարերկրյա կապիտալի, ֆինանսական ճկուն շուկաները և հարստության բարձր որակի կառավարումը հանգեցրեց նրան, որ այն սկսեց կլանել մնացած աշխարհի ավելցուկային խնայողությունների մեծ մասը: Պատահական չէ, որ 1970-ականներին Միացյալ Նահանգների մշտական մեծ ավելցուկները սկսեցին նվազել՝ 1980-ականներին տեղը զիջելով կայուն մեծ պակասորդներին, որոնք շարունակվում են մինչ օրս:
Կապիտալի ազատ հոսքը թույլ տալու պատրաստակամությունը և մնացած աշխարհի խնայողությունները և պահանջարկի անհավասարակշռությունը կլանելու ունակություն․ ահա թե ինչն է ԱՄՆ դոլարի գերակայության հիմքում: Մինչև Միացյալ Նահանգները ոչ մի այլ երկիր նույն չափով չի խաղացել այս դերը, ուստի ոչ մի այլ արժույթ չի գերիշխել միջազգային առևտրի և կապիտալի տեղաշարժի վրա այնքան, որքան այսօր դոլարը: Ավելին, ոչ մի այլ երկիր կամ երկրների խումբ՝ ոչ Չինաստանը, ոչ Ճապոնիան, ոչ ԲՐԻԿՍ-ը, ոչ Եվրամիությունը, չի ցանկանում կամ ի վիճակի չէ խաղալ այդ դերը՝ առանց իր ֆինանսական համակարգի արմատական վերակազմավորման, ներքին եկամտի վերաբաշխման, կապիտալի վերահսկողության վերացման և արտահանման վնասման։ Եվ այս ամենը, ամենայն հավանականությամբ, շատ կործանարար կլինի:
Այս բոլոր պատճառներով այժմ ոչ մի այլ արժույթ չի կարող փոխարինել ԱՄՆ դոլարին։ Երբ նրա թագավորությունն ի վերջո ավարտվի, այն կավարտվի համաշխարհային առևտրի և կապիտալի տեղաշարժի ներկայիս ռեժիմը: Հենց որ Միացյալ Նահանգները (և նմանատիպ դեր կատարող այլ անգլո-սաքսոնական երկրներ) դադարեն կլանել դրական հաշվեկշիռ ունեցող երկրների ավելցուկային արտադրության և ավելցուկային խնայողությունների մինչև 80%-ը, ինչպիսիք են Բրազիլիան, Չինաստանը, Գերմանիան, Ռուսաստանը և Սաուդյան Արաբիան, այս պետություններն այլևս չեն կարողանա արդյունավետ օգտագործել իրենց ավելցուկները։ Եվ առանց ավելցուկների, նրանք ստիպված են լինելու կրճատել ներքին արտադրությունը, որպեսզի այն այլևս չգերազանցի ներքին թույլ պահանջարկը։ Այսինքն՝ միայն դոլարի համատարած օգտագործումը թույլ տվեց գոյությունը այն հսկայական անհավասարակշռությունների, որոնք բնութագրում էին համաշխարհային տնտեսությունը վերջին 50 տարիներին։
Հետդոլարայի՞ն աշխարհ
Բայց անփոխարինելի դոլարը լավ չէ ԱՄՆ-ի կամ մնացած աշխարհի համար: Համաշխարհային տնտեսության համար ավելի լավ կլիներ, եթե ԱՄՆ-ը դադարեցնի շտկել համաշխարհային խնայողությունների անհավասարակշռությունը, ինչը թույլ էր տալիս ավելցուկային տնտեսություններին զսպել համաշխարհային պահանջարկը: Սրանից հատկապես կշահեն ամերիկացիները, քանի որ նրանք այլևս ստիպված չեն լինի կլանել դրական առևտրային հաշվեկշիռ ունեցող երկրների մերկանտիլիստական քաղաքականության հետևանքները՝ գործազրկության կամ պետական պարտքի ավելացման միջոցով։ Վաշինգտոնի և Ուոլ Սթրիթի իշխանությունը կսահմանափակվի, բայց ամերիկյան բիզնեսներն ավելի արագ կզարգանան, իսկ ամերիկացի աշխատողները ավելի շատ կվաստակեն։
Այնուամենայնիվ, հետդոլարային աշխարհին հասնելը հեշտ չի լինի: ԱՄՆ արժույթի հնարավոր անկման մասին բանավեճերի մեծ մասը բաց է թողնում այն միտքը, թե տնտեսապես որքան կործանարար կլինեն հետագա փոփոխությունները մշտական դրական հաշվեկշիռ ունեցող երկրների համար, որոնք պետք է կտրուկ կրճատեն ամբողջ արդյունաբերությունը՝ ուղղված արտահանմանը: Համաշխարհային այս անցումը կներառի ավելին, քան պարզապես նոր արժույթի ընտրություն համաշխարհային առևտրի համար: Սա կպահանջի բոլորովին այլ կառույցների ստեղծում՝ առևտրի և կապիտալի հոսքերը կարգավորելու համար։ Եվ չնայած այս գործընթացը երկարաժամկետ հեռանկարում կարող է նույնիսկ շահավետ լինել ԱՄՆ-ի տնտեսության համար, սակայն ավելցուկային տնտեսությունների համար դժվար կլինի ընդունել այն:
Լուլայի այն հարցի պատասխանը, թե ով է ԱՄՆ դոլարը նշանակել որպես համաշխարհային պահուստային արժույթ, լի է ինքնահեգնանքով։ դրանք հենց կապիտալի ավելցուկ ունեցող երկրներն են, ինչպիսիք են, մասնավորապես, Բրազիլիան և Չինաստանը։ Եվ ինչ էլ ասեն նրանց ղեկավարները, նրանցից ոչ ոք չի շտապում տակնուվրա անել գոյություն ունեցող համակարգը։ Քանի դեռ այս երկրները հիմնովին չեն փոխել իրենց ներքին տնտեսությունները, — կամ մինչև Միացյալ Նահանգները չի որոշի, որ այլևս չի կրի տնտեսական բարձր ծախսեր՝ կապված իր ուղղիչ դերի կատարմանը, — նրան և մնացած աշխարհին այլ ելք չի մնա, քան ընդունել դոլարի շարունակական գերակայությունը աշխարհում:
