Բազմաբևեռություն առանց բազմակողմանիության

Մենք իսկապես ապրում ենք գնալով ավելի բազմաբևեռ աշխարհում, բայց բազմակողմանիությունը նահանջ է ապրում: Պարադոքս է։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև երբ խաղի մասնակիցների թիվն ավելանում է, բնական արձագանքը պետք է լինի խաղը կարգավորող կանոնների ամրապնդումը: Սակայն մենք բախվում ենք հակառակ միտումին. աշխարհը կառավարող կանոնները հնանում են: Մենք պետք է ուղիներ գտնենք այս պարադոքսը հաղթահարելու համար։ Այս մասին գրում է Եվրոպական միության արտաքին գործերի և անվտանգության քաղաքականության բարձր ներկայացուցիչ / Եվրոպական հանձնաժողովի փոխնախագահ  Ջոզեֆ Բորելը eeas.europa-ում:

Բազմաբևեռության երեք ասպեկտները

Այս նոր բազմաբևեռությունը առաջանում է երեք դինամիկայի համակցության արդյունքում: Առաջին հերթին աշխարհում հարստության ավելի լայն բաշխում, երկրորդ՝ պետությունների պատրաստակամությունը՝ ինքնահաստատվելու ռազմավարական և գաղափարական առումով, և երրորդ՝ գնալով ավելի գործարքային միջազգային համակարգի ի հայտ գալը, որը հիմնված է ավելի շատ երկկողմանի գործարքների քան թե գլոբալ կանոնների վրա:

1990 թվականին G7-ին հաշվվում էր համաշխարհային ՀՆԱ-ի 67%-ը, այսօր այդ մասնաբաժինը իջել է 40%-ից: 1990 թվականին Չինաստանի մասնաբաժինը համաշխարհային ՀՆԱ-ում կազմում էր 1,6%, այսօր այն կազմում է 18%: G7-ի ներսում Միացյալ Նահանգների մասնաբաժինը նվազել է, բայց շատ ավելի քիչ, քան Եվրոպայի և Ճապոնիայի մասնաբաժինը, իսկ Արևմտյան աշխարհում Միացյալ Նահանգները շարունակում է ակնհայտորեն գերակշռել:

G7-ից դուրս, բազմաբևեռությունը առաջին հերթին Չինաստանի տպավորիչ վերելքի արդյունքն է: Այստեղից էլ ԱՄՆ-ի և Չինաստանի շուրջ գլոբալ հարաբերությունների վերակազմավորումը: Նրանք միասին կազմում են համաշխարհային հարստության ավելի քան 40%-ը և, արդյունքում, զգալի իշխանություն են ապահովում միջազգային համակարգի վրա։ Առաջիկա տասնամյակների ընթացքում մենք կարող ենք նաև ունենալ Հնդկաստան, որը կհասնի Չինաստանին և Միացյալ Նահանգներին:

Բազմաբևեռությունը՝ որպես տեսակետների, ձայների և ճշմարտությունների բազմակարծություն

Բայց բազմաբևեռությունը միայն հարստության բաշխման արդյունք չէ։ Նոր բազմաբևեռ աշխարհը բնութագրվում է նաև ինքնիշխանության և ինքնության աճող պահանջարկով: Հատկապես այսպես կոչված Գլոբալ Հարավում, թեպետ այն շատ տարասեռ երկրների խումբ է։

Լատինական Ամերիկայում, Աֆրիկայում, Մերձավոր Արևելքում և Հյուսիսային Աֆրիկայում և, իհարկե, Ասիայում գրեթե բոլորն այժմ կարծում են, որ Արևմուտքին վստահելի այլընտրանքներ կան ոչ միայն տնտեսական, այլև տեխնոլոգիական, ռազմական և գաղափարական առումներով:

Սա անպայմանորեն չի նշանակում, որ Չինաստանի վերելքով նոր գլոբալ մոդել է ի հայտ գալիս: Սա չի նշանակում նաև, որ Չինաստանը կփորձի համոզել երրորդ երկրներին ընդունել իր մոդելն իր բոլոր ասպեկտներով։

Ավելի շուտ, երկրները առանձին-առանձին փնտրում են Արևմտյան մոդելի այլընտրանքներ(countries are seeking alternatives to the Western model on a case-by-case basis), ինչպես դա տեղի է ունենում ներկայումս Աֆրիկայի տարբեր երկրներում: Այս երկրները, կարծես, պատրաստ են աշխատել ցանկացած խաղացողի հետ, որը կարող է փոխարինել հին խաղացողներին: Այս նոր խաղացողներն առաջարկում են առավելություն՝ չհարցնելու, թե ով է բանտում կամ ուր են գնում իրականում գումարները: Սա հարմար է բազմաթիվ ռեժիմների:

Այս իրողությունն արտահայտվում է Ուկրաինայի դեմ ագրեսիվ պատերազմի արձագանքներում։ Գլոբալ հարավի երկրների մեծ մասը կիսում է այն գաղափարը, որ Ռուսաստանը ագրեսոր է և քվեարկել է ՄԱԿ-ում նրա ագրեսիան դատապարտելու օգտին: Բայց նրանցից շատերը պատրաստ չեն այդ կետից այն կողմ անցնել:

Նրանք չեն ցանկանում, որ Ուկրաինան գերիշխի համաշխարհային օրակարգում։ Օրինակ, նրանք վախենում են, որ Գլոբալ Հարավում կանաչ անցման ֆինանսավորումը կարող է տուժել Ուկրաինայի վերակառուցումը ֆինանսավորելու անհրաժեշտության պատճառով: ԵՄ-ից հեռու շատ երկրների համար ուկրաինական պատերազմը պարզ սահմանային վեճ է թվում մեծ երկրի և նրա փոքր հարևանի միջև: Ի վերջո, այդքան էլ լուրջ խնդիր չէ…

Դրանից դուրս արժեքների հարց կա։ Մենք՝ եվրոպացիներս, դեռևս արձագանքում ենք՝ հիմնվելով Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում ամրագրված աշխարհայացքի վրա: Այնուամենայնիվ, Չինաստանը և Ռուսաստանը վիճարկում են այս իրավունքների համընդհանուր բնույթը, և այսպես կոչված Գլոբալ Հարավի շատ երկրներ ընկալում են այս մոտեցումը: Ունիվերսալիզմը դիտվում է որպես Արևմուտքի տիրապետության պարզ մնացորդ՝ մոռանալով, որ նրանք բոլորը ստորագրել են Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը: Հաճախ առաջ քաշվող փաստարկներից մեկն այն է, որ ինքը՝ Արևմուտքը, միշտ չէ, որ հետևում է այն կանոններին, որոնք ցանկանում է պաշտպանել: Ակնհայտ է, որ այս քննադատությունը լիովին անհիմն չէ։

Որպես այլընտրանք՝ նրանք առաջ են քաշում քաղաքական կուլտուրիզմի մի ձև, ըստ որի յուրաքանչյուր հասարակություն իրավունք կունենա ունենալ իր արժեքները։ Այս մոտեցմամբ երկրի ինքնիշխանությունը պետք է գերակա լինի մարդու իրավունքների և քաղաքացիական ազատությունների պաշտպանությանը:

Գործարքային աշխարհ, այլ ոչ թե բազմակողմ

Այս նոր բազմաբևեռությունը առաջացնում է միջազգային կոնսենսուսի բացակայություն գրեթե բոլոր հարցերի շուրջ: Այն ժամանակ, երբ գլոբալ կարգավորման անհրաժեշտությունը մեծանում է, դա խթանում է այլախոհությունը: Եթե մենք հրաժարվենք կանոններ սահմանելու գլոբալ հավաքական կարողությունից, յուրաքանչյուրը կանի այն, ինչ կարող է կամ ինչպես ցանկանում է:

Հատկապես անվտանգության հարցերում փակուղու ականատեսն ենք։ Մոտ 10 տարի է, ինչ Անվտանգության խորհուրդն անարդյունավետ է դարձել Ռուսաստանի կողմից իր վետոյի իրավունքի ոչ պատշաճ օգտագործման պատճառով՝ համակարգված կերպով ընդդիմանալով Ուկրաինայի վերաբերյալ բազմաթիվ որոշումների, բնականաբար, նաև այլ ճգնաժամերի, ինչպիսիք են Սիրիան կամ Մալիը: Մենք փակուղի ունենք Անվտանգության խորհրդի, բայց նաև Անվտանգության խորհրդի բարեփոխման հարցում: Ոչ մի մշտական անդամ չի ցանկանում հրաժարվել իր վետոյի իրավունքից:

Այսպիսով, մենք միևնույն ժամանակ ունենք գնալով ավելի ազդեցիկ խաղացողներ ևգնալով ավելի շատ գլոբալ մարտահրավերներ, բայց դրանց դիմակայելու համար գնալով ավելի ու ավելի դժվար է դառնում կոնսենսուսի հասնել: Այլևս չկա գերիշխող ուժերի կոալիցիա, որն ընդունակ է պարտադրել համաշխարհային կարգը։ Ընդհակառակը, մրցակից ուժերը հակված են չեզոքացնելու միմյանց։ Այս իրավիճակը, հավանաբար, կպահպանվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ գերիշխող խաղացողների միջև ուժերի հավասարակշռությունը չի կայունացել:

Մրցակից դաշինքների պառակտման ռիսկը

Սա կարող է հանգեցնել աշխարհակարգի մրցակից դաշինքների պառակտմանը անվտանգության, տնտեսական ինտեգրման և տեխնոլոգիաների ոլորտներում: Կոնսենսուսի բացակայությունն այնուհետև կխախտի աշխարհը և կստիպի երրորդ երկրներին համապատասխանեցվել մրցակցող համակարգերից մեկին:

Այս համատեքստում ի՞նչ կարող ենք և ի՞նչ պետք է անենք։ Առաջին հերթին մենք չպետք է խաբենք մեզ. դժվար է պատկերացնել աշխարհակարգի համապարփակ վերանայում, մինչդեռ այդ հարցում չկա կոնսենսուս մեծ տերությունների, մասնավորապես ԱՄՆ-ի և Չինաստանի միջև: Ավանդական «վերևից ներքև բազմակողմանիությունը»(‘top-down multilateralism’), որը ներառում է խոշոր համաժողովներ, որոնց ընթացքում բոլոր երկրները միասին որոշումներ են կայացնում խնդիրների վերաբերյալ, գնալով ավելի քիչ է աշխատում:

Մինիլետերալիզմ և համաձայնեցված միակողմանիություն

Այնուամենայնիվ, եթե մենք չկարողանանք գտնել մեկ գլոբալ այլընտրանք բազմակողմանիության ճգնաժամին, կարո՞ղ ենք գտնել մասնակի այլընտրանքներ: Ավելի խոստումնալից մոտեցումը, հավանաբար, կլինի հետամուտ լինել նրան, ինչն գնալով ավելի հաճախ կոչվում է «մինիլատերալիզմ»՝ համախոհ պետությունների միջև տարբեր հարցերի շուրջ համաձայնություններ: Այնուամենայնիվ, խուսափելու նախկինում նշածս դաշինք առ դաշինք առճակատումից՝ մենք պետք է հրամայականորեն որդեգրել այնպիսի մոտեցում, որը դուրս է գալիս Հյուսիսից կամ Արևմուտքից և գրավում է Հարավի առանցքային երկրների աջակցությունը: Մենք պետք է ընդլայնենք համախոհ երկրների շրջանակը, որպեսզի աստիճանաբար և պրագմատիկ կերպով ընդունենք մյուսներին:

Օրինակ, ինչպես վերջերս նշեց ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարը, G20-ի անդամները պատասխանատու են ջերմոցային գազերի արտանետումների 80%-ի համար: Հետևաբար, G20 երկրները կարող են որոշել դուրս գալ փակուղուց՝ կապված կանաչ անցման ֆինանսավորման հրատապ խնդրի և անհրաժեշտ պարտավորությունների հետ այդ անցումը երաշխավորելու համար: Թեև Դելիում մենք հստակ տեսանք, որ թեև ընդհանուր սկզբունքները վերահաստատվեցին, այս հարցում կոնսենսուս չկար:

Այս մոտեցումը կարող է օգտակար լինել հատկապես նոր ոլորտներում, ինչպիսիք են, օրինակ, արհեստական ինտելեկտը, որտեղ միջազգային կարգավորումը դեռ թույլ է: Այնուամենայնիվ, մենք երբեք չպետք է մոռանանք, որ կարգավորումը երբևէ արտացոլում է ուժերի հավասարակշռությունը։ Սա կարևոր խնդիր է Եվրոպայի համար, որը հաճախ դիտվում է որպես նորմատիվ ուժ, որy չունի միջոցներ իր հավակնություններին համապատասխանելու համար: Այլ կերպ ասած, մենք ավելի շատ պատրաստ ենք կարգավորել AI-ն, քան ի վիճակի ենք զարգացնել AI-ի եվրոպական էկոհամակարգը: Նորմատիվ ուժ մնալու համար մենք պետք է զարգացնենք մեր տեխնոլոգիական կրակային հզորությունը։

2015 թվականի Փարիզի համաձայնագրի օրինակը

Մեկ այլ հնարավորություն է այսպես կոչված «համաձայնեցված միակողմանիությունը»: Տերմինը կարող է անտրամաբանական թվալ, քանի որ միակողմանիությունը, ըստ սահմանման, համաձայնեցված չէ: Այնուամենայնիվ, 2009 թվականի Կոպենհագենի ձախողումից հետո, դա արդեն այն է, ինչ աշխարհն անում է կլիմայի փոփոխության հարցում 2015 թվականի Փարիզի համաձայնագրով:։ Այս համաձայնագիրը հիմնված է այն բանի վրա, ինչ պետությունները հայտարարում են, որ պատրաստ են անել կլիմայի փոփոխությունը սահմանափակելու համար: Կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ հուսալի գլոբալ համաձայնագիրը հազիվ թե բխի վերևից ներքև մոտեցումից, բայց ավելի հավանական է յուրաքանչյուր պետության կողմից ստանձնած ազգային միակողմանի պարտավորությունների հանրագումարից: Կայուն զարգացման նպատակների օրակարգը նույնպես հիմնված է այդ սկզբունքի վրա, և մենք կարող ենք այս տրամաբանությունը տարածել այլ ոլորտներում:

Արդյո՞ք այս գործելաոճը բավարար կլինի գլոբալ բոլոր խնդիրները լուծելու համար։ Հավանաբար ոչ: Օրինակ՝ կլիմայի առումով, այս ազգային պարտավորությունների հանրագումարն ակնհայտորեն բավարար չէ, և դեռևս կան կարևոր խոչընդոտներ, հատկապես կանաչ ֆինանսների հետ կապված: Այնուամենայնիվ, աճող բազմաբևեռության և բազմակողմանիության նվազման այս կրիտիկական ժամանակաշրջանում մենք պետք է օգտագործենք բոլոր գործնական ուղիները գլոբալ խնդիրների լուծման համար: Այսօրվա հիմնական ռիսկը աշխարհակարգի մասնատումն է քաղաքական, տնտեսական և տեխնոլոգիական բլոկների, և մենք պետք է դա կանխենք։