Ժամանակակից գլոբալիզացիոն գործընթացների պայմաններում միջազգային հակամարտությունների առաջացման հիմնական պատճառների դուրսբերումը առաջնային կարևորություն է ստանում: Հաճախ հակամարտությունների հիմքում ընկած են լինում աշխարհայացքային տարբերությունները, որոնք պետական քաղաքականության շրջանակներում արտահայտվում են գաղափարախոսությունների, կրոնների ձևով: Հատկապես կարևորվում է մահմեդականության դերը, քանի որ աշխարհում երկրորդ ամեն տարածված կրոնն է, մինչդեռ ավելին քան պարզ է, որ ժամանակակից աշխարհակարգի հիմքում ընկած են զուտ քրիստոնեական քաղաքակրթության գործոնները: Բնական ու կանխատեսելի է հարաբերությունների սրումը, որը և կարող է մինչև իսկ առճակատման տանել:

Սակայն ի՞նչ ասել է քաղաքական իսլամ, ինչպես է այն արտահայտվում: Այսինքն ինչն է մեր հետազոտության օբյեկտը: Ըստ էության՝ մեր հետազոտության մեջ առանցքային տարրն է բուն «քաղաքական իսլամ» հասկացութան պարզաբանումը: Երբ խոսքը վերաբերում է «քաղաքական» եզրույթին, ինքնին պետք է անդրադառնալ առանձին պետությունների, ուստի քաղաքական իսլամը իսլամական աշխարհայացքի հիմքով որոշ պետությունների քաղաքականության պարզաբանումն է: Իսկ քաղաքական իսլամի առնչությունը միջազգային հակամարտություն ընդհանրական հասկացության հետ, մեր հետազոտության առարկան է:

Մեր հետազոտության նպատակն է պարզաբանել քաղաքական իսլամ երևույթի դերը համաշխարհային քաղաքականության մեջ և հասկանալ, թե ինչպիսի ազդեցություն կարող է ունենալ գլոբալ զարգացումների վրա: Այս նպատակի բացահայտման ճանապարհին մենք առանձնացնում ենք հետևյալ խնդիրները.

• Նախ հստակեցնել քաղաքական իսլամ եզրույթի էությունը՝ իսլամի գաղափարական հիմքերը, այն աշխարհընկալման տարրերը, որոնք հանդիսանում են մահմեդական կրոնի առանցքային բաղադրատարերը՝ փորձելով հասկանալ մանհմեդական քաղաքակրթության յուրօրինակություն ու ներուժը,
• Այնուհետև հստակեցնել իսլամական աշխարհում առկա տարբեր մոտեցումները և դրանց արտահայտությունը տարբեր երկրներում,
• Ապա ներկայացնել ժամանակակից մարդու իրավունքների հրամայական պահանջների պայմաններում իսլամական մոտեցման էությունը, այսիքնն ընկալլ գլոբալ ու մահմեդական արժեքների համադրությունը,
• Ի վերջո պարզաբանել իսլամական աշխարհին վերագրվող աարատավոր երևույթների, մասնավորապես ահաբեկչության հետ առնչություննեը, հստակեցնելով դրա իրական դերն ու աշխարհաքաղաքական նշանակությունը:

Ըստ այս հիմնահարցերի պարզաբանման էլ մենք առանձնացրել ենք մեր հետազոտության հիմնական բաժինները:

Քաղաքական իսլամի ընդհանուր բնույթը

Իսլամը երեք համաշխարհային կրոններից (նաև բուդդայականություն և քրիստոնեություն) ամենաերիտասարդն է, բայց համաշխարհային քաղաքակրթության պատմության մեջ մուսուլմանական մշակույթը կարևորագույն տեղ է զբաղեցնում: 7-րդ հարյուրամյակի սկզբում, ծագելով ժամանակակից Սաուդյան Արաբիայում՝ իսլամը շուտով տարածվեց Մերձավոր և Միջին Արևելքում, մուտք գործեց Իսպանիա և Սիցիլիա: Ցույց տալով բարձր մշակութային էներգետիկա` իսլամն ամրապնդվեց Եվրասիայի շրջակայքում` Միջին Ասիայում, Ղազախստանում, Կովկասում[1]:

Մահմեդական համայնքներ գոյություն ունեն ավելի քան 120 երկրներում և համակցված են, ըստ տարբեր տվյալներով 1,3 մինչև 1,6 միլիարդ մարդ (աշխարհի բնակչության 23 տոկոսը)[2]: 35 երկրներում մահմեդականները կազմում են բնակչության մեծ մասը, իսկ 29 երկրներում, իսլամի հետևորդները կազմում են հզոր փոքրամասնություն: 28 երկրներում, իսլամը ճանաչվել է պետական կամ պաշտոնական կրոն: Միայն մահմեդականների 18 տոկոսն է ապրում արաբական երկրներում: Իսլամը երկրորդ ամենամեծ կրոնն է աշխարհում քրիստոնեությունից հետո, ինչպես նաև մոլորակի ամենաարագ աճող կրոնը[3]:

Իսլամը տիրեց ազգերի ուղեղներին և զգացմունքներին, որոնք միմյանցից տարբերվում էին իրենց մաշկի գույնով, լեզվով, սովորույթներով և ավանդույթներով: Մուսուլմանական մշակույթը, հաղթանակ տանելով տեղական հավատալիքների դեմ պայքարում, միաժամանակ դրսևորեց այլ մշակութային ազդեցությունների ասիմիլացիայի և սինթեզի բարձր կարողություն: Մուսուլմանական մշակաույթում յուրահատուկ ձևով ձուլված էին հին աշխարհի և միջնադարի գիտական և մշակութային ձեռքբերումները. հենց մուսուլմաններն էին թարգմանում և մեկնաբանում հին հունական, հռոմեական, հրեական, պարսկական, չինական հեղինակների աշխատանքները` պահպանելով և զարգացնելով նրանց ինտելեկտուալ ժառանգությունը: Որոշ իմաստով իսլամական քաղաքակրթությունը Արևմուտքում հանդիսանում է կարևոր կապող օղակ անտիկ և վերածննդի դարաշրջանների միջև, քանի որ  եվրոպացիները լայնորեն օգտագործում էին մուսուլմանական գիտելիքների կուտակումները իրենց քաղաքակրթության զաարգացման համար: Սակայն իսլամական աշխարհի բուռն վերելքը Մահղիբից մինչ Պաղեստին, 20- րդ դարում Արևմուտքում առաջ է բերում անհանգստություն և տագնապ: ՄԱԿ-ում Սինգապուրի մշտական ներկայացուցիչ Կ. Մահբուբանին նշում է, որ Եվրոպայում և Ամերիկայում զարգանում է տագնապը կապված իսլամի հետ: Շարունակվում են ռազմական հակամարտությունները Արևմուտքի և իսլամական աշխարհի միջև և դրանք հատկապես սուր բնույթ են կրում Պարսից ծոցում: Չնյած բացահայտ քիչ մուսուլմանական կառավարություններ էին հանդես գալիս որպես Իրաքի նախագահ Սադամ Հուսեյնի կողմնակից, բայց ոչ պաշտոնական նրան պաշտպանում են շատ արաբական երկրների քաղաքական էլիտաները: Ինքը՝ Սադամ Հուսեյնը փորձում էր ռազմական հակամարտությունները ներկայացնել որպես արևմտյան և մուսուլմանական քաղաքակրթությունների բախում: Իրանի կրոնական առաջնորդ այաթոլլա Հոմեինին կոչ էր անում սրբազան պատերազմի Արևմուտքի դեմ. «Պայքարը ամերիկյան ագրեսիայի, ագահության, պլանների և քաղաքականության դեմ համարվելու է ջիհադ, և յուրաքանչյուրը, ով կզոհվի այդ պատերազմում, դասվելու է տառապյալների շարքին»:

Այս ամենը Ս. Հանթինգթոնին հնարավորություն տվեցին եզրակացնել, որ «եղբայրական երկրների սինդրոմի» առկայությունը իսլամական աշխարհում այս քաղաքակրթությունը կդարձնի Արևմուտքի համար վտանգավոր հակառակորդ գալիք հարյուրամյակներում[4]:

Կարելի է արդյոք հետևելով մի շարք արևմտյան քաղաքագետների` պնդել, որ ագրեսիան մուսուլմանական քաղաքական մշակույթի բնորոշ գիծն է: Կամ արդյոք ճիշտ են այն մուսուլման քաղաքական գործիչները, ովքեր միջազգային բարձր ամբիոններից պնդում են ճիշտ հակառակը. «Էքստրեմիզմը ոչ մի ընդհանրություն չունի իսլամական արժեքների հետ, քանի որ իսլամի հոգևոր հիմքերի էությունը կայանում է բարձր սովորույթային արժեքներում» [5]: Դրա համար պետք է ուսումնասիրել իսլամի սուրբ գիրքը:

«Իսլամ» հասկացության բառացի թարգմանությունը նշանակում է «սեփական անձի նվիրումը Աստծուն», «հնազանդություն»[6]: Իսլամի դոգմատիկան պարզ է. այն իր մեջ ներառում է հավատը միակ Աստծու` Ալլահի, նրա հրեշտակների, սուրբ գրքի, մարգարեների, կանխորոշման, Դատաստանի օրվա նկատմամբ: Միաստվածության (մոնոթեիզմի) գաղափարը` Ալլահի եզակիությունը, կա Ղուրանի բոլոր 114 սուրաներում: Դա արտահայտված է իսլամի կարճ ձևակերպմամբ գրքի սկզբում. «Չկա ուրիշ աստված, բացի Ալլահից»: «Ալլահն առաջինն ու վերջինն է, բացահայտն ու թաքնվածը, և Նա ամեն ինչի գիտակն է» (Ղուրան, 53:3): Ուղղամիտ մուսուլմանը յուրաքանչյուր գործ սկսելուց առաջ ցուցաբերում է կատարյալ հնազանդություն Ալլահին. «Հանուն բարեխիղճ ու բարեգութ Ալլահի»:             Միակ Աստծու գաղափարը և ամբողղջովին հնազանդ լինելու սկզբունքը մարդուն ցույց է տալիս իր բավական համեստ դերը աշխարհում: Մուսուլմանական կրոնը չի պարունակում մարդուն Աստծու նման լինելու գաղափարներ, այն հենց սկզբից բացառում է մարդու հավակնությունը բացարձակության: Միաժամանակ մուսուլմանական մշակույթը սովորեցնում է մարդուն վստահություն ցուցաբերել ճակատագրի նկատմամբ, այն մարդուն հետ է պահում տիրոջ և հաղթողի հոգեբանություն ունենալուց: Եվ քաղաքական գործիչներին սովորեցնում է սահմանափակել իշխանական ձգտումները հնարավորի շրջանակում, մուսուլմանի համար այդ սահմանները մի կողմից իրերի բնության մեջ են կայանում, թե ինչպես են նրանք ստեղծվել Ալլահի կոմից, մյուս կողմից նաև Ալլահի կողմից նրան հրամայված պարտականություններն ու սահմանափակումներն են, որոնք պարտադրում է Ղուրանը: Անկասկած իսլամի քաաքական ուժը շարքային մարդու գիտակցությանը մոտ լինելն է: Իսլամի էթիկան պարզ է. հասարակ քաղաքացուց այն նախ պահանջում է հնազանդ լինել քաղաքական լիդերներին, լսել և կատարել իշխանությունների հրամանները մուսուլմանների պարտքն է, անկախ նրանից դա նրան դուր է գալիս, թե` ոչ: Այստեղ չկա քաղաքական վերադասավորվածության դրդապատճառը: Մուհամեդը ասում է. «Ձեր ղեկավարներից վատագույնները նրանք են, ում դուք անիծում եք և ովքեր ձեզ են անիծու»: Նա միանգամից ավելացնում է, որ այդպիսի վատ ղեկավարներին ևս պետք չէ կործանել, քանի որ նրանց իշխանությունը Ալլահից է: Պետական իշխանությունը սուրբ է. այս մոտիվը հաստատում է իսլամական քաղաքական մշակույթի սրբազան լինելը:

Այստեղ մենք հանդիպում ենք մուսուլմանական աշխարհի ամենահետաքրքիր պարադոքսներից մեկին. քարոզելով և՛ հնազանդություն և՛ աստվածային կանխորոշում` իսլամը միաժամանակ ոչ միայն սահմանափակում է մարդկանց ակտիվությունը, այլև շատ ուժեղ ազդակ է հաղորդում նրանց` դաստիարակելով մարտիկներ, որոնք ունակ են պայքարել և զոհվել հանուն կրոնի: Իսլամում աստվածային կանխորոշման գաղափարը ամենևին էլ չի բացառում, որ մարդը կարող է հետապնդել իր շահը. հակառակը, պայքարելով սեփական բարեկեցության համար, մարդը դրանից բացի իրականացնում է Ալլահի կամքը: Բանը նրանում է, որ մուսուլմանները հավատացած են, որ աստվածային ուղորդությունը գործում է երկրային աշխարհի տարբեր իրադարձությունների և փաստերի միջնորդության միջոցով, դրա համար էլ Ալլահին գոհացնելու համար հարկավոր է լավագույնս կատարել երկրային պարտականությունները[7]:

Մուսուլմանների կրոնական մտածելակերպի ունիվերսալ հորիզոնը կանխորոշեց նրանց քաղաքական մտածելակերպի ունիվերսալությունը: Ղուրանում Աստծո եզակիությունը դիտվում է որպես աշխարհի հարմոնիայի երաշխիքն: Եվ հակառակը, աշխարհի հարմոնիան Աստծո եզակիության ապացույցն է: Քանի որ Ալլահը միակն է, ապա այստեղից էլ հետևում է, որ եզակի պետք է լինի նաև մարդկային ողջ հասարակությունը, քանի որ այն կապված է Ալլահի հետ: Այլ խոսքերով իրական կրոնը` բոլոր ժողովուրդների կրոնն է: Մուհամեդ մարգարեն այսպես է մեկնաբանել հայտնի կրոնական պատմությունը և դրանում Ղուրանի դերը. Ալլահը բոլորին ստեղծել է մի մարդուց: Մարդիկ սկզբում դավանում էին մի կրոն: Սակայն հետգայում, մարդկային ցեղի բազմացման և տարբեր ազգերի բաժանվելու արդյունքում, առաջ եկան կրոնական վեճեր: Սրա արդյուքում սկզբնական հավատը խամրեց, մթագնեց, առաջացան տարատեսակ մոլորություններ: Այդ ժամանակ Աստված մարդկանց սկզբնական, ճիշտ հավատքին վերադարձնելու համար դիմեց մարգարեների օգնությանը. «մենք յուրաքանչյուր ազգի համար ուղարկեցինք մեկ մարգարե. Երկպագեք Ալլահին և հեռու մնացեք հեթանոսությունից»: Նրանց մեջ կային այնպիսիք, ում Ալլահը տարավ ուղիղ ճանապարհով, իսկ կային նաև այնպիսիք, որոնք դատապարտված էին մոլորության: Այնպես, որ քայլեք աշխարհով մեկ և տեսեք, թե ինչ եղավ նրանց վերջը, ովքեր նախընտրել էին սուտը: (Ղուրան, 16:38): Հետևաբար Մուհամեդը Ղուրանը չի համարում միակ ճշմարտությունը, մյուս ժողովուրդների սուրբ գրքերը ևս Աստծո կողմից են տրված, ուղղակի նրանք ժամանակի ընթացքում աղավաղվել են: Ղուրանի առավելությունը նրանում է, որ այն իր նախնական մաքրության մեջ է, քանի որ Մուհամեդը այն անմիջապես Ալլահից է ստացել և այն զերծ է մարդկային մեկնաբանություններից:

Վ. Սոլովյովը իր «Մուհամեդը. նրա կյանքն ու կրոնական ուսմունքը» աշխատանքում ընդգծում է, որ իսլամի առաքելությունը չի սահմանափակվում ազգային նպատակներով, այն ավելի լայն մտահորզոն ունի` կապված համաշխարհային բարձրագույն ճշմարտության հետ: Դրա համար էլ մուսուլմանական քաղաքական մշակույթը պարունակում է վերէթնիկական մտածելակերպի հզոր ներուժ, սա ունիվերսալ, կայսերական մշակույթ է: Եվ հենց իրենք` մուսուլմանները, իրենց քաղաքակրթության առաքելությունը դիտում են որպես համաշխարհային, նրանք համոզված են, որ «իսլամի հոգևոր-արժեքային դրույթները կիրառելի են ողջ մարդկության համար»[8]: Սա է պատճառը, որ մուսուլմանական քաղաքական մշակույթում բացակայում է նացիոնալիզմը` այս բառի ժամանակակից ըմբռմամբ: Անկասկած սա հետաքրքիր երևույթ է համաշխարհային քաղաքակրթությունում, որը վկայում է մուսուլմանական սովորույթների բարձր հումանիտար պոտենցիալի մասին, որը դեռևս պետք է ամբողջությամբ բացահայտվի ժողովուրդներին: Իսլամական քաղաքական մշակույթում առկա է մարդկության պատմության միասնականության գաղափարը` համամոլորակային գոյության և մտածելակերպի, կրոնի և մշակույթի միջոցով:

Արևմտյան մոտեցմամբ Իսլամը ավելի շատ ներկայացվում է որպես ջիհադի՝ սրբազան պատերազմի կրոն: Իսկ ի՞նչ է այն իրականում ենթադրում: Մուհամեդը համոզված էր նրանում, որ առանցքային նշանակություն ունի իսլամի քարոզը, հավատքի տարածումը` մարդկանց սրտերին հոգևոր ազդեցություն ունենալու միջոցով: Բայց ինչպես ազդեցություն ունենալ նրանց վրա, ում համար աստվածային ճշմարտությունը բավական համոզիչ չէ: Ղուրանում հիմնավորվում է սրբազան պատերազմի հնարավորությունը` որպես պատերազմ հանուն հավատքի, եթե այն պարտադրվում է կյանքի տարբեր իրավիճակներով. «Ալլահի ճանապարհներին կռվեք նրանց դեմ, ովքեր կռվում են ձեր դեմ, բայց մի շրջանցեք ճշմարտությունը, Ալլահը չի սիրում նրանց, ովքեր շրջանցել են այն: Եվ պայքարեք նրանց դեմ, քանի դեռ չի լինի այլևս գայթակղություն, իսկ ամբողջ հավատքը կպատկանի Ալլահին»:(Ղուրան 2:186, 189)

Պատերազմի նպատակը ոչ թե կրոնափոխելն է, այլ հնազանդեցնելը, քանի որ հավատքի ընդունումը կամավոր է: Մուհամեդը երկու հիմնական փաստեր է բերում ի օգուտ սրբազան պատերազմի. (գայթակղությունն ավելի վատ է, քան սպանելը Ղուրան 2:187) մահը հանուն պատերազմի հրաշալի չէ նրանով, որ դադարեցնում է երկրային կյանքը, որն առանց այդ էլ անցողիկ է, այլ նրանով որ այն բաց է անում հավերժության դռները:  Կարելի է համաձայնել Ա. Հուսեյնովի հետ, ով ըդգծում է, որ սրբազան պատերազմի գաղափարը և՛ տեսական, և՛ գործնական տեսանկյուններից խոցելի է և բնավ էլ հումանիտար չէ. պատերազմը չի կարելի դիտել հավատքին ծառայելու բարձրուքում, ամբողջությամբ մաքրելով այլ դրդապատճառներից: Անգամ այն պատերազմներում, որոնք գլխավորում էր Մուհամեդը, ավարները վերցնելը սովորական էր: Նա հենց ինքը եղել է սպանության կազմակերպիչ` ելնելով իր սեփական վրեժխնդրության զգացումից[9]:

Այսպիսով, գրավումների դրդապատճառը առկա է իսլամական քաղաքական մշակույթում, սակայն այն որոշիչ չէ, ավելի շուտ այն կրում է ենթակա բնույթ: Եվ այսպիսի մոտիվի առկայությունը չի կարող հանդիսանալ առանցքային ողջ մշակութային սովորույթները որպեզ գրավող, տիրող, ոչ հումանիստական բնորոշելու համար: Չէ՞ որ մենք հումանիստական կարգավիճակից չենք զրկում արևմտյան քաղաքակրթությունը, որը խաչակրաց արշավանքներ է ձեռնարկել հանուն հավատքի: Հարկավոր է նշել, որ ժամանակակից մուսուլման փիլիսոփաները և քաղաքագետները փորձում են արդիականացնել իսլամական մշակույթը` նրա հումանիտալ պոտենցիալը մեծացնելու ոգով, արդարացիորեն հուսալով, որ դա կարող է ակտիվացնել իսլամական ժողովուրդների  ստեղծագործական ներուժը: Արդեն 19-20-րդ դարերում իսլամական աշխարհում հեղափոխականների հզոր շարժում սկսվեց, որը բացեց այսպես կոչված իջիտիհատի դարպասները՝ հնարավորություն ինքնուրույն մեկնաբանել մուսուլմանական օրենքները, լուծել վիճելի կրոնական և քաղաքական հարցերը` Ղուրանի և Սուննիի հիման վրա: Նշանավոր արաբ աստվածաբաններ և փիլիսոփաներ Ջեմալ էդ-Դին ալ Աֆհանին, Մուհամեդ Աբդոն, Ռաշիլ Ռիդան առաջինը հարված հասցրին իսլամի կարծրացած ձևերին: Հենց նրանց աշխատանքներում էր սահմանված «սկզբնական ճշմարիտ» իսլամին վերադառնալու անհրաժեշտության և այն ժամանակակից պահանջներին համապատասխան թարգմանելու գաղափարը[10]:

Այսպես՝ իսլամական քաղաքակրթության քաղաքական մշակույթի սրբազան բնույթն ակնհայտ էր. հենց կրոնն է քաղ. ոլորտում մահմեդականներին ուժ տվողը: Ավելին, իսլամական քաղաքակն մշակույթն ամրապնդում է կրոնական թեոկրատիայի սկզբունքը: Առանձնացնենք թեոկրատական մի քանի կարգեր, որոնք առանձնացվում են իսլամական քաղաքական աշխարհում.

1. իսլամի ունիվերսալության սկզբունքը – մահմեդական հասարակությունում միասնականության առկայություն
2. պանիսլամիզմի սկզբունքը – հավատի հիման վրա միավորված մահմեդականներ, որոնք հեռու են ազգայականության գաղափարախոսությունից
3. խալիֆայության վերածնման միտքը – իսլամական կարգուկանոնի հաստատում, որոնք հիմնված են օրենք վրա
4. վերադարձ «մաքուր»իսլամի ակունքներին – որն ազատ է բազմադարյան շերտավորումից

Բայց արդյոք այս սկզբունքներն իսլամական քաղաքական մշակույթի բնորոշ գծերն են: Իսլամական քաղաքական մշակույթում կարևոր են Էտատիզմը և Կայսրականությունը: Մ. Վեբերը գրում էր այն մասին, որ «իսլամն ի սկզբանե արաբների զինվորական կրոնն էր, որի նպատակն էր ստեղծել կենտրոնացված ուժեղ պետություն և իր որոշ նորմեր քաղաքական բնույթ էին կրում: Իսլամի իդեալը զինվորն է, ոչ թե ընթերցողը»[11]:

Ղուրանում Մուհամեդը ներկայացված է որպես աչալուջ կառավարող: Որպես քաղ. գործիչ Մուհամեդն արժանի է ամենաբարձր գնահատականին: Նա նախկին քոչվոր ցեղերից կառուցեց հզոր կայսրություն: Նա կայսության կառուցումը ցանկանում էր անել խաղաղ ճանապարհով և միայն շատ անհրաժեշտ դեպքերում էր դիմում զենքի: Պատմաբանները նշում են, որ Մուհամեդն իրականացրել է զինվորական 19 քայլ և մահվանից հետո իր մոտ հայտնաբերել են ընդամենը 8 թուր:

Ղուրանից կրոնական մի շարք դրույթներ կարելի է նշել, որոնք կրում են քաղաքական բնույթ և ուղղված էին կենտրոնացված կառավարմանը. մասնակի թշնամության առաջ քաշում, վաշխառության արգելում, հարկեր զին. ծառայության համար: Իսլամական քաղաքակրթության քաղ. մշակույթը էտատիկական մշակույթ է, որում գերակայում է կենտրոնացված պետականության գաղափար` խարիզմատիկ լիդերի գլխավորությամբ:

Այս ամենը իսլամի ընդհանուր գաղափարախոսական հիմքերն են, սակայն հասարակական շրջանակներում դրանք տարբեր կերպ են արտահայտվում, տարբեր երկրներում Իսլամը տարբեր քաղաքական շահերի է ծառայում:

Քաղաքական իսլամի տիպերը

Քաղաքակա իսլամի տիպաբանություն որպես տարբերակման չափանիշներ վերցնում ենք մի շարք գործոններ: Նախևառաջ դա մահմեդականության մեջ առկա ուղղություններն ու աղանդներն են, որոնք և պայմանավորում են տարբեր մահմեդականներ երկրների արտաքին քաղաքականության հիմնական ուրվագիծը:

Այսօր մահմեդականությունը բաժանված է հիմնական երկու ուղղությունների, սունիների (ողջ մահմեդական աշխարհի 80 տոկոսը) և շիաների (20 տոկոսը)[12]: Իսկ երկրների բաժանման առումով պատկերը բավականին խճանկարային է. մահմեդականների 25 տոկոսն ապրում է Հարավային Ասիայում, 20 տոկոսը՝ Մերձավոր Արևելքում, 15 տոկոսը Հյուսիսային Աֆրիկայում (Մաղրիբում), 13 տոկոսը՝ Ինդոնեզիայում: Ի դեպ Ինդոնեզիան ամենամեծ մահմեդական բնակչություն ունեցող երկիրն է[13]:   Ստացվում է, որ քաղաքական իսլամի դրոշակակիրը պետք է հանդես գար Ինդոնեզիան, սակայն նախ այդ երկիրը բավականին հեռու է աշխարհագրորեն մնացյալ մահմեդական աշխարհից, երկրորդ՝ լինելով «Ասիական վագրերի» շարքում ավելի շուտ տարված է Ասիական-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում իր դերի ամրապնդմամբ (որը նախևառաջ տնտեսական հիմքեր ունի), այլ ոչ թե իսլամական տարրով:

Հարավային Ասիայում մահմեդականության առաջատարն է Պակիստանը, վերջինս միակ մահմեդական երկիրն է, որն ունի նաև ատոմային զենք: Սակայն Պակիստանը ևս մահմեդական աշխարհի դրոշակակիր չի կարող լինել, քանի որ նրա խնդիրները կապված են մեկ այլ գերհզոր տերության՝ Հնդկաստանի հետ, մասնավորապես Քաշմիրի խնդիրը դրա վառ դրսևորումները է, իսկ Բանգլադեշ պետության առաջացումը նորից Հնդկաստանի հետ առճակատման արդյունքն էր: Պակիստանը առավելապես պաշտպանողական դիրքերում է:

Ըստ էության Մերձավոր Արևելքի ու Մաղրիբի մահմեդական բնակչությունը հենց այն հիմնական զանգվածն է, որի վրա էլ պետք է կենտրոնանալ՝ խոսելով մահմեդական քաղաքականության կամ քաղաքական իսլամի մասին: Սակայն նույն այս զանգվածը ևս միատարր չէ, նախևառաջ առկա է գաղափարական տարբերությունը:

Նախևառաջ  դա պարսկական ու արաբական տարրերի բախման արդյունքն է, որի արդյունքում տեղի ունեցավ իսլամի մեջ ամենամեծ  տրոհումը կապված էր շիաիզմի («շիա» արաբերեն նշանակում է «կուսակցություն, աղանդ») երևան գալու հետ: Համարում են, որ շիայական շարժուման մեջ ի հայտ է եկել պարսիկների դժգոհությունը և պայքարը արաբ զավթիչների դեմ, այսինքն դա եղել է Իրանում հակաարաբական ազգային շարժման կրոնական թաղանթը: Դա մասնակիորեն ճիշտ է, բայց այդպիսի բնույթ շիաիզմն ընդունել է ոչ ամնիջապես, այլ հետագայում: Այն սկսել է արաբների ներքին պայքարիցª իշխանության համար Մուհամմեդի հետևորդների պայքարից: Չորրորդ խալիֆ Ալին եղել է մարգարեի արյունակից բարեկամը և փեսան: Ալիի հետևորդները չէին ճանաչում նախորդ խալիֆների օրենքները, քանի որ նրանք մարգարեի հարազատներից չէին, այլ «ընտրվել էին» կրոնական համայնքի կողմից, այսինքն պարզապես բռնատիրել էին իշխանությունը: Իշխանության համար պայքարն ընդունեց խալիֆայում իշխանությունը ժառանգելու իրավունքի վեճի տեսք: Ալիի կողմնակիցները պարտվեցին, Ալին սպանվեց, բայց նրա հետևորդներն ամրացան Իրանում և Իրաքում, և այնտեղ շիաիզմը լայն տարածում գտավ որպես Արաբական խալիֆայի իշխանության դեմ բողոքի արտահայտություն[14]:

Շիաիզմի գլխավոր հատկանիշը հավատն է այն բանում, որ Մուհամմեդ մարգարեի օրինական փոխանորդներª իմամներ կարող են լինել միայն նրա ազգական-սերունդները, իսկ համայնքի կողմից «ընտրված» խալիֆներն անօրինական են: Դրա հետ կապված շիաները մերժում են սուննան, որը կազմվել է մարգարեի ավանդույթներից, առաջին խալիֆների ժամանակ: Բայց շիաիզմը միասնական չմնաց, նրա ներսում առաջացան տարբեր ուղղություններ: Իշխող դարձավ այն ուղղությունը, որն ընդունում էր տասնմեկ օրինական իմամներինª Ալիի սերունդներին: Ասվում է, թե տասներկուերորդ իմամը դեռևս 9-րդ դարում թաքնվել է ինչ որ տեղ և մնում է անտեսանելի, սակայն որոշ ժամանակ անց պիտի հայտնվի որպես փրկիչª մախդի: Շիաիզմի այդ ամենատարածված ուղղությունը հատկապես ամրացել է Իրանում և 16-րդ դարի սկզբից (Սեֆյանների դինաստիայի ժամանակ) այնտեղ դարձել է պաշտոնական պետական կրոն: Շիաիզմի մյուս ճյուղավորումները ավելի փոքրաքանակ են և ավելի շուտ հանդիսանում են աղանդներ: Այդպիսին է իսմաիլականների աղանդը (7-րդ դարում նրա հիմնադիր Իսմաիլի անունով), որն այժմ տարածված է Աֆղանստանի և Բադախշանի լեռնային շրջաններում[15]: Իսմաիլականության աղանդից 9-րդ դարում անջատվեց կարմատների խումբըª դեմոկրատական աղանդ, որի անդամները, հիմնականում գյուղացիներ և Արաբիայի բեդվիններ էին: Նրանք հաստատեցին ունեցվածքի ընդհանրություն: Կարմատների աղանդը գոյություն ունեցավ մինչև 11-րդ դարը: Նույն իսմաիլականությունից առաջացավ ասասինների աղանդը, որը միստիցիզմը միացնում էր ոչ մուսուլմանների դեմ ֆանատիկ պայքարի հետ: Խաչակրաց արշավանքների ժամանակ ասասինները հանդիսանում էին խաչակիրների ամենակատաղի թշնամիները (ի դեպ, աղանդի անվանումից է ծագել ֆրանսերեն “assassin” – մարդասպան բառը): Նրանց անվան հետ է կապվում ժամանակակից ահաբեկչություն երևույթի հիմքերը: 11-րդ դարում նույն հիմքից բաժանվել է Խալիֆ Խակիմի հետևորդների խումբը: Աղանդի հայտնի պարագլուխ Իսմաիլ ադ Դարազիի անունով այդ աղանդի հետևորդները մինչև այժմ հայտնի են որպես դրուզներ (Լիբանանում): ի դեմ Ադրբեջանում ևս տարածված է հենց շիա մահմեդականությունը:

Պարզ է, որ շիա մահմեդականությունը, ինչպես նաև դրա կենտրոնում կանգնած Իրանի մահմեդական քաղաքականության առանցքը չի կարող հանդիսանալ, քանի որ փոքրամասնություն է:

Ի տարբերություն շիայական ուղղության, աշխարհի մուսուլմանների մեծամասնությանն ընդգրկող օրթոդոքս իսլամը կոչվում է սուննիզմ: Նրա կողմնակիցներն ընդունում են սուննաները: Սուննիզմը նույնպես լիովին միացյալ չմնաց: 8-9-րդ դարերում ուղղահավատ մուսուլմանական աստվածաբանության մեջ ձևավորվեցին չորս դպրոցներ. խանիֆիտներ, շաֆիտներ, մալիկիտներ և խանբալիտներ(իրենց հիմնադիրների անուններով): Այդ դպրոցներից վերջինը ներթափանցված է ծայրահեղ ֆանատիզմի ոգով, կրոնական դոգմաների բառացի մեկնաբանությամբ: Այն ամրացավ Արաբիայի հետամնաց բեդվինական բնակչության շրջանում: Նրան մոտ էր և Հյուսիսային Աֆրիկայում գերիշխող մալիկիտների դպրոցը: Մյուս երկու դպրոցները, որոնք տարածված են մուսուլմանական աշխարհի ավելի կուլտուրական շրջաններում, ենթադրում են ուսմունքի ավելի ազատ մեկնաբանություն: Այդ չորս աստվածաբանական դպրոցների կողմնակիցների միջև առանձնահատուկ փոխադարձ մեկուսացում կամ թշնամություն չկա: Այսինքն ըստ էության սա հենց այն հիմնական սյունն է, որի վրա կերտվում է ժամանակակից քաղաքական իսլամը, որը միաժամանակ ամբողջությամբ ներառված է արաբական ազգային տարրով: Այսինքն այսօր մահմեդական ինտեգրացիան ու ընդհանուր արժեկողմնորոշումը ավելի շուտ վերածվում է արաբական ինտեգրացիայի: Իսկ ով է ստանձնում այդ միավորման գլուխը: Նախկինում Սադամ Հուսեյնն էր փորձում դա իրագործել, սակայն դրան առավել քան դեմ էին Սաուդյան Արաբիան, սակայն վերջինս էլ, թեև ունի բավականին ածխաջրածնային հումք, սակայն բնակչության առումով չի կարող գերակշիռ դիրքում հայտնվել: Մերձավոր Արևելքի արաբական երկրներից Եգիպտոսը առավել մեծ հավանակություն ուներ հայտնվելու դրոշակակիր դիրքում, սակայն 1970-ականներին Իսրայելի հետ հարաբերությունների կարգավորումը վերջ դրեց այդ հնարավորությանը: Արդյունքում ոչ մի այլ պետություն չի կարող հանդես գալ համաարաբական շահերից, որի արդյունքում ոչ արաբական երկրնրերը (մասնավորապես նույն Թուրքիան) փորձում են ուղղորդել արաբական քաղաքական տեսլականի ուղղվածությունը: Սակայն նույն Թուրքիան 1923 թ. հանրապետության ավանդույթի ոգով ընդունեց լաիցիզմը (սեկուլյարիզմը), որպես պետական դոկրիտ, ինչն ենթադրում էր աշխարհիկի ու հոգևորի հստակ տարանջատում: Թեև այսօր առկա են որոշ այլ միտումներ, որոնք տանում են երկիրը մահմեդականացմանը, մասնավորապես Ռ. Էրդողանի վարած քաղաքականությունը:

Քաղաքական իսլամի բնույթը ամբողջացնելու համար պետք է նաև անդրադառնալ մյուս ճյուղերին: 8-10-րդ դարերում իսլամում առաջացավ սուֆիզմի («սուֆի» բառից – կոպիտ բրդյա գործվածք) միստիկական, կիսավանական հոսանքը: Այն սկզբնավորվեց շիաիզմի ընդերքում, բայց ներթափանցեց նաև սուննիների միջավայր[16]: Սուֆիականները մեծ նշանակություն չէին տալիս արտաքին ծեսականություններին, այլ ձգտում էին հասնել իսկական աստվածիմացության, աստվածայինի հետ միստիկականի միաձուլման: Որոշ սուֆիականներ հասել էին մինչև բնապաշտական աշխարհայացքի (աստվածը ամբողջ աշխարհում է, ամբողջ աշխարհը աստծո դրսևորումն է) և դրանով իսկ հեռացել էին Ալլահի մասին կոպիտ մարդակերպ պատկերացումներից, ինչպիսին նա ներկայացվում է Ղուրանում: Սուֆիականները կարևոր նշանակություն էին տալիս Ղուրանում հանդիպող Աստծու անուններին:: Սուֆիական ուսմունքի հետևորդները սկսեցին կազմակերպել թափառաշրջիկ կրոնավորներիª դերվիշների, միաբանություններ, շեյխերի կամիշանների գլխավորությամբ: Այդ միաբանությունները ճանաչվում էին օրինական և՛ սուննիտների, և՛ շիաների մոտ: Սուֆիզմի հետ պատմականորեն կապված է տարիկատա շարժումը: Այդ հասկացությունը սկզբում նշանակում էր աստծու հետ հաղորդակցվելու բարեպաշտական ուղի («տարիկատ» բառը արաբերեն ուղի բառն է): Հետագայում տարիկատ անվանեցին ֆանատիկոսների ուսմունքը, որը քարոզում էր «սուրբ պատերազմ» քրիստոնյաների և այլ անհավատների դեմ: Տարիկատների դրոշի ներքո են տեղի ունեցել, օրինակ, ռուսների դեմ իմամի պատերազմը Կովկասում (Կազի-Մուլլա, Շամիլ): Տարիկատի ռազմական ուժը կազմում էին մյուրիդներըª վանական եղբայրները, որոնք կուրորեն ենթարկվում էին իրենց մյուրշիդինª հոգևոր դաստիարակին: Սուֆիզմը հիմնականում տարածված է հենց Հյուսիսային Կովկասում, որն էլ ըստ էության միջազգային հակամարտությունների մեջ դեր չունի, այլ ավելի շուտ առնչվում է Ռուսաստանի հետ[17]:

Նորագույն ժամանակներում սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական պայմանների բարդացումները բերեցին իսլամում նոր աղանդների հայտնվելուն: Արաբիայի բեդվինների շրջանում 18-րդ դարում ծագել է վահաբիտների հոսանքը (Մուհամմեդ իբն Աբդել Վահաբի հետևորդներ), որում արտացոլվել է տարերային բողոքը ընդդեմ քաղաքային առևտրականների և հարուստների ճոխության և հարստության: Վահաբիտները, շարունակելով դաժան խանբալիտական դպրոցի սովորույթները, պահանջում էին վերադարձ դեպի իսլամի առաջին դարերի կյանքի նահապետական պարզությանը, ծեսերի և արգելքների պատվիրանների խիստ պահպանմանը, ճոխության ոչնչացմանը, պայքարում էին եվրոպական մշակութային ազդեցությունների դեմ, չէին ճանաչում սուրբերի պաշտամունքը, երկրպագում էին միայն մեկ աստծու: Հակառակորդների հետ դաժան պայքարից հետո 20-րդ դարի սկզբին նրանք հաղթեցին Նեդժդ պետությունում (Կենտրոնական Արաբիա), հետո իրենց ենթարկեցին Խիջասը, Մեքքա և Մեդինա քաղաքների հետ: Սաուդյան Արաբիայում, միավորելով երկու շրջաններ, վահաբիզմը դարձավ պետական կրոն:Այսօր վահաբիզմը տարածված է նաև Ռուսաստանում, որը շատ դեպքերում հակադրվում է սուֆիզմին: Վահաբիզմը նաև ասոցացվում է ահաբեկչության հետ:

Ընդհանուր առմամբ պարզ է, որ նշելով ժամանակակից քաղաքական իսլամ առավելապես պետք է կենտրոնանալ հենց արաբական տարի վրա, իսկ ինչպես է այն արտացոլվում ժամանակակից միջազգային հարաբերություների առանցքային գաղափարիների հետ, ինչպես մարդու իրավունքներն են, կամ ինչ դեր ունի միջազգային հակամարտությունների մեջ կարգավորման առումով: Սրանք կանդրադառնանք մեր վերլուծության հաջորդ բաժիններում:

Մարդու իրավունքները և քաղաքական իսլամը

Մարդու իրավունքները ժամանակակից աշխարհակարգի հիմքն են կազմում, որոնք ըստ էության թելադրված են արևմտյան երկրի կողմից, իսկ արևմուտքը նախևառաջ քրիստոնեական քաղաքակրթուայն կրողն է: Ինչպես է համադրվում քրիստոնեությունը և մահմեդականությունը համաշխարհային քաղաքականության մեջ, և ինչ մոտեցում կա ժամանակակից աշխարհի կարևորագույն արժեքների նկատմամբ (մարդու իրավունքներ, ժողովրդավարություն) իսլամում:

Իսլամական աշխարհում առաջ է քաշվել մարդու իրավունքների և ազատությունների վերաբերյալ սեփական հայեցակարգը: Այն ամրագրվել է դեռևս 1990թ. օգոստոսի 5-ին Եգիպտոսի մայրաքաղաք Կահիրեում Իսլամական Կոնֆերանս Կազմակերպության արտաքին գործերի նախարարների հանդիպմանն ընդունված «Մարդու իրավունքների Կահիրեի հռչակագրում»[18]:

Դրանից գրեթե տասը տարի առաջ` 1981թ. սեպտեմբերի 19-ին, Փարիզի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի նստավայրում, ընդունվել էր «Մարդու իրավունքների համընդհանուր իսլամական հռչակագիրը», որը խարսխված է Ղուրանի սկզբունքների վրա: Այստեղ, մասնավորապես, նշվում էր, որ տասնչորս դար առաջ իսլամը մարդկությանը տվեց մարդու իրավունքների կատարյալ կոդեքսը, որի հիմնական նպատակն է մարդկությանն արժանապատվության երաշխիքներ տալը` վերացնելով շահագործման, անարդարության հնարավորությունը[19]:

Իսլամում մարդու իրավունքների հայեցակարգը հիմնվում է այն համոզմունքի վրա, որ միակ և ամենակարող Աստված է հանդիսանում օրենքի հեղինակը և մարդու բոլոր իրավունքների աղբյուրը: Հետևաբար, այդ իրավունքները չեն կարող սահմանափակվել սովորական մարդկանց, որևէ կազմակերպության կամ կառավարության կողմից:

Իսլամական «օրենք»-ի տակ հասկացվում է Շարիաթը և Ղուրանում կամ Սուննայում[20] գոյություն ունեցող պատվիրանները:

Կահիրեի հռչակագրում մասնավորապես նշված է , որ բոլոր մարդիկ հավասար են մարդկային արժանապատվության և պատասխանատվությունների առումով և չպետք է ռասայական, սեռական, կրոնական, քաղաքական, սոցիալական, լեզվական կամ որևէ այլ խտրականության ենթարկվեն: Բոլոր մարդիկ Աստծո ծառաներն են, և ոչ մեկը մյուսի նկատմամբ գերակայություն չպետք է ունենա:

Կյանքն Աստծո կողմից շնորհված պարգև է, կյանքից զրկելն անթույլատրելի է` բացառությամբ Շարիաթով ամրագրված պատճառների: Դատապարտվում է ցեղասպանության իրականացման ամեն մի փորձ: Մեկ այլ կարևոր սկզբունք է մարդու հոգու վերափոխման անհնարինությունը. յուրաքանչյուրին տրվում է մեկ կյանք, հետևաբար, մեկ հնարավորություն:

Հռչակագրում խոսվում է պատերազմի դեպքում մարդու իրավունքներին առնչվող հիմնահարցերի մասին: Զինված հակամարտության ժամանակ անընդունելի է սպանել ծերերին, կանանց և երեխաներին: Վիրավորներն ու տկարները բժշկական օգնություն ստանալու իրավունք ունեն, գերիները` սննդի, ապաստանի և հագուստի: Չի կարելի պղծել մահացածների մարմինները, քանդել քաղաքացիական շենքերը, կառույցներն ու հաստատությունները:

Այս ամենի կողքին, մի շարք մահմեդական երկրներում (օրինակ` Պակիստանում) մինչև վերջերս գոյություն ուներ «արյան վրիժառություն» հասկացությունը. այսօր արդեն, որպես սպանվածի արյան գին, վերջինիս ընտանիքին աղջիկ են տալիս կնության: Կամ, օրինակ, հենց նույն Պակիստանում մինչև 2000թ. գոյություն է ունեցել երեխաների մահապատիժ և այլն:

Հռչակագրում նշված է, որ կինը հավասար է տղամարդուն` մարդկային արժանապատվության առումով, ունի իրավունքներ ու պարտավորություններ, սեփական քաղաքացիական կարգավիճակ, ֆինանսական ինքնուրույնություն և իրավունք` պաշտպանելու իր անունն ու ծագումը:

Հռչակագրում նշված նաև մարդու իրավունքներն ու հիմնարար ազատություններն ընդհանուր առմամբ համընկնում են Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի դրույթներին: Սակայն, չնայած այդ նմանություններին, հռչագիրը գրեթե ամենուր շեշտում է, որ մարդը այս կամ այն իրավունքն ունի, եթե վերջինս չի հակասում Շարիաթի սկզբունքներին: Այսպես, օրինակ, հռչակագրի 22-րդ հոդվածում նշվում է, որ յուրաքանչյուր անհատ իրավունք ունի ազատորեն արտահայտելու իր կարծիքը այնպես, որ այն չհակասի շարիաթի սկզբունքներին :

Հռչակագրում իսլամին առհասարակ մեծ դեր է վերապահված: Ըստ այդմ` իսլամն աշխարհում մշակութային և պատմական առաքելություն ունի, որը սահմանվել է հենց Աստծու կողմից: Իսլամը հայտ է ներկայացնում իր ներդրումն ունենալ մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցում` համաձայն իսլամական Շարիաթի: Իսլամական աշխարհը պետք է ճանապարհ ցույց տա մարդկությանը, որը մոլորվել է հակոտնյա միտումների և գաղափարախոսությունների մեջ։

Ըստ մահմեդական կրոնի` Աստվածային բոլոր օրենքները բխում են մարդկության շահերից, ուստի, եթե այդ օրենքներում և կանոններում նկատվում է որևէ տարբերություն կամ հակասություն, ապա այն պայմանավորված է մարդկության և հասարակության շահերով: Քանզի Աստվածային օրենքները սահմանված չեն որևէ յուրահատուկ դեպքի կամ հանրույթի համար: Դրանցում հաշվի են առնված համայն մարդկության շահերը:

Աստվածային բոլոր օրենքներն ու պատգամները պայմանավորված են որոշակի սկզբունքներով: Օրինակ` եթե Աստվածային տեսանկյունից ընտանիք կազմելը կարևոր գործ է, ուրեմն դրա համար անհրաժեշտ են որոշակի պայմաններ և սկզբունքներ, որոնցից են ազատությունը, արդարությունը և հավասարությունը:

Ազատություն նշանակում է անհատի որևէ գործի իրականացման կամ որևէ բանից օգուտ քաղելու համար ինչ-որ բանից կամ մարդկանցից կախվածության ազատում: Սա է Աստծո կողմից արարված և նրա զորության ներքո գտնվող մարդու համար նախատեսված ազատությունը: Ազատության ճշգրիտ սահմանումը, ըստ Ղուրանի, հենց սա է և ոչ թե այն, որ մարդը կարող է անել ինչ կամենա և երբ կամենա. եթե որևէ մեկի ազատությունը պետք է խանգարի մյուսների ազատությանը, այն այլևս անիմաստ է:

Արդարություն բառն արաբերենում նշանակում է հակաանարդարություն: Արդարությունը մեկնաբանվում է հավասարություն իմաստով կամ էլ նշանակում է արդար բաժանում: Որոշ հոգևորական գիտնականներ էլ համոզված են, որ արդարությունը ամեն ինչ իր տեղը դնելն է, յուրաքանչյուր անձին իր իրավունքները տալը:

Ղուրանում գրված է, որ արարման տեսանկյունից բոլոր մարդիկ հավասար են և սեռական, ազգային կամ լեզվական որևէ առավելություն գոյություն չունի, բոլոր մարդկանց արարման նյութը նույնն է, իսկ տարբերություններն ուղղակի բովանդակային և տարբերակիչ են և ոչ թե առավելության կամ գերակայության նպատակով: Մուհամմեդ Մարգարեն ասել է. «Մարդիկ սանրի ատամների նման հավասար են»[21] :

Իսլամում մարդու իրավունքների կտրվածքով ամենից ցավոտ հարցերից մկեը գենդերային հավասարությանն է վերաբերում: Կանայք, տղամարդկանց նման, գիտությանը ձգտելու իրավունք ունեն և կարող են ունենալ գաղափարներ և մտածողություն: Յուրաքանչյուր մահմեդական, կին թե տղամարդ, ըստ Մուհամեդ մարգարեի պատգամի, պարտավոր է կրթվել: Այս առումով Մարգարեն ասել է հետևյալը. «Բոլոր մահմեդականները պարտավոր են կրթություն և գիտելիք ունենալ» : Կինը կարող է իր վրա վերցնել ընտանիքի առաջնորդման և ապահովման պարտականությունը:

Կինը, տղամարդու նման, պահպանելով կրոնական օրենքներն ու կարգերը, հասարակական գործունեություն ծավալելու իրավունք ունի: Այստեղ պետք է նշել, որ ընտանիքի պահպանման նպատակով, իսլամը կնոջ տանից դուրս գալու իրավունքը վերապահել է տղամարդուն, այսինքն` ամուսնուն:

Կանայք ունեն քվեարկելու, ընտրելու և ընտրվելու իրավունք: Կանայք կարող են մասնակցել հասարակության քաղաքական ճակատագրի ձևավորմանն ու փոփոխմանը, քանզի իսլամի տարածման ժամանակահատվածում կանայք «առանձին դաշինք կնքեցին Մարգարեի հետ» :

Կինն ունի անկախություն և սահմանված իրավունքներ, իսկ օգուտի կամ վնասի հարցում կարող է ընտրություն կատարել: Նա օժտված է սեփականության իրավունքով: Կնոջ զբաղվածության առումով իսլամում արգելք գոյություն չունի, եթե նրա զբաղվածությունը չի վտանգում ընտանիքի պահպանմանն ու չի արգելվում ամուսնու կողմից:

Ընդհանուր առմամբ կարող են նշել, որ առաջին հայացքից թվում է, թե Ղուրանն իր մեջ պարունակում է միայն դրական կողմեր, թե Իսլամը` որպես կրոն և գաղափարախոսություն, ամենակատարյալ ընտրությունն է մարդու համար: Արտաքնապես դա իրոք այդպես է: Բայց անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն կարևորագույն հանգամանքը, որ «մարդ» ասելով` այս կրոնն ի նկատի ունի միայն և միայն մահմեդականներին, մինչդեռ մնացած ողջ աշխարհը «անհավատների բազմություն» է, որի դեմ պետք է սրբազան պատերազմ (Ջիհադ) մղել : Դրա վառ ապացույցներից է օրենսդրության մեջ գոյություն ունեցող «Պատերազմ Աստծո դեմ» հոդվածը, որի տակ ընկած դատապարտյալները, հիմնականում` աթեիստները, մահապատժի են ենթարկվում: Պետք է նաև նշել, որ գոյություն ունեն լուրջ տարբերություններ մարդու իրավունքների հարցում` իսլամի և Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի միջև:

Իսլամը և Շարիաթը նաև որոշակի առումով մահմեդականություն դավանող պետություններում գլխավոր օրենքի դեր են տանում. ոչ մի օրենք չպետք է հակասի Շարիաթի սկզբունքներին: Այսօր, բացի Թուրքիայից, ոչ մի մահմեդական պետություն պաշտոնապես քայլեր չի ձեռնարկել կրոնը պետությունից անջատելու ուղղությամբ:

Չնայած Մարդու իրավունքների Կահիրեի հռչակագրի առկայությանը, իսլամական երկրներում այսօր հաճախ են անտեսվում դրանով սահմանված սկզբունքները: Դրանք խախտվում են անգամ իսլամական սկզբունքների վրա խարսխված երկրներում, ինչպիսին է Սաուդյան Արաբիան: Իհարկե, ոչ բոլոր մահմեդական պետություններն են ծայրահեղական: Օրինակ` Եգիպտոսում, Հորդանանում, Թունիսում, Մարոկկոյում, Բահրեյնում մարդու իրավունքների միջազգային նորմերը հիմնականում պահպանում են: Սակայն, օրինակ, Իրանում, Սաուդյան Արաբիայում, Արաբական Միացյալ Էմիրություններում, Քաթարում այնպիսի ձեռքբերումների կողքին, ինչպիսին անվճար բժշկական օգնությունն է կամ բարձր զարգացած սոցիալական ոլորտը, դեռևս գործում են մարդկանց գլխատելու կամ քարծեծ անելով մահապատժի ենթարկելու միջոցները:

Սա բնորոշեց Իսլամական աշխարհի կարգավորման իրավական կողմը, սակայն իրականում քաղաքական ու հատկապես աշխարհաքաղաքական գործոններն են պայմանավորում քաղաքական իսլամի դերը միջազգային համակարգում և հակամարտությունների մեջ:

Քաղաքական իսլամը որպես միջազգային ահաբեկչության հիմնասյուն

2001 թվականից հետո արևմտյան երկրներում ահաբեկչություն ու իսլամ բառերը հաճախ լրիվությամբ կապակցվում են միմյանց, սակայն մեր հետազոտության նախորդ գլուխներից պարզ էր, որ իսլամը և դրա քաղաքական բաղադրատարը ըստ էության ահաբեկչական գործողությունների դիմելու անհրաժեշտություն չունի: Պարզաբանենք միջազգային ահաբեկչության էությունը՝ դուրս բերելով դրանում առկա ընկալման բացերը:

Միջազգային ահաբեկչությունը մարդկության դեմ կիրառվող ամենասարսափելի և արյունոտ հանցագործություններից է: Եթե ինքնասպան-մահապարտների կողմից իրականացված ահաբեկչությունների մասին լուրերը մի քանի տարի առաջ ցնցում էին ողջ քաղաքակիրթ աշխարհը, ապա այսօր դրանք կարծես սկսել են սովորական դառնալ։ Պատճառը դրանց քանակի կտրուկ ավելացումն է. 1990-ականների վերջերից սկսած՝ գրեթե ամեն օր աշխարհի տարբեր մասերում տեղի են ունենում նմանատիպ դեպքեր, որոնց հետևանքով զոհվում են բազմաթիվ անմեղ մարդիկ^[22]։ Ովքեր են կազմակերպում այդ ահաբեկչությունները, ովքեր են իրագործում դրանք և վերջապես՝ ինչպես և ինչու է սովորական մարդը դառնում ահաբեկիչ, որն է նպատակը:

Ահաբեկչությունը կարելի է մեկնաբանել որպես թույլի զենք հզորի դեմ, այն իհարկե գաղափարական մեծ հենք պետք է ունենա, որ մահապարտը սեփական կյանքը զոհի զուտ ինչ-որ նպատակի համար: Սակայն մյուս կողմից ահաբեկչությունը նաև կապված է գլոբալ գործընթացների հետ: Որոշ դեպքերում ահաբեկչական գործողությունները հովանավորվում են վերազգային դերակատարների կողմից, որպեսզի կարողանան թիրախային պետությունից ինչ-որ դիվիդենտներ շահել կամ հովանավորում են պետությունները՝ որպես գործիք այլ երկրների դեմ: Այսինքն հարց է, արդյոք նույն միջազգային ահաբեկչություն ասվածը չի հովանավորվում ու ուղղորդվում ահաբեկչության դեմ պայքար ծավալող տերությունների, կառույցների և առավնահերթ Միացյալ Նահանգների կողմից, մինչդեռ դրա պատասխանատվությունը բարդվում է մահմեդական աշխարհի վրա:

Այսօր ամբողջ աշխարհում ինքնասպան-ահաբեկիչներին անվանում են կամիկաձեներ կամ շահիդներ։ Այս բառերը հաճախ անգիտակցաբար գործածվում են որպես հոմանիշներ, չնայած իրականում տարբերությունն ակնհայտ է, իսկ նմանությունը՝ մեկը՝ երկուսն էլ ինչ-որ իմաստով նշանակում են մահապարտ։ Կամիկաձեները հավաստիացնում են, որ իրենց մեթոդներն արմատապես տարբերվում էին այսօրվա ահաբեկիչ-մահապարտների հարձակումներից։ Նրանք վիրավորվում են, որ կամիկաձե բառն սկսել են գործածել ոչ տեղին։ Կամիկաձեները զոհում էին իրենց կյանքը հայրենիքի սիրուց մղված, իսկ մահապարտ-ահաբեկիչները ենթարկվում են ատելությանը և վրեժին։ Ճապոնական կրոնը հետմահու ոչ մի պարգև չէր խոստանում, իսկ իսլամը շահիդներին երկնային արքայություն է խոստանում։ Կամիկաձեները կամավոր էին գնում ծառայության, իսկ շահիդներին հաճախ դրան մղում է փողը^[23]։

Մուսուլմանական կամիկաձե-մահապարտներին անվանում են նաև շահիդներ  («շահիդ» բառն արաբերենից թարգմանաբար նշանակում է «վկա»)։ Ընդհանրապես, շահիդներ են համարվում գյավուրների (անհավատների) հետ պատերազմում զոհված մուսուլմանները՝ անկախ նրանից՝ սպանվել են գյավուրի կողմից, թե ուղղակի ընկել են ձիուց։ Ինքնասպան-շահիդների համար առանց հերթի երաշխավորված է մուտքը դրախտ։ Սա, թերևս, գլխավոր պատճառն է, որով առաջնորդվում են մուսուլմանական մահապարտները։ Շահիդներն ահաբեկությունների դիմում են ոչ միայն վրեժից ու ատելությունից դրդված կամ դրախտում հայտնվելու ակնկալիքով, նրանցից շատերը հաճախ այդ ձևով փորձում են իրենց ընտանիքներին դուրս բերել ֆինանսական ծանր պայմաններից։ Նմանօրինակ ինքնասպանություններն ահաբեկչական կազմակերպությունները գնահատում են 25.000 – 100.000 դոլար, որը շահիդների մահից հետո փոխանցվում է նրանց ընտանիքներին^[24]։

«Ահաբեկչություն» երևույթը ընդհանուր առմամբ հակադրվում է միջազգային կանոնակարգվածությանը, աշխարհակարգին: Այսինքն դրանով է պայմանավորված միջազգային հակամարտության մեջ ահաբեկչություն երևույթի դերը: Ժամանակակից աշխարհակարգի առաջնային երաշխավորը Միացյալ Նահանգներն են, ուստի հենց ԱՄՆ-ն էլ պետք  հստակ վերաբերմունք ցուցաբերի միջազգային ահաբեկչության նկատմամբ: 1991 թվականին ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, արդյունքում ԱՄՆ-ը մնաց որպես միակ գերտերություն: Սակայն դրանով արդեն իսկ Ռուաստանը ամբողջությամբ չէր պարտվել, իս ԱՄՆ-ի դիրքերն էլ ամբողջությամբ չէին հաստատվել ողջ աշխարհում: ԱՄՆ-ը սկսեց քայլ առ քայլ մոտենալ աշխարհի յուրացման հրամայականին:ՌԴ նախագահ Ելցինի օրոք ամեն ինչ ըստ նախատեսված հունի էր ընթանում (Ռուսաստանը գնում էր դեպի արևմուտք), սակայն ամեն ինչ փոխվեց Պուտինի օրոք: Այդ շրջանում և՛ Ռուսաստանը, և՛ Միացյալ Նահանգները ահաբեկիչների հիմնական թիրախներ էին, ու ԱՄՆ-ը հենց այդ հանգամանքն էլ փորձեց օգտագործել սեփական նպատակների կյանքի կոչման համար: Հետևեց միջազգային ահաբեկչության պատմության համար ամենից ահարկու իրադարձությունը, 2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ին ահաբեկիչները կարողացան մեծաամասշտաբ գործողությունների կյանքի կոչել: Քաղաքացիական երկու ինքնաթիռներ հարվածեցին Նյու Յորքի Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի երկու շենքերին, ևս մեկ ինքնաթիռ էլ բախվեց Վաշինգտոնում Պենտագոնի շենքին:  Զոհ գնացին 2977 անձինք, ևս մոտ 6300 անձ վնասվածքներ ստացան: Այս գործողությամբ ահաբեկչությունը ներկայացավ այլ դեմքով, որպես մի ինստիտուտ, որը կարող է անգամ առաջատար գերտերության քաղաքացիներին ահ ու սարսափի մեջ պահել[25]: Բավականին կասկածելի է, որ Միացյալ Նահանգների գերարդիական ռազմական ուժերը չեն կարողացել վերահսկել միաժամանակ երեք քաղաքացիական ինքնաթիռների անկանոն թռիչքը: Կասկածելի են նաև բուն ահաբեկչության գործողության կազմակերպման մի շարք մանրամասներ, որոնք առանց վերին օղակների թողտվության հազիվ, թե հնարավոր լիներ կյանքի կոչել: Նման կասկածանք էր առկա նաև բուն ամերիկյան հասարակության մեջ, ոը արտահայտվեց նաև մշակույթի մեջ: Առավել մեծ արձագանք ստացավ «Ֆարենհեյթ 9 11» ֆիլմը, որը նշված ահաբեկչական գործողությունը դիտարկում էր, որպես դավադրություն[26]:

Այդ ժամանակ ողջ աշխարհը, այդ թվում նաև Ռուսաստանի Դաշնությունը զորակցություն հայտնեց ԱՄՆ-ին ու պատրաստակամություն ցուցաբերեց համագործակցելու ըննդեմ մարդկության թշնամու: Ահաբեկչական գործողության պատասխանատվությունը իր վրա վերցրեց Ալ-Քայիդան, իսկ նրա ղեկավար Ուսամա Բեն Լադենը հայտարարվեց «թիվ 1» ահաբեկիչ: Ըստ էության ԱՄՆ-ը հասավ իր ուզածին, նա ահաբեկչության դեմ պայքարի անվան տակ ֆսկսեց կոշտ արտաքին քաղաքականություն վարել, որի առաջին հարվածն հղված էր Աֆղանստանին՝ թալիբան ռեժիմին (2001 թվական): պատերազմը թալիբների դեմ շարունակվում է մինչևս օրս, իսկ ՆԱՏՕ-ի զորքերը  դեռ Աֆղանստանում են: Աֆղանստանը առանցքային ու չափազանց կարևոր ռազմավարական նշանականություն ունեցող երկիր է ամերիկյան ծովակալ Ա. Մեհենի կողմից առաջ քաշած Անակոնդայի պլանը իրականացնելու համար, որը հնարավորություն կտա տվյալ դեպքում Ռուսաստանին խեղդել օղակի մեջ: 2003 թվականին լրացվեց նաև օղակի մյուս բացակայող տարրը՝ Իրաքը, այսօր մնացել են ընդամենը երկու հատվածները՝ Սիրիան ու Իրանը: Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմը հստակորեն հովանավորվում է Միացյալ Նահանգների ու արևմտյան քաղաքակրթության կողմից, իսկ Իրանի դեմի ակտիվ ռազմական գործողությունների դիմելու պատրասկամությունը օրակարգային է ԱՄՆ-ի հավերժ բարեկամ Իսրայելի համար, խնդիրը միայն ժամանակի մեջ է:

Ըստ էության ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ԱՄՆ-ին պահանջվեց ավելին քան մեկ տասնամյակ սկզբունքորեն փաստաթղթային տարբերակով նոր ռազմավարական հայեցակարգի անցնելու համար: 2002 թվականի սեպտեմբերին Ջորջ Բուշ Կրտսերի կառավարությունը ներկայացրեց հստակ ձևակերպված «Ազգային անվտանգության ռազավարություն», որը հաստատում էր ԱՄՆ-ի մտադրությունը լինել համամոլորակային «հեգեմոն»: Որոշում կայացվեց, որ զսպման ու ահաբեկման դոկտրին, որը միջուկային դարաշրջանում արդյունավետ ծառայում էր ԱՄՆ-ին, նույնքան արդյունավետ չի լինի երկիրը այսպես կոչված ասիմետրիկ սպառնալիքներից պաշտպանելու համար, որը բխում է «իռացիոնալ» կամ գաղափարախոսական մոտիվացված  ոչ պետական քաղաքական դերակատարների կամ «սև ցուցակի» երկրների կողմից, քանի որ դրանք այն հակառակորդներն են, ովքեր չեն կարող գահընկեց արվել կամ ահաբեկվել ավանդական միջոցներով:   Նոր դոկտրինը վկայում էր այն մասին, որ ԱՄՆ-ը այժմ կգործեն միակողմանի և «կայսերական ամբարտավանությամբ»՝ ի պաշտպանություն իրենց շահերի: ԱՄՆ-ը ենթադրվող վտանգների վերացման նպատակով իրեն իրավունք էր վերապահում հակառակորդ-երկրներում վեացնել կամ փոխել քաղաքական ռեժիմը[27]: Էլ ավելի բիրտ կայսերական դիրքորոշման մասին էր վկայում այն, որ ԱՄՆ-ը խոչընդոտում է աշխարհում ցանկացած տիպի ռազմական ներուժի ավելացմանը, որը կհամեմատվեր ԱՄՆ-ի ներուժի հետ: Սա «տիրապետման» դոկտրին էր, որը արտացոլում էր ԱՄՆ-ի կողմնորոշումը գործելու ինքնուրույն, առանց դաշնակիցների օժանդակություն, ինչն էլ անվանվեց «Նոր ամերիկյան կայսրության» գաղափարախոսություն[28]:

Գլոբալիզացիայի դարաշրջանում համաշխարհային քաղաքականության մեջ արմատականապես փոխվում է նաև աշխարհակարգը, որը Միացյալ Նահանգների կարևորագույն խնդիրն է: Աշխարհակարգի կարգավորման ժամանակակից մեխանիզմների այժմ իրականացվել է աշխարհի կառավարման գլոբալ կառույցվածքների վերակազմակերպում այնպես, որ ունիվերսալ պաշտոնական (ՄԱԿ-ի կողմից առաջադրվող) մեխանիզմների հետ մեկտեղ առաջացել են կիսափակ և ոչ ֆորմալ մեխանիզմներ, որոնց միջուկը արևմտյան քաղաքակրթությունն է՝ «Ոսկե միլիարդը»: 21-րդ դարի սկզբին այն (ՆԱՏՕ-ի ռազմական միջոցներով) պրակտիկորեն ազդում է համաշխարհային քաղաքականության վրա հավասար ՄԱԿ-ին: ՄԱԿ-ը սեփական զինված ուժեր չունի: Իսկ ՆԱՏՕ-ի անդամները արագ կարող են մոբիլիզացնել իրենց զինվորական ռեսուրսները, ինչպես 2003թ. Իրաքի հետ կապված, մնում է միակ դեպքը: Ճիշտ է ՆԱՏՕ-ի երկրները և Ճապոնիան հնարավորության դեպքում նախընտրում են ՄԱԿ-ի սանկցիայով գործել, սակայն այն «կատեգորիկ իմպերատիվ» չէ: Իսկ ՄԱԿ-ի ներսում իրավիճակը վատանում է. երկարաձգվում է ՄԱԿ-ում ռեֆորմներ կատարելու հարցը, քննադատվում է հատկապես Անվտանգության Խորհրդի գործունեության մեխանիզմը, որը ենթադրում է 5 առաջնայնություն ունեցող անդամների մշտական ներկայացուցչությունը: ՄԱԿ-ի ոչ ադեկվատության մասին քննարկումները աշխատում է այդ կազմակերպությունը «բարոյական ապալեգիտիմացնելու» օգտին, հավանական է այն թեզիսի ներմուծումը, թե ՄԱԿ-ը անօգուտ է միջազգային հարաբերություններում կարգավորիչ գործառույթի իրականացման առումով:

Իրավիճակը ավելի բարդ է դառնում 21-րդ դարի սկզբին: Նախ ԱՄՆ-ի և ՌԴ-ի մերձեցումը 2001թ. սեպտեմբերի 11-ից հետո, ինչը փոխեց իրավիճակը «մեծ ութնյակի» ներսում: Այլևս արևմտյան երկրները ռիսկի չեն դիմում` Ռուսաստանին ներքաշելով  սկզբունքային ռազմա-քաղաքական  որոշումներ քննարկելիս և կոնսենսուսային տարբերակով որոշում կայացնելիս: Մյուս կողմից ԱՄՆ-ում 2000թ. հանրապետականների հաղթանակով փոխվեց վերաբերմունքը առավել զարգացած երկրների խմբի ներսում հարաբերությունների առումով: Ամերիկյան ադմինիստրացիան սկսեց նահանջել «բազմակողմ համաձայնեցման» քաղաքականությունից, ինչը ենթադրում էր իր գլխավոր դաշնակիցների հետ գործողությունների համաձայնեցում և համատեղ իրականացում: ԱՄՆ հակված էր միայն ֆորմալ կերպով ստանալ իր դաշնակիցների աջակցությունը:

Ժամանակակից միջազգային հարաբերությունների կարգի խախտման դեպքում սանկցիաների կիրառման գործիքայնությունը նույնպես զգալիորեն փոխվել է: Միջազգային հարաբերությունները կարգավորվում են իրավունքի նորմերով, սակայն պրակտիկան ավելի բարդ է: Որոշակի տենդենց է նկատվում ոչ թե ուժի կիրառման սահմանափակման առումով, այլ ընդհակառակը` դրա կիրառման ոլորտի ընդլայնման և ուժային գործողությունների ինտենսիվության բարձրացման առումով միջազգային վարքի նոր նորմերի և կանոնների ներմուծման առիթի հիմքով:

Մինչև 2003թ. ռեժիմը «կոնսենսուսի փաթաթման» սկզբունքի վրա էր կերտվում. ԱՄՆ-ը ձգտում էր ստանալ իր բոլոր գործընկերների համաձայնությունը:

Ամերիկյան դիվանագիտությունը տնտեսելով է սպառում ռեսուրսները: Նախ` ԱՄՆ-ը «ոչ համամիտ» և թշնամական երկրների ցանկը չի թողնում, որ աճի: Դրանով իսկ հանգստացնելով համաշխարհային հանրությանը, որ «վատ պետությունների» շրջանակը փոքր է: Երկրորդ` ԱՄՆ-ը պահպանում է բարեկամական երկրների միասնականությունը: Վաշինգտոնը խուսափում է գործընկերների հետ դիվանագիտական առճակատումից: Այդպիսով ԱՄՆ-ը երկակի է խնայում. ներքին ընդդիմության հակադրությունը փոքրացնում է, միաժամանակ նրանց վրա է դնում որոշ խնդիրների իրականացում: Այս գործընթացը ամերիկյան դիվանագիտությունը մատուցում է այնպես, որ այն կարծես որոշումների ընդունում լինի կոնսենսուսի միջոցով:

ԱՄՆ-ը ավելի ու ավելի լայնորեն է կիրառում «ստրատեգիական ներգրավումը», իր նախկին և հնարավոր մրցակիցներին վերածելով գործընկերներ: Սա է «կոնսենսուսի փաթաթման» քաղաքականության իմաստը: Աշխարհակարգը, լինելով միաբևեռ, ներկայացվում է որպես «ութնյակի» լիդերություն:

Չինաստանը, Ռուսաստանը և Եվրամիությունը տարածաշրջանային մակարդակում ձգտում են իրենց գործողություններում ինքնավարության հասնել: Սակայն գլոբալ մակարդակում չեն փորձում լրջորեն մրցակցել ԱՄՆ-ի հետ ազդեցության համար, թեպետ բոլորն էլ մտահոգված են Վաշինգտոնի դերի չափազանց աճով և փորձում են միջոց գտնել ամերիկյան ամբիցիաները չափավորելու համար:

Ամերիկյան էլիտան դեռ անհանգստացած չէ նման տրամադրություններով: Հզոր երկրները ԱՄՆ-ի հետ առևտրա-տնտեսական և ֆինանսական փոխկախվածության հարաբերույթունների մեջ են և  Վաշինգտոնի հետ կապերի խզումը ոչ մեկին ձեռնտու չէ:

Ռուսական դիվանագիտության դրությունը ևս բարդ է: Ռուսաստանը ձգտում է մնալ Արևմուտքի համար ոչ թշնամական դիրքերում: Վճռորոշ ձգտումներ են դարձել ամերիկյան գործընկերության գլոբալ համակարգի ներսում առավել բարենպաստ դիրքի նվաճում և այդ դիրքերի կիրառում իր ողջ տարածքում և ՌԴ-ին կից աշխարհաքաղաքական տարածության ոլորտում ազդեցության  քաղաքական վերահսկման համար անհրաժեշտ մակարդակի պահպանումը:

Այդպիսով Արևմուտքի հետ դաշինքը Ռուսաստանի համար կարևոր գործիք է արտաքին քաղաքական խնդիրների լուծման համար, ինչպես խնդրները մերձբալթյան երկրների հետ: Փաստացիորեն ռուսական դիվանագիտությունը ընդունեց «կոնսենսուսի փաթաթման» ամերիկյան ռազմավարությունը:

Սակայն 2003 թվականից ԱՄՆ-ը նահանջում է կոնսենսուսային տրամաբանությունից: Սա կարող է նշանակել նոր ռեժիմի` «ավտորիտար պատերնալիզմի» առաջացում, որի շրջանակներում ԱՄՆ-ը կցուցադրի իր ուժայի գեակայությունը: Այկենբերիի խոսքերով` ԱՄՆ-ը որպես համաշխարհային հեգեմոն հասել է իր հզորության գագաթնակետին:

Սկզբունքորեն ահաբեկչությունը Միացյալ Նահանգների համար զուտ առիթ է համամարդկային համերաշխության կոչով ակտիվ կայսերական գործողությունների կյանքի կոչելու համար: ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներն ու աշխարհի թափանցիկությունը ամենևին հնարավորություն չեն տա, որևէ կառույցի դեմ դուրս գալ համաշխարհային հեգեմոնին, առավել ևս, երբ խոսքը առնչվում է ահաբեկչական խմբավորումներին:

ԱՄՆ-ում տիրապետման հիմնական գործիքները գտնվում են ամերիկյան գլոբալ կորպորացիաների ձեռքին, իսկ ազգային անվտանգության ռազմավարության մշակումը իրականացվում է հետախուզական և զինվորական հանրույթների շտաբերում: ԱՄՆ-ի ազգային անվտանգության սկզբունքային նպատակներից է հումքային ռեսուրսների (նախևառաջ ածխաջրածնային) փոխադրման ճանապարհների հասանելիության և պաշտպանվածության ապահովումը, երբ կանխատեսումներ կան, որ դրանք առաջիկա 50 տարիների ընթացքում անխուսափելիորեն սպառվելու են: Ըստ այդմ անհրաժեշտություն է առաջանում հետևել երկու նույնարժեք շահերի՝ մոտ ապագայի առումով՝ սեփական սկզբունքային գլոբալ իշխանության պահպանում, իսկ ավելի հեռավոր ապագայում՝ դրա վերափոխում առավել ինստիտուցիոնալիզացված գլոբալ համագործակցության: Օգտագործելով վաղեմի ժամանակների կայսրությունների ավելի կոպիտ տերմինաբանությունը, կարող են նշել կայսերական ռազմավարության երեք կարևոր պարտավորությունները, այն ենթադրում է վասսալների միջև հնարավոր դավադրություն թույլ չտալ ու նրանց կախված պահել ընդհանուր անվտանգությունից, պահպանել ենթակաների հնազանդությունը ու ապահովել նրանց պաշտպանությունը և թույլ չտալ բարբարոսների միավորումը[29]:  ԱՄՆ-ի ժամանակակից ռազմավարական մշակույթը կարելի է սահմանել որպես «կայսերական» կամ «ռացիոնալ»:

ԱՄՆ-ի ազգային անվտանգության ռազմավարությունը փոփոխությունների է ենթարկվել 2006 թվականին, իսկ 2010 թ. մայիսին հաստատված ԱՄՆ-ի Ազգային անվտանգության նոր ռազմավարությունը[30]: Այն ինչ-որ էական նորություններ չի պարունակում, այլ միայն լրացված է ժամանակակից իրավիճակներից բխող մարտահրավերների ու սպառնալիքների տեսլականով:

Դրանում նախ ներկայացվում է ընդհանուր համաշխարհային իրավիճակը, առկա տարաբնույթ սպառնալիքները ու մարտահրավերները, որոնց բախվում է մարդկություն ներկա ժամանակաշրջանում (ահաբեկչություն, էներգետիկ խնդիրներ, բնապահպանություն հիմնահարցեր և այլն): Այսինքն ընդհանուր առմամբ ԱՄՆ ազգային անվտանգությունը դիտարկվում է գլոբալ համատեքստում, ու երկրագնդի որևէ հատվածում առկա խնդիրը ԱՄՆ-ը դիտարկում է որպես իր խնդիրը: Սա կրկին խոսում է երկրի հեգեմոն կարգավիճակի մասին:

Այնուհետև ներկայացվում է այն աշխարհը, որին ձգտում է երկիրը ըստ այս ռազմավարության: Նախևառաջ դա ենթադրում է համընդհանուր գլոբալիզացման պայմաններում ընդհանուր արժեքների տարածում, ժողովրդավարության, որում ազատականության, գիտելիքի վրա հիմնված հասարակության ձևավորում, որում չկա դիսկրիմինացիա ըստ ազգային, կրոնական, ռասայական պատկանելության, այսինքն մարդու իրավունքների գերակայությամբ, որում գործում է շուկայական հարաբերությունները, իսկ շուկան գլոբալ է: Փաստացիորեն ԱՄՆ-ը իր այս մոտեցմամբ փորձ է անում ներկայանալ որպես որպես գլոբալիզացիոն գործընթացների հիմնական պատասխանատու, որը միակ պետությունն է, որ կարող է ուղղորդել գլոբալիզացիոն զարգացումները:

Փաստացիորեն կարելի է ասել, որ միջազգային ահաբեկչությունը ԱՄՆ-ի համար զուտ առիթ է սեփական կայսերապաշտական նկրտումները համամարդկային արժեքների պաշտպանության տակ քողարկելու համար: Ահաբեկչությունը ԱՄՆ-ը դիտարկում էիր մարտավարական քայլերից մեկը, սակայն իր նպատակին հասնելու համար ԱՄՆ-ը գործում է համալիր տարբերակով՝ օգտագործելով նոր գլոբալիզացիոն միտումները, վերափոխելով աշխարհակարգը և այլն: Մեծ հաշվով այդ ամենն, ու այդ թվում ահաբեկչության դեմ «թվացյալ» պայքարը տանում է մի գերնպատակի՝ թելուրոկրատիայի հանդեպ հաղթանակի: Իսկ այս ճանապարհին զոհ է տրվում իսլամական աշխարհը:

---

[1] Василенко И.А.  Политическая глобалистика.  М.: Логос, 2000, էջ 89:

[2] https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html

[3] http://www.pewforum.org/Mapping-the-Global-Muslim-Population.aspx

[4] Այդ մասին մանրամասն տե՛ս Ս. Հանթինգթոնի «Քաղաքակրթությունների բախում» աշխատության մեջ // Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, 1996:

[5] Василенко И.А.  Политическая глобалистика.  М.: Логос, 2000, էջ 89-90:

[6] Баранов Х. К. Арабско-русский словарь, издание 7-е, М., «Русский язык», 2001, էջ 370:

[7] Василенко И.А.  Политическая глобалистика.  М.: Логос, 2000, էջ 91:

[8] Гайнутдин Р. Мир спасет доброта // Евразия. Народы. Культуры. Религии. 1995. № 3. էջ 94:

[9] Гусейнов А.А. Великие моралисты. М.: Республика, 1995. էջ 133:

[10] Василенко И.А.  Политическая глобалистика.  М.: Логос, 2000, էջ 91:

[11] Вебер М. Социология религии // Избранное. Образ общества. М.: Юрист, 1994. էջ 273:

[12] Տոկոսային հարաբերակցությունը միջին հաշվարկով է ներկայացված, քանի որ տարբեր աղբյուրներում ցուցանիշները տարբերվում են:

[13] Miller, Tracy, Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World’s Muslim Population. Pew Research Center, ed. (10 2009), էջ 8:

[14] Ислам: Энциклопедический словарь. М.,  Наука, 1991. էջ 298.

[15] Фархад Дафтари. Краткая история исма’илизма. Москва., Ладомир. 2003. http://lit.lib.ru/e/emelxjanowa_n_m/text_0080.shtml

[16] Булатов А.О. Суфизм на Северо-Восточном Кавказе. История и трансформация. М., 2006, էջ 15-16:

[17] Ханбабаев К.М. История и эволюция ислама на Кавказе, Махаачкала, 2004, էջ 72-73:

[18] http://www.worldislamlaw.ru/archives/107

[19] Всеобщая исламская декларация прав человека – http://constitutions.ru/archives/500

[20] Մուհամեդ մարգարեի կյանքի նկարագրության գիրք

[21] http://www.islam.ru/content/veroeshenie

[22] http://www.planet-of-people.org/htmls/rus/global_problems/terrorism_istoria_mezhdunarodnogo.htm

[23] Bruce Hoffman. Inside terrorism. Columbia University Press, 2006, p. 71

[24] http://www.polit.ru/article/2004/10/22/iepp/

[25] http://memory.loc.gov/ammem/collections/911_archive/

[26] Մանրամասն տե՛ս http://www.fahrenheit911.com/

[27] Cain, Anthony C. Iran’s Strategic Culture and Weapons of Mass Destruction. – Air War College Maxwell Paper No. 26, April 2002

[28] Tolson, Jay. “The New American Empire? Americans Have an Enduring Aversion to Planting the Flag on Foreign Soil: Is that Attitude Changing?” U.S. News and World Report, 13 January 2003, էջ 37:

[29] Бзежинский З. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. М.: Междунар. отношения, 2002. էջ 53-54:

[30] http://www.whitehouse.gov/sites/default/files/rss_viewer/national_security_strategy.pdf