Համաշխարհային առևտրի կայունությունը

Համաշխարհային առևտուրը ներկայումս կանգնած է նշանակալի մարտահրավերների առջև՝ նշանավորելով իր ամենադժվարին շրջանը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր։ Ապրիլի սկզբին Միացյալ Նահանգների կողմից սահմանված լայնածավալ մաքսատուրքերը, որոնցից շատերն այնուհետև դադարեցվեցին, խաթարեցին առևտուրը և տարածվեցին ֆինանսական շուկաներում։ Սա հանգեցրել է ներդրումների և անդրսահմանային պահանջարկի դանդաղեցմանը, քանի որ ձեռնարկություններն ու սպառողները զգուշավոր մոտեցում են որդեգրել։ Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Նգոզի Օկոնջո-Իվեալան project-syndicate-ում:

Առևտրային կանխատեսումներ և մտահոգություններ

Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) ապրիլի կեսերին հրապարակեց իր ամենամյա առևտրային կանխատեսումը՝ 2025 թվականին համաշխարհային ապրանքային առևտրում կանխատեսելով 0.2% կրճատում։ Այս ցուցանիշը գրեթե երեք տոկոսային կետով ցածր է այն ամենից, ինչ տնտեսագետները կկանխատեսեին առանց նոր մաքսատուրքերի, պատասխան միջոցների և աճող անորոշության։ Եթե դադարեցված մաքսատուրքերը վերականգնվեն, և առևտրային լարվածությունը գլոբալ մասշտաբով սրվի, կրճատումը կարող է խորանալ մինչև 1.5%։

ԱՀԿ-ն կառավարություններին կոչ է արել երկխոսության մեջ մտնել՝ հետագա բացասական հետևանքները կանխելու համար։ Ժնևում կայացած բարձր մակարդակի բանակցություններից հետո դրական նշաններ են ի հայտ եկել, երբ Չինաստանը և ԱՄՆ-ը հայտարարեցին երկկողմ մաքսատուրքերի ժամանակավոր նվազեցման մասին՝ 115 տոկոսային կետով։ Այս հաշտությունը, որը զուգորդվում է ԱՄՆ-ի որոշ ավտոմոբիլային մաքսատուրքերի մեղմացման հետ, ակնկալվում է, որ կմեղմացնի ապրիլի կեսերին կանխատեսված վնասի մի մասը՝ հնարավորություն տալով համաշխարհային ապրանքային առևտրին 2025 թվականին աճել 0.3%-ով։

Մակրոտնտեսական գործոնների ազդեցությունը

Ընդգծվել է նաև, որ առևտրային լարվածության հիմնական աղբյուրները, ինչպիսիք են ավելցուկի և դեֆիցիտի մակարդակները, հիմնականում պայմանավորված են մակրոտնտեսական և կառուցվածքային գործոններով, այլ ոչ թե բացառապես առևտրային քաղաքականությամբ։ Այս գործոնները ներառում են որոշ տնտեսություններում բարձր խնայողությունները և թույլ ներքին սպառումը, ինչպես նաև այլոց մոտ բարձր հարկաբյուջետային դեֆիցիտները։ Միջազգային արժույթի հիմնադրամի փորձագետները ենթադրում են, որ այս խնդիրների լուծումները հիմնականում կայանում են ներքին քաղաքականության մեջ։ Հետևաբար, նույնիսկ եթե մաքսատուրքերն օգտագործվեին մեկ ոլորտում կամ մեկ երկրի հետ առևտրային անհավասարությունները վերացնելու համար, այդ անհավասարությունները շուտով կվերադառնային այլ տեղում, եթե հիմնական մակրոտնտեսական գործոնները չշտկվեն։

Առևտրի ճկունություն և դերը տնտեսության մեջ

Չնայած առկա մարտահրավերներին, համաշխարհային առևտուրը վերջին տարիներին ցուցաբերել է ուշագրավ ճկունություն։ Չնայած ազատ առևտրի ավարտի մասին հռչակումներին՝ 2024 թվականին համաշխարհային ապրանքների և ծառայությունների առևտրի արժեքը հասել է պատմական առավելագույնին՝ $33 տրիլիոն՝ $105 տրիլիոն համաշխարհային տնտեսության պայմաններում։ Համաշխարհային առևտուր-ՀՆԱ հարաբերակցությունը զգալիորեն բարձր է, քան հազարամյակի սկզբին։ Առևտուրը զարգացել է այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են թվային ծառայությունները, որտեղ առևտրի արժեքը 2005 թվականից ի վեր ավելի քան քառապատկվել է։ Հարավ-Հարավ առևտուրը 1995 թվականի համաշխարհային առևտրի մեկ տասներորդից պակասից հասել է մինչև մոտ մեկ քառորդի այսօր։

Աշխարհատնտեսական միրաժը

Առևտրի ճկունությունը կարևոր է եղել տնտեսական վերականգնման համար՝ օգնելով մեղմել մարդկանց կենսապայմաններին հասցված վնասը ճգնաժամերի դարաշրջանում։ Հինգ տարի առաջ COVID-19 համավարակը առաջացրեց պատմության մեջ ամենադրամատիկ համաշխարհային մատակարարման շոկերից մեկը, քանի որ այն խաթարեց որոշ մատակարարման շղթաներ։ Սակայն համաշխարհային առևտրի ծավալները դեռևս նոր ռեկորդներ էին սահմանում 2021 թվականի սկզբին՝ օգնելով բավարարել բժշկական պարագաների պահանջարկի կտրուկ աճը։ Առևտրի ուժեղ վերականգնումը օգնեց տնտեսություններին վերականգնվել 2008-09 թվականների ֆինանսական ճգնաժամից։ Բաց և կանխատեսելի առևտուրը ոչ միայն աջակցել է պարենային անվտանգությանը և կանաչ տեխնոլոգիաների հասանելիությանը, այլև եղել է գնանկումային ճնշման աղբյուր և նվազեցրել մակրո տատանողականությունը՝ տնտեսության մասշտաբով գները և փոխառությունների ծախսերը դարձնելով ավելի ցածր և կայուն։

Բաց շուկաների և ԱՀԿ-ի դերը

Բաց և կանխատեսելի միջազգային շուկաները, որոնք հիմնված են բազմակողմ առևտրային համակարգի վրա, կարևոր գործոն են եղել այս ճկունության մեջ։ Մինչ օրս ԱՀԿ-ի կանոններն ու նորմերը հիմնավորել են մատակարարման շղթաները և օգնել երկրներին խուսափել 1930-ականների ոճի պրոտեկցիոնիստական պարույրից։ Թեև այս կանոններն ու նորմերը այժմ ավելի անկայուն տեսք ունեն, քան երբևէ իրենց ստեղծումից ի վեր՝ 80 տարի առաջ, այս տարվա մաքսատուրքային դրաման կառավարություններին և ձեռնարկություններին հիշեցրել է կայուն և կանխատեսելի առևտրային պայմանների արժեքի մասին, որոնք նրանք սովոր էին ընդունել որպես փաստ։

Սակայն կան հիմնավոր մտահոգություններ այն մասին, թե ինչպես է գործում համաշխարհային առևտուրը։ COVID-19 ճգնաժամը բացահայտեց մատակարարման որոշ շղթաների չափազանց կենտրոնացվածության հետ կապված բաց թողնված ռիսկերը, ինչպիսին է պատվաստանյութերի շղթան, որտեղ ընդամենը տասը երկիր կազմում էին աշխարհի արտահանման ավելի քան 80%-ը։ Նմանատիպ գերկենտրոնացում կա նաև կիսահաղորդիչների, հազվագյուտ հողերի և կարևոր հանքանյութերի մատակարարման շղթաներում, ինչպես նաև առևտրային հավասարման պահանջարկի կողմում։ ԱՄՆ-ը ճիշտ է, երբ պնդում է, որ մյուսները չափազանց շատ են կախված իր շուկայից։ Գերկենտրոնացումը և գերկախվածությունը խոցելիություններ են ստեղծում և դժգոհություն առաջացնում։

Սակայն նման գերկենտրոնացման լավագույն պատասխանը ոչ թե նահանջելը կամ առևտրային խոչընդոտները մեծացնելն է, այլ այն պայմանների լուծումը, որոնք հանգեցրել են գերկենտրոնացմանը՝ լինեն դրանք անարդար առևտրային պրակտիկաներ, հավասար պայմանների խնդիրներ կամ այլ գործոններ։ Սա կարելի է անել՝ բարեփոխելով ԱՀԿ-ի որոշակի կանոններ, որոնք այլևս չեն համապատասխանում իրենց նպատակին, ինչպես նաև առևտուրը դիվերսիֆիկացնելով՝ մարգինալացված երկրներին և համայնքներին մատակարարման շղթաներում ներգրավելով և ավելի շատ արտահանման շուկաներ օգտագործելով, ինչը ԱՀԿ-ում կոչվում է «վերագլոբալիզացիա»։

ԱՀԿ-ի վերափոխման հնարավորություն

Գերտերությունները գնո՞ւմ են համաձայնագրի ստորագրման

ԱՀԿ-ն միջազգային համագործակցության հարթակ է տրամադրում՝ նվազագույնի հասցնելու առևտրա-քաղաքական անորոշության վարակը և կայունություն ստեղծելու համար։ ԱՀԿ անդամները պետք է օգտվեն ներկա ճգնաժամի հնարավորությունից՝ ԱՀԿ-ն պրագմատիկորեն վերադիրքավորելու համար։ Այդպես մենք կդիմակայենք քսանմեկերորդ դարի մարտահրավերներին և առավելագույնս կօգտագործենք ծառայությունների, թվային և կանաչ առևտրի ի հայտ եկող հնարավորությունները։

Բարեբախտաբար, արդեն կա ամուր հիմք, որի վրա կարելի է կառուցել։ Համաշխարհային ապրանքային առևտրի մոտ 74%-ը շարունակում է իրականացվել ԱՀԿ-ի հիմնական «Ամենաշահավետ ազգի» մաքսատուրքային պայմաններով։ Նմանապես, ԱՀԿ-ի կանոնակարգը դեռևս հիմնավորում է համաշխարհային ծառայությունների առևտուրը, ինչպես նաև առողջության և անվտանգության ստանդարտները և տեխնիկական կանոնակարգերը, որոնք խթանում են ավելի մեծ վստահություն առևտրային ապրանքների նկատմամբ։ TRIPS (Մտավոր սեփականության իրավունքների առևտրային ասպեկտներ) համաձայնագիրը սահմանում է մտավոր սեփականության պաշտպանության և դրա հետ կապված ճկունությունների գլոբալ հիմքը։ Իսկ 2022 թվականի համաձայնագիրը՝ ձկնորսության վնասակար սուբսիդիաների սահմանափակման վերաբերյալ, ցույց տվեց, որ ԱՀԿ անդամները դեռևս ունակ են բազմակողմ համաձայնություններ կնքել և տրամադրել գլոբալ հանրային բարիքներ, ինչպիսիք են ավելի առողջ օվկիանոսները։

Թեև ԱՀԿ-ի վեճերի լուծման համակարգը մասամբ խաթարված է, անդամ պետությունները դեռևս օգտագործում են այն վեճերը լուծելու և փոխադարձաբար համաձայնեցված լուծումներ գտնելու համար։ Փաստորեն, Վերաքննիչ մարմնի չգործելը անդամներին ավելի քիչ դատական է դարձրել (մի քննադատություն, որը ԱՄՆ-ը բարձրացրել է համակարգի նկատմամբ)՝ դրդելով նրանց փոխարենը հետամուտ լինել փոխադարձաբար համաձայնեցված կարգավորումների, ինչպես ի սկզբանե նախատեսված էր ԱՀԿ վեճերի լուծման փոխըմբռնումը ստեղծող համաձայնագրերում։

Այսպիսով, առևտրային աշխարհը թերևս ճգնաժամի առջև է կանգնած, բայց այն նաև բացառիկ հնարավորություն ունի վերակառուցվելու և վերադիրքավորվելու համար։ ԱՀԿ անդամները պետք է որոշեն կոնկրետ էական առաջնահերթությունները՝ հաջորդ տարվա սկզբին Կամերունում կայանալիք Նախարարական համաժողովից առաջ։ Վերականգնված բազմակողմ առևտրային համակարգի հիմքերը դնելով՝ նրանք կարող են օգնել կառուցել ավելի դինամիկ, հետաքրքիր և ճկուն ապագա։