Համագործակցություն կամ ճգնաժամ

Համաշխարհային առաջնորդները, որոնք ներկա են գտնվել Արժույթի միջազգային հիմնադրամի և Համաշխարհային բանկի տարեկան ժողովներին Մարաքեշում այս շաբաթ, պետք է դժվար որոշումներ կայացնեն:

Բազմաթիվ զարգացող տնտեսություններ, ներառյալ Եգիպտոսը, Եթովպիան, Գանան, Քենիան, Պակիստանը, Շրի Լանկան, Թունիսը, Ուկրաինան և Զամբիան, գտնվում են դեֆոլտի եզրին կամ արդեն դեֆոլտ են ունեցել: Միևնույն ժամանակ, ՄԱԿ-ի «գլոբալ հաշվառման»  կլիմայական վերջին զեկույցը ցույց է տալիս, որ մենք հեռու ենք գլոբալ տաքացման 1,5º Ցելսիուս թիրախին հասնելուց:

Թեև կայուն տնտեսական աճը կարող է անհրաժեշտ ռեսուրսներ ապահովել այս մարտահրավերներին դիմակայելու համար, ԱՄՀ-ն կանխատեսում է գլոբալ դանդաղություն և գնաճի դեմ երկարատև պայքար: Առանց միջազգային համագործակցության երկրները կարող են հայտնվել դանդաղ, խառնաշփոթ և թանկ ջանքերի մեջ՝ կառավարելու իրենց պարտքերը, պայքարելու կլիմայի փոփոխության դեմ և խթանելու աճը:

Սա առաջին դեպքը չէ, երբ աշխարհը բախվում է նման ճգնաժամի։ Ինչպես նշում է տնտեսական պատմաբան Մարտին Դաունթոնը իր առաջիկա գրքում՝ «Աշխարհի տնտեսական կառավարությունը 1933-2023 թվականներին», 6 տասնյակից ավել երկրների քաղաքական գործիչներ գումարվել են 1933 թվականի Լոնդոնի տնտեսական համաժողովին, որպեսզի անդրադառնան այնպիսի մարտահրավերներին, որոնք ահավոր նման են մեր այսօրվա մարտահրավերներին՝ պարտք, պրոտեկցիոնիզմ, ֆինանսական անկայունություն և բևեռացում։ Համաշխարհային տնտեսության ազատ անկման և ապրանքների գների անկման պայմաններում արդյունաբերական ապրանքների պահանջարկը գոլորշիացավ: Գործազրկության աճին զուգահեռ մեծացան ներքին քաղաքական օրակարգերի և միջազգային տնտեսական մտահոգությունների միջև լարվածությունը:

Բազմաբևեռություն առանց բազմակողմանիության

Լոնդոնի համաժողովն ի սկզբանե դատապարտված էր թվում, քանի որ քաղաքական և տնտեսական ցնցումները առաջ էին բերել էին ծայրահեղական առաջնորդներին: Իտալիայում տնտեսական անկումը(Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո) նպաստեց Բենիտո Մուսոլինիի իշխանության բարձրացմանը: Գերմանիայում Ադոլֆ Հիտլերը վերջերս էր նշանակվել կանցլեր։ Իոսիֆ Ստալինը կառավարում էր Խորհրդային Միությունը երկաթե բռունցքով, իսկ Չինաստանը ներքաշված էր քաղաքացիական պատերազմի մեջ՝ ընդամենը երկու տարի առաջ ներխուժման ենթարկվելով կայսերական Ճապոնիայի կողմից:

Ե՛վ Միացյալ Նահանգների, և՛ Միացյալ Թագավորության ներսում խոր տարաձայնություններ կային ճգնաժամին համապատասխան արձագանքելու հարցում: Երբ ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի միջև լարվածությունը սրվեց պատերազմական պարտքերի պատճառով, ամերիկացի լրագրողը համաժողովը պիտակեց որպես «Ամերիկայի պարտքերը չեղարկելու դավադրություն»:

Լոնդոնի կոնֆերանսը տատանվում էր միջազգային համագործակցության կոչերի և նրանց հեռացնելու միջև, ովքեր, ԱՄՆ պետքարտուղար Քորդել Հալլի խոսքերով, «անիմաստորեն և հիմարաբար ձգտում էին ապրել ճգնավորի կյանքով»: Չնայած ավելի քան մեկամսյա վիճաբանություններին, մասնակիցները հեռացան առանց որևէ բանաձևի:

Մարաքեշում 190 երկրների ներկայացուցիչներ, որոնցից յուրաքանչյուրը բախվում է իր ներքին վեճերին, կփորձի հավասարակշռություն հաստատել միջազգային համագործակցության և ներքին քաղաքականության միջև: Դաունթոնի գիրքն առաջարկում է  նախազգուշական մի քանի պատմություններ, որոնք նրանք պետք է հաշվի առնեն:

Թեև Դաունթոնի գրքի առաջին մասը, որը կենտրոնանում է Մեծ դեպրեսիայի արձագանքի վրա, առաջարկում է քիչ քաջալերանք, երկրորդը, որն ընդգրկում է Բրետտոն Վուդսի դարաշրջանը, ներկայացնում է միջազգային արդյունավետ համագործակցության ավելի հաջող օրինակներ: ԱՄՀ-ի և Համաշխարհային բանկի նման բազմակողմ հաստատությունների ստեղծումը նպաստեց գլոբալ տնտեսական խնդիրների և հնարավոր լուծումների ավելի լավ ըմբռնմանը, քանի որ փորձագետները կարող էին համախմբել և վերլուծել բոլոր անդամ երկրների տվյալները:

Ինչպես են ավարտվում համաշխարհային արժույթները

Ի տարբերություն շատ այլ նարրատիվների, Դաունթոնը կարևորում է այս ձևավորվող կարգի ծայրամասում գտնվողներին, քանի որ իր պատմվածքը խորանում է Գանայի, Հնդկաստանի և զարգացող աշխարհի քաղաքականության մեջ սառը պատերազմի ժամանակ:

Դաունթոնի գրքի երրորդ մասը նկարագրում է «հիպերգլոբալ» և «նեոլիբերալ» Վաշինգտոնի կոնսենսուսի վերելքը: Երբ ԱՄՀ-ն և Համաշխարհային բանկը դարձան գլոբալիզացիայի գործակալներ, ստեղծվեց ԱՀԿ-ն, և ռենտիեր կապիտալիզմը տարածվեց տնտեսություններ շրջանում՝ հասնելով մինչև Եվրամիություն:

Դաունթոնի պատմվածքի վերջին մասը սկսվում է 2008 թվականի ֆինանսական ճգնաժամով և ուսումնասիրում է այսօրվա համաշխարհային կարգի սպառնալիքները: Այնուհետև Դաունթոնն առաջարկում է մի շարք հնարավոր ուղիներ դեպի «ավելի արդար, ավելի ներառական կապիտալիզմ», ներառյալ ավելի կոշտ մրցակցության կիրառումը, առաջադեմ հարկումը, աշխատատեղերի վերաբերյալ նախաձեռնությունները, մակարդակի բարձրացումը, ապաֆինանսականացումը և Կանաչ նոր գործարքի իրականացումը:

Մի թեմա, որը տարածվում է ամբողջ գրքում, միջազգային համագործակցության վիճելի բնույթն է: Սկզբում մենք իմանում ենք, որ 1930-ականներին ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Ռուզվելտի «ուղեղի վստահությունը»( “brain trust” ) նրան ներկայացրեց մի շարք հակասական տեսակետներ արտաքին տնտեսական քաղաքականության վերաբերյալ: Միայն երբ Ֆրանկլին Ռուզվելտը անցավ իր ավելի ինտերնացիոնալիստ պաշտոնյաների կողքը, այդ ժամանակ Մեծ դեպրեսիայի պրոտեկցիոնիզմը և արժութային անկայունությունը սկսեցին թուլանալ:

Քսաներորդ դարի առաջին կեսին Մեծ Բրիտանիան դիտարկեց համաշխարհային տնտեսական երեք մրցակցող տեսլականներ: Առաջինը շեշտը դրեց լիարժեք զբաղվածության վրա, որը պահանջում էր հակացիկլային քաղաքականություն, միջազգային բուֆերային պաշարներ՝ կայուն պահանջարկը և գները պահպանելու համար, և Վերակառուցման և զարգացման միջազգային բանկի կողմից (ՀԲ վարկային ստորաբաժանում) ֆինանսավորվող հանրային աշխատանքները՝ աշխատաշուկայի տատանումները փոխհատուցելու համար:

Երկրորդ տեսլականը կենտրոնացած էր ստերլինգի տարածքի վրա՝ պատկերացնելով մի աշխարհ՝ բաժանված ԱՄՆ դոլարի և ֆունտի միջև, որտեղ Մեծ Բրիտանիան կպահպաներ կայսերական նախապատվությունները և կնայեր Աֆրիկային որպես ընդլայնվող շուկա: Երրորդ հեռանկարի հիմքում ընկած էր անգլո-ամերիկյան հարաբերությունները, որոնք ենթադրում էին, որ Բրիտանիան չպետք է համապատասխանի ոչ սեփական կայսրությանը, ոչ էլ Եվրոպային, այլ փոխարենը համագործակցի ԱՄՆ-ի հետ դոլարի վրա հիմնված տնտեսության շրջանակներում: Ժամանակակից բրիտանական քաղաքականությունն արձագանքում է այս քննարկումներին, քանի որ պաշտոնյաները քննարկում են՝ ամրապնդել հարաբերությունները Եվրոպայի, Ազգերի համագործակցության (որպես նրա Հնդխաղաղօվկիանոսյան ռազմավարության մաս), թե ԱՄՆ-ի հետ:

Աշխարհի ամենամեծ սպառնալիքը

Հետազոտված յուրաքանչյուր դարաշրջանում Դաունթոնը ընթերցողներին ներկայացնում է մրցակցող գաղափարների հարուստ գոբելեն՝ ընդգծելով բազմակողմ համաձայնագրերի կնքման մարտահրավերը տասնյակ երկրների միջև, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր ներքին վեճերը: Ինչպես նշում է Դաունթոնը, մենք կրկին հայտնվում ենք անորոշության և բանավեճի դարաշրջանում համաշխարհային քաղաքական տնտեսության կառուցվածքի շուրջ:

Վերջին 30 տարիների ընթացքում միջազգային համագործակցությունը հաճախ խառնվել է գլոբալացման, շուկայի ազատականացման, ապակարգավորման, սեփականաշնորհման և կապիտալի հոսքերի հետ: Սակայն ներքին և միջազգային բանավեճերն այժմ բնութագրվում են այլ խնդիրներով, ներառյալ աշխատանքի որակը և սոցիալական բարեկեցությունը, կլիմայի փոփոխությունը, մատակարարման համաշխարհային շղթաների աշխարհառազմավարական հետևանքները, ազգային անվտանգության նկատառումներով պայմանավորված տեխնոլոգիական մրցակցությունը և պատժամիջոցների և տնտեսական պատերազմի աճող նորմալացումը:

Թեև այս առաջնահերթությունները հակասում են գլոբալացմանը նպաստող համագործակցությանը(globalization-facilitating cooperation), որը նկարագրում է Դաունթոնը, նախորդ դարի ընթացքում կնքված համաձայնագրերն ու հաստատությունները մեզ հնարավորություն են տալիս հասնել համագործակցության նոր և տարբերվող ձևի: Քաղաքականություն մշակողները և Մարաքեշի հանդիպումներին ներկա միջազգային կազմակերպությունների ներկայացուցիչները ուսումնասիրել են ինչպես ներքին, այնպես էլ միջազգային մարտահրավերները՝ թույլ տալով նրանց համատեղ լուծումներ գտնել և ընդգծել անդամ երկրների մտահոգությունները բանակցությունների ընթացքում:

Թեև այս գործընթացը կարող է անարդյունավետ և աշխատատար թվալ, այն մնում է անփոխարինելի մի աշխարհի համար, որը գնահատում է պետական ինքնիշխանությունը և խթանում է միջազգային համագործակցությունը: Թեև Դաունթոնի գիրքն ընդգծում է նման ջանքերի առջև ծառացած բազմաթիվ խոչընդոտները, այն նաև լուսաբանում է այն անհամար ուղիները, որոնցով կարող է առաջանալ ֆունկցիոնալ միջազգային կարգը: