Մարդու իրավունքների պաշտպանությունը զինված հակամարտությունների ժամանակ

Մարդու  իրավունքները  հիմնական  դրույթը  ժամանակակից  հանրության  կարևորագույն  ձեռքբերումներից  մեկն  են,  իսկ  դրանց  ունիվերսալացումը  ընդհանրական  արժեհամակարգ  են  ձևավորում  ողջ  աշխարհում:  Մարդու  իրավունքները  սկսած  ՄԱԿ-ի  ձևավորումից  հանդիսանում  են  համաշխարհային  քաղաքականության  բացարձակ  արժեք:  Սակայն  հաշվի  առնելով  տարեբր  տարածաշրջաններում,  երկրներում  ազգային,  կրոնական  և  գաղափարական  հիմքերի  տարբերությունները,  երբեմն  այդ  սկզբունքները  նույնությամբ  չեն  ընկալվում,  երբեմն  ներպետական  ու  վերպետական  նորմատիվ  համակարգերի  մեջ,  այսինքն  միջազգային  և  պետական  իրավունքի  համակարգում  տարբերություններ  են  տալիս,  սակայն  դրանք  բոլորն  էլ  հաղթահարել  են,  քանի  որ  միջազգային  իրավունքի  գերակա  դիրքը  իր  խաղի  կանոններն  է  թելադրում  բոլորին:

Խաղաղ  ժամանակ  կարծես  յուրաքանչյուր  պետություն  հետևում  է  մարդու  իրավունքների  պաշտպանության  հրամայականին,  թեև  երբեմն  դա  զուտ  արտաքին  իմիտացիա  է  լինում,  իսկ  արդեն  զինված  հակամարտություննների  ժամանակ,  ոմանք  վերապահում  են  իրենց  անել  այն,  ինչը  այլ  դեպքերում  երբևէ  չէին  անի,  կամ  մարդու  բնական  իրավունքների  այնպիսի  ոտնահարում  է  ցույց  տալիս,  որը  անընդունելի  է  համաշխարհային  հանրության  համար:

Մյուս  կողմից  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքը  նաև  կարևորագույն  քաղաքական  նշանակություն  է  ստանում,  քանի  որ  միջուկային  զենքի  դարաշրջանում,  երբ  քաղաքական  ռեալիզմի  ու  բիրտ  ուժի  քաղաքականությունն  այլևս  ընդունելի  չէ,  համընդհանուր  նորմերին  հետևելը  օրվա  հրամայականն  է  դառնում:  Սակայն  հետելու  համար  պետք  է  նաև  հստակ  պատասխանատվության  համակարգ  ձևավորվի,  որը  հնարավորություն  կտա  այլևս  չկրկնել  նախորդ  սխալները:

Միջազգային  հակամարտությունների  ժամանակ  զոհերի  պաշպանության  երաշխիքները

Զինված  հակամարտությունների  ժամանակ  մարդու  իրավունքների  պաշտպանությունը  միջազգային  պրակտիկայում  կարգավորվում  է  «միջազգային  մարդասիրական  իրավունքով»:  Նախ  պարզաբանենք  դրա  էությունը:  Միջազգային  փաստաթղթերում  լայնորեն  կիրառվում  է  «միջազգային  հակամարտությունների  իրավունք»  անվանումը,  որը  նաև  կոչվում  է  «պատերազմի  իրավունք»:  «Միջազգային  մարդասիրական  իրավունք»եզրույթն  առաջին  անգամ  օգտագործվել  է  1950-ականներին՝  հայտնի  շվեյցարացի  իրավաբան  Ժան  Պիկտեի  կողմից[1]  և  համեմատաբար  կարճ  ժամանակահատվածում  լայն  տարածում  է  ստացել:

Միջազգային  մարդասիրական  իրավունքը  ինչպես  միջազգային,  այնպես  էլ  ոչ  միջազգային  հակամարտություններում  կիրառվող  այն  իրավաբանական  սկզվունքների  և  նորմերի  ամբողջական  համակաարգն  է,  որոնք  սահմանում  են  միջազգային  իրավունքի  սուբյեկտների  փոխադարձ  իրավունքները  և  պարտականությունները՝  զինված  պայքարի  որոշ  միջոցների  և  մեթոդների  արգելման  կամ  կիրառման  սահմանափակման,  այդ  պայքարի  ընթացքում  հակամարտության  զոհերի  պաշտպանության  ապահովման  կապակցությամբ,  և  որոնք  նախատեսում  են  պատասխանատվություն՝  այդ  սկզբունքները  և  նորմերը  խախտելու  համար:  Միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  գործառույթների  մասին  խոսելիս  անհրաժեշտ  էհաշվի  առնել,  որ  ի  տարբերություն  միջազգային  իրավունքի  մյուս  ճյուղերի,  որոնց  հիմքը  հնարավոր  հակամարտություններն  առանց  ուժային  միջոցների  գործադրման  լուծելու  ձգտումն  է,  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքն  ուղղված  է  բռնության  գործադրումը  պետությունների  միջև  փոխհամաձայնեցված  որոշակի  նորմերի  ենթարկելուն:

Պատերազմ  վարելու  կանոնների  կարգավորման  առարկան  են  յուրահատուկ  հասարակական  հարաբերությունները,  որոնք  ձևավորվում  են  զինված  հակամաարտությունների  ընթացքում:

Միջազգային  զինված  հակամարտությունը  զինված  բախումն  է  միջազգային  իրավունքի  սուբյեկտների՝  պետությունների  միջև  կամ  ազգային-ազատագրականշարժման  և  պետությունների  միջև:  Ոչ  միջազգային  բնույթի  զինված  հակամարտությունը  հակակառավարական  կազմակերպված  զինված  ջոկատների  զինված  բախումն  է  կառավարության  զինված  ուժերի  հետ,  որը  տեղի  է  ունենում  որևէ  մեկ  պետության  շրջանակներում:

Պատերազմ  վարելու  կանոններով  տվյալ  հարաբերությունների  միջազգային  իրավական  կարգավորման  նշանակությունն  անընդմեջ  աճում  է:  Դա  բացատրվում  է  նրանով,  որ  կանոնները  սահմանափակում  են  պատերազմողներին՝  ռազմական  գործողություններ  վարելու  միջոցների  և  մեթոդների  ընտրության  հարցում,  կանոնակարգում  են  քաղաքացիական  բնակաչության,  վիրավորների,  հիվանդների  և  ռազմագերիների  դրությունը,  արգելում  են  պատերազմ  վարելու  բարբարոսական  միջոցները  (ինչը  հատկապես  կարևոր  է  զանգվածային  ոչնչացման  զենքի  տարբեր  տեսակների  առկայության  և  զարգացման  կապակցությամբ),  կանոնակարգում  են  չեզոք  պետությունների  դրությունը:

Միջազգային  մարդասիրական  իրավունքն  ընդգրկում  է  երկու  բնագավառ՝

–  պատերազմ  վարելու  եղանակների  (զենքի  որոշակի  տեսակների  և  ռազմական  գործողություններ  վարելու  որոշակի  մեթոդների՝  ներառյալ  ռազմական  մարտավարությունը)  առնչությամբ  սահմանափակումների  սահմանումը.

–  ռազմական  գործողություններին  անմիջական  մասնակցություն  չունեցող  կամ  մասնակցությունը  դադարեցրած  անձանց  պաշտպանությունը[2]:

ՄԻջազգային  մարդասիրական  իրավունքի՝  սերտորեն  փոխկապակցված,  սակայն  իրավական  և  կազմակերպական  առումով  հարաբերականորեն  ինքնուրույն  այս  երկու  ուղղություններն  ստացել  են  «Հաագայի  իրավունք»  և  «Ժնևի  իրավունք»  անվանումները:

«Հաագայի  իրավունքը»  կամ  «պատերազմի  իրավունքը»  պայմանավորում  է  ռազմական  գործողություններ  իրականացնելիս  պատերազմող  կողմերի  իրավունքներն  ու  պարտականությունները  և  սահմանափակում    վնաս  պատճառելու  միջոցների  ընտրությունը:

  Միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  տվյալ  ուղղությունը  Հաագայում  1899  և  1907  թվականներին[3]  անցկացված  խաղաղության  միջազգային  կոնֆերանսների  արդյունքն  է[4]:  Պատերազմ  վարելու  եղանակների  սահմանափակումը  հետագա  զարգացում  ստացած  Զինված  հակամարտության  ժամանակ  մշակութային  արժեքների  պաշտպանության  մասին  1954  թ.  Հաագայի  կոնվենցիայիում[5],  Բնական  միջավայրի  վրա  ներգործության  միջոցների  ռազմական  կամ  ցանկացած  այլ  թշնամական  օգտագործման  արգելման  մասին  1976  թ.  կոնվենցիայում,  Սովորական  զենքի  որոշակի  տեսակների,  որոնք  կարող  են  համարվել  չափազանց  մեծ  վնասվածքներ  հասցնող  կամ  ոչ  ընտրական  գործողություն  ունեցող,  գործադրման  արգելման  կամ  սահմանափակման  մասին  1980  թ.  կոնվեցնիայում՝  կից  արձանագրություններով,  Քիմիական  զենքի  արտադրության,  պահպանման  և  պաշարների  կուտակման  արգելման  և  դրա  ոչնչացման  մասին  1993  թ.  կոնվեցնիայում,  Հակահետևակային  ականների  կիրառման,  պաշարների  կուտակման,  արտադրության  և  փոխանցման  արգելման  և  դրանց  ոչնչացման  մասին  1997  թ.  կոնվեցնիայում[6]:

Սկզբունքորեն,  տեսանելի  են  դասական  «Հաագայի  իրավունքի»  բովանդակության  հետագա  զարգացման  միտումները:  Ավելին,  նկատվում  է  միջազգային  իրավունքի  երկու  ճյուղերի՝  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  և  միջազգային  անվտանգության  իրավունքի  փոխներթափանցում:  Սակայն  առկա  են  նաև  որոշ  տարբերություններ  նախևառաջ  դրանց  էության  և  նպատակների  միջև:  Եթե  առաջինը  քննարկում  է  բացառապես  ռազմական  հակամարտություններում  զենք  գործադրելուն  առնչվող  հարցերը,  ապա  երկրորդը  ձգտում  է  սահմանափակել,  վերահսկել  և  կարգավորել  զենքի  արտադրությունը,  կուտակումը  և  փոխանցումը՝  ընդհուպ  մինչև  դրա  լրիվ  ոչնչացումը:

«Ժնևի  իրավունքը»  կամ  բուն  մարդասիրական  իրավունքը  պաշտպանում  է  շարքից  դուրս  եկած  զինվորականների  և  մարտական  գործողություններին  չմասնակցող  անձանց  շահերը:  Դրա  հիմքը  «Պատերազմի  զոհերի  պաշտպանության  մասին»  Ժնևի  1949  թ.  չորս  կոնվենցիաներն  են  և  դրանց  1977  թ.  երկու  լրացուցիչ  արձանագրությունները,  որոնք  զինված  հակամարտության  ժամանակ  մարդու  պաշտօանության  ուղղված  կանոների  համակարգ  են  և,  ի  տարբերություն  «Հաագայի  իրավունքի»,  չեն  ընձեռում  պետություններին  որևէ  իրավունքներ՝  ի  վնաս  անհատի:  Դրանով  միջազգային  իրավունքում  մարդու  անձի,  նրա  իրավունքների  մարդասիրության  սկզբունքների  գերակայության  դարաշրջանի  սկիզբ  է  դրվել[7]:

Մեր  հետազոտության  հիմնական  առանցքն  էլ  հենց  «Ժնևի  իրավունքն»  է  և  դրա  հիմքով  ձևավորված  միջազգային  նորմերը:  Ժնևի  4  կոնվենցիաները  ընդունվել  են  1949  թվականի  ապրիլի  21-ից  մինչև  օգոստոսի  12-ը  Ժնևում  պատերազմի  զոհերի  պաշտպանության  մասին  միջազգային  կոնվենցիա  կազմող  դիվանագիտական  կոնֆերանսի  կողմից`  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ին  և  ուժի  մեջ  է  մտել  1950  թվականի  հոկտեմբերի  21-ին[8]:  Ի  սկզբանե  դրա  հիմնական  գերնպատակն  էր  Երկրորդ  աշխարհամարտի  նմանօրինակ  այլ  պատերազմի  հավանականության  բացառումը:

Ժնևի  չորս  կոնվենցիաներն  են.

–  Գործող  բանակներում  վիրավորների  և  հիվանդների  վիճակի  բարելավման  մասին[9],

–  Ծովում  զինված  ուժերի  վիրավորների,  հիվանդների  և  նավաբեկյալների  վիճակի  բարելավման  մասին[10],

–  Ռազմագերիների  հետ  վարվելակերպի  մասին[11],

–  Պատերազմի  ժամանակ  քաղաքացիական  բնակչության  պաշտպանության  մասին[12]:

Հայաստանի  Հանրապետությունը  ստորագրել  է  այս  բոլոր  կոնվենցիաները  1993  թվականին[13],  ուստի  և  այս  կոնվենցիաների  դրույթները  տարածվում  են  նաև  մեր  հանրապետության  նկատմամբ:

Մանրամասնենք  հակամարտության  զոհերի  պաշտպանությանը  վերաբերող  դրույթները  և  դրանց  երաշխիքները:  Զոհեր  եզրույթը  բավականին  ընդգրկում  է,  դրա  տակ  կարող  են  հասկանալ  ընդհանուր  տուժածներին,  վիրավորներին,  հիվանդներին,  ռազմագերին  և  խաղաղ  քաղաքացիական  բնակչությանը,  այսինքն  վերը  նշված  կոնվեցնիաների  բոլոր  սուբյեկտնին:  Ներկայացնենք  կոնվեցնիաների  դրույթները,  այսպես՝  «Գործող  բանակներում  վիրավորների  և  հիվանդների  վիճակի  բարելավման  մասին  Ժնևի  կոնվենցիան»  շեշտում  է,  որ  երկրները  պարտավորվում  են  ցանկացած  հանգամանքներում  պահպանել  և  ստիպել  պահպանելու  կոնվենցիայի  դրույթները:  Բացի  այն  որոշումներից,  որոնք  պետք  է  ուժի  մեջ  մտնեն  դեռ  խաղաղ  ժամանակ,  կոնվենցիան  կիրառվում  է  պատերազմ  հայտարարելու  և  ցանկացած  զինված  կոնֆլիկտի  դեպքում,  որը  ծագում  է  պետությունների  միջև,  անգամ  այն  դեպքում,  եթե  դրանցից  մեկը  չի  ընդունում  պատերազմական  դրությունը:  Այն  կիրառվում  է  պետությունների  ամբողջ  տարածքի  կամ  դրա  մի  մասի  օկուպացման  դեպքերում,  անգամ  եթե  այդ  օկուպացումը  ոչ  մի  զինված  դիմադրության  չհանդիպի:  Եթե  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  տերություններից  մեկը  չի  հանդիսանում  կոնվենցիայի  մասնակից,  այդ  կոնֆլիկտին  մասնակից  տերությունները  իրենց  փոխհարաբերություններում,  այնուամենայնիվ,  կապված  կմնան  այդ  կոնվենցիայով:  Դրանից  բացի,  դրանք  Կոնվենցիայով  կապված  կլինեն  վերը  նշված  տերության  վերաբերմամբ,  եթե  վերջինս  ընդունում  և  կիրառում  է  դրա  դրույթները:  Թեև  պետք  է  նշել,  որ  196  երկրներ  ստորագրել  են  Ժնևի  կոնվենցիաները[14]:

Կոնվենցիայի  երրորդ  հոդվածը  շեշտում  է.

«Այն  զինված  կոնֆլիկտի  դեպքում,  որը  չի  կրում  միջազգային  բնույթ  և  ծագել  է  բարձր  պայմանավորված  կողմերից  (պետությունների)  մեկի  տարածքում,  ապա  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  յուրաքանչյուր  կողմ  պարտավոր  կլինի  որպես  նվազագույն  կիրառել  հետևյալ  դրույթները:

1. Անձինք,  որոնք  անմիջականորեն  մասնակցություն  չեն  ունենում  ռազմական  գործողություններին,  ներառյալ  զինված  ուժերի  կողմից  այն  անձինք,  ովքեր  զենքը  ցած  են  դրել,  ինչպես  նաև  նրանք,  ովքեր  ռազմական  գործողություններին  մասնակցելուց  դադարել  են  հիվանդության  հետևանքով,  պետք  է  բոլոր  հանգամանքներում  օգտվեն  մարդասիրական  վարվելակերպից`  առանց  որևէ  խտրականության  ռասայի,  կաշվի  գույնի,  կրոնի  կամ  հավատի,  սեռի,  ծագման  կամ  գույքային  դրության  կամ  ցանկացած  այլ  համանման  չափանիշների  պատճառներով:

Այդ  նպատակով  վերը  նշված  անձանց  նկատմամբ  արգելվում  են  մշտապես  ու  ամենուրեք  կարգելվեն  հետևյալ  գործողությունները.

a/  ոտնձգությունը  կյանքի  և  ֆիզիկական  անձեռնմխելիության  հանդեպ,  մասնավորապես,  սպանության,  խեղության  ամեն  մի  տեսակը,  դաժան  վերաբերմունքը,  տանջահարությունները  և  խոշտանգումները,

b/  պատանդներ  վերցնելը,

c/  ոտնձգությունը  մարդկային  արժանապատվության  հանդեպ,  մասնավորապես,  վիրավորական  և  նվաստացուցիչ  վերաբերմունքը,

d/  դատապարտումը  և  պատժի  կիրառումը,  առանց  քաղաքակիրթ  ազգերի  կողմից  ճանաչված  անհրաժեշտ  երաշխիքների  առկայությամբ  հանդերձ  պատշաճ  կերպով  կազմված  դատարանի  նախապես  կայացրած  դատավճռի:

2. Վիրավորներին  և  հիվանդներին  կհավաքեն,  և  նրանց  ցույց  կտրվի  օգնություն:

Անկողմնակալ  մարդասիրական  կազմակերպությունը,  այնպիսին,  ինչպիսին  Կարմիր  խաչի  միջազգային  կոմիտեն  է,  կարող  է  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերին  առաջարկել  իր  ծառայությունները:

Դրանից  բացի,  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերը  կձգտեն  հատուկ  համաձայնագրերի  միջոցով  գործողության  մեջ  դնել  սույն  Կոնվենցիայի  բոլոր  մնացյալ  դրույթները  կամ  դրանց  մի  մասը:

Նախորդող  դրույթների  կիրառումը  չի  կարող  շոշափել  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերի  իրավական  կարգավիճակը[15]:

Նշված  գործողությունների  արգելումից  բացի  կոնվենցիան  հստակորեն  շեշտում  է  նաև  պաշտպանության  երաշխիքները:    Այսպես՝  կոնվենցիան  կիրառվում  է  հովանավոր  տերությունների  աջակցությամբ  և  դրանց  վերահսկողության  ներքո,  որոնց  վրա  է  դրված  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերի  շահերի  պաշտպանությունը:  Դրա  համար  հովանավոր  պետությունները  կարող  են,  բացի  իրենց  դիվանագիտական  կամ  հյուպատոսական  անձնակազմից,  նշանակել  պատվիրակներ  իրենց  սեփական  քաղաքացիների  կամ  այլ  չեզոք  տերությունների  քաղաքացիների  թվից:  Այդ  պատվիրակների  նշանակման  համար  պետք  է  ստացվի  այն  տերության  համաձայնությունը,  որին  առընթեր  նրանք  պետք  է  կատարեն  իրենց  առաքելությունը:  Կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերը,  հնարավորության  առավելագույն  սահմաններում,  կդյուրացնեն  հովանավոր  տերությունների  ներկայացուցիչների  կամ  պատվիրակների  աշխատանքը:  Հովանավոր  տերությունների  ներկայացուցիչները  կամ  պատվիրակները  ոչ  մի  դեպքում  չպետք  է  դուրս  գան  իրենց  այն  առաքելության  շրջանակներից,  որը  սահմանված  է  սույն  Կոնվենցիայով.  նրանք,  մասնավորապես,  պետք  է  ուշադրության  առնեն  այն  պետության  անվտանգության  անհետաձգելի  կարիքները,  որին  առընթեր  նրանք  կատարում  են  իրենց  ֆունկցիաները:  Ռազմական  անհետաձգելի  պահանջները  միայն  կարող  են  տալ  դրանց  գործողությունը  ժամանակավորապես  և  բացառության  կարգով  սահմանափակելու  իրավունք:

Կոնվենցիայի  դրույթները  խոչընդոտ  են  հանդիսանում  այն  մարդասիրական  գործողությունների  համար,  որոնք  Կարմիր  խաչի  միջազգային  կոմիտեն  կամ  ցանկացած  այլ  անկողմնակալ  մարդասիրական  կազմակերպություն  կձեռնարկեն  վիրավորների  և  հիվանդների,  ինչպես  նաև  սանիտարական  և  հոգևոր  անձնակազմի  պաշտպանության  համար  և  դրանց  օգնություն  ցույց  տալու  համար`  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  շահագրգիռ  կողմերի  համաձայնությամբ:  Պետությունները  կարող  են  ուզած  ժամանակ  համաձայնության  մեջ  մտնել  այն  մասին,  որպեսզի  անկողմնակալության  և  գործունեության  լիակատար  երաշխիք  ներկայացնող  որևէ  կազմակերպության  վստահեն  հովանավոր  տերության  վրա  կոնվենցիայով  դրվող  պարտականությունները:  Եթե  վիրավորների  և  հիվանդների  կամ  սանիտարական  և  հոգևոր  անձնակազմի  վրա  չի  տարածվում  կամ  ինչ-որ  պատճառով  դադարել  է  տարածվել  որևէ  հովանավոր  տերության  կամ  առաջին  պարբերության  մեջ  նախատեսված  կազմակերպության  գործունեությունը,  ապա  այն  տերությունը,  որի  իշխանության  տակ  են  գտնվում  հովանավորվող  անձինք,  պետք  է  դիմի  չեզոք  պետությանը  կամ  այդպիսի  կազմակերպությանը`  խնդրելով  ստանձնել  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  պետությունների  նշանակված  հովանավոր  տերության  կողմից  կոնվենցիային  համապատասխան  կատարվող  ֆունկցիաները:  Եթե  չի  հաջողվում  նշված  ձևով  իրականացնել  հովանավորություն,  ապա  տերությունը,  որի  իշխանության  տակ  են  գտնվում  հովանավորվող  անձինք,  պետք  է  խնդրանքով  դիմի  որևէ  մարդասիրական  կազմակերպության,  այնպիսի  կազմակերպության,  ինչպիսին  է,  օրինակ,  Կարմիր  խաչի  միջազգային  կոմիտեն,  կամ,  սույն  հոդվածի  դրույթների  հաշվառմամբ,  ընդունի  այն  մարդասիրական  ֆունկցիաների  կատարումն  ստանձնող  այդպիսի  կազմակերպության  առաջարկությունը,  որոնք  իրականացվում  են  հովանավոր  տերությունների  կողմից:  Ցանկացած  չեզոք  տերություն  կամ  ցանկացած  կազմակերպություն,  որը  հրավիրված  է  շահագրգիռ  տերության  կողմից,  կամ  որն  իրեն  առաջարկել  է  այդ  նպատակների  համար,  պետք  է  գործի  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  այն  կողմի  նկատմամբ  պատասխանատվության  գիտակցումով,  որի  մոտ  են  գտնվում  սույն  Կոնվենցիայի  հովանավորությունից  օգտվող  անձինք,  և  տրամադրել  այն  բանի  երաշխիքը,  որ  ինքն  ի  վիճակի  է  ստանձնել  համապատասխան  ֆունկցիաներ  և  դրանք  կատարել  անաչառ  կերպով:  Նախորդ  դրույթները  չեն  կարող  խախտվել  տերությունների  միջև  հատուկ  համաձայնագրերով,  եթե  այդ  տերություններից  մեկը,  անգամ  ժամանակավորապես,  սահմանափակված  է  մյուս  տերության  կամ  դրա  դաշնակիցների  հետ  ազատորեն  բանակցություններ  վարելու  հնարավորություններում`  պատերազմական  իրադրության  բերումով,  հատկապես  այն  դեպքերում,  երբ  տվյալ  տերության  ամբողջ  տարածքը  կամ  դրա  զգալի  մասն  օկուպացված  է[16]:

Նույնանման  դրույթներ  կան  նաև  «Ծովում  զինված  ուժերի  վիրավորների,  հիվանդների  և  նավաբեկյալների  վիճակի  բարելավման  մասին  Ժնևի  կոնվենցիայում[17],  որն  ըստ  էության  ըստ  կոնկրետ  իրավիճակը  բանակի  համար  նախատեսված  դրույթների  տեղայնացում  է:  Մյուս  կողմից  քանի  որ  մեր  հանրապետությունն  էլ  ըստ  էության  ծովային  տերություն  չէ,  ուստի  այս  կոնվենցիայի  դրույթների  մասնավորեցումը  երկրորդական  պլան  է  անցնում:

Գործող  բանակներում  վիրավորների  և  հիվանդների  վիճակի  բարելավման  մասին  Ժնևի  կոնվենցիայում  նշված  երաշխիքների  դրույթները  նույնապես  արտահայտված  է  նաև  «Պատերազմի  ժամանակ  քաղաքացիական  բնակչության  պաշտպանության  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիայում»[18]:  Մեկ  լրացում  է  այն  պարունակում,  որ  այդ  բոլոր  դրույթները  տարածվում  և  կիրառվում  են  նաև  չեզոք  պետության  այն  քաղաքացիների  նկատմամբ,  որոնք  գտնվում  են  օկուպացված  տարածքում  կամ  պատերազմող  այն  տերության  տարածքում,  որին  առընթեր  պետությունը,  որի  քաղաքացիներն  են  նրանք  հանդիսանում,  չունի  նորմալ  դիվանագիտական  ներկայացուցչություն[19]:

Կոնվենցիան  նաև  նախատեսում  է,  որ  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերը  կձեռնարկեն  անհրաժեշտ  միջոցներ,  որպեսզի  պատերազմի  հետևանքով  որբացած  կամ  իրենց  ընտանիքներից  անջատված  մինչև  15  տարեկան  երեխաները  չթողնվեն  ինքնահոսի,  և  որպեսզի  բոլոր  հանգամանքներում  դյուրացվի  նրանց  ապրուստը,  նրանց  կրոնների  հետ  կապված  պարտականությունների  կատարումը  և  նրանց  դաստիարակությունը:  Նրանց  դաստիարակությունը,  եթե  դա  հնարավոր  է,  կհանձնարարվի  միևնույն  մշակութային  ավանդույթների  մարդկանց:  Կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերը  կնպաստեն  հովանավոր  տերության  համաձայնությամբ  կոնֆլիկտի  ժամանակ  այդ  երեխաներին  ընդունելու  չեզոք  երկրում,  եթե  այդպիսին  գոյություն  ունի,  և  այն  բանի  երաշխիքով,  որ  կպահպանվեն  առաջին  պարբերության  մեջ  շարադրված  սկզբունքները:  Դրանից  բացի,  նրանք  կձգտեն  ձեռնարկել  անհրաժեշտ  միջոցներ,  որպեսզի  մինչև  12  տարեկան  բոլոր  երեխաների  ինքնությունը  պարզվի  ճանաչման  մեդալիոնի  օգնությամբ  կամ  ցանկացած  այլ  միջոցով[20]:

Կոնվենցիայի  երկրորդ  մասում  անդրադարձ  է  կատարվում  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմի  տարածքում  օտարերկրացիների  հիմնահարցին,  որին  առնչությամբ  նշվում  է,  որ  պետության  կողմից  հովանավորվող  անձանց  կարելի  է  հարկադրել  աշխատելու  միայն  այնչափ,  որչափ  որ  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  այն  կողմի  քաղաքացիներին,  որի  տարածքում  նրանք  գտնվում  են:  Եթե  հովանավորվող  անձինք  հանդիսանում  են  հակառակորդի  քաղաքացիներ,  նրանց  կարող  են  հարկադրել  կատարելու  այնպիսի  աշխատանք,  որն  անհրաժեշտ  է  մարդկանց  սննդի,  բնակարանի,  հագուստի,  տրանսպորտի  և  առողջության  ապահովման  համար,  և  որն  անմիջականորեն  առնչություն  չունի  ռազմական  գործողությունների  վարման  հետ:  Եթե  հովանավորվող  անձինք,  որոնց  հարկադրել  են  աշխատել,  իրենց  աշխատանքի  պայմաններով  և  երաշխիքներով,  մասնավորապես,  աշխատավարձի,  աշխատանքային  օրվա  տևողության,  արտահագուստի  և  հանդերձավորման,  նախնական  ուսուցման  և  աշխատանքի  ժամանակ  դժբախտ  պատահարի  և  պրոֆեսիոնալ  հիվանդությունների  առումով  հավասարեցվում  են  տվյալ  երկրի  բանվորներին[21]:

Կոնվենցիան  անդրադառնում  է  նաև  օկուպացված  տարածքներում  անձանց  իրավունքների  երաշխիքների  հարցին:  Այսպես՝  եթե  օկուպացված  տարածքի  ամբողջ  բնակչության  կամ  բնակչության  մի  մասի  մատակարարումը  բավարար  չէ,  ապա  օկուպացրած  տերությունը  պետք  է  համաձայնի  տվյալ  բնակչությանն  օգնություն  ցույց  տալու  միջոցառումներին  և  պետք  է  իր  տրամադրության  տակ  եղած  բոլոր  միջոցներով  նպաստի  այդ  միջոցառումների  իրականացմանը:  Այդպիսի  միջոցառումները,  որոնք  կարող  են  իրականացվել  կամ  պետությունների,  կամ  անաչառ  մարդասիրական  կազմակերպությունների,  ինչպես,  օրինակ,  Կարմիր  խաչի  միջազգային  կոմիտեի  կողմից  պետք  է  ներառնեն,  մասնավորապես,  պարենի,  սանիտարական  նյութերի  և  հագուստի  ծանրոցները:  Բոլոր  պայմանավորվող  կողմերը  պետք  է  թույլատրեն  այդպիսի  ծանրոցների  փոխադրումը  և  պետք  է  երաշխավորեն  դրանց  պահպանությունը:  Կոնֆլիկտի  մասնակից  հակառակորդի  կողմից  օկուպացված  տարածքը  ծանրոցների  ազատ  փոխադրում  տրամադրած  տերությունը,  սակայն,  պետք  է  իրավունք  ունենա  ստուգելու  այդ  ծանրոցները,  կարգավորելու  դրանց  փոխադրումը  պայմանավորված  ժամկետներին  և  երթուղիներին  համապատասխան  և  հովանավոր  տերության  միջոցով  հավաստիանա,  որ  այդ  ծանրոցները  կօգտագործվեն  կարիքավոր  բնակչությանն  օգնություն  ցույց  տալու  համար,  այլ  ոչ  թե  ի  շահ  օկուպացրած  տերության[22]:

Կոնվենցիան  նաև  անդրադառնում  է  ներկալվածների  խնդրին  և  շեշտադրվում.  «Տերությունը,  որի  իշխանության  տակ  են  գտնվում  ներկալվածները,  պարտավոր  է  ձեռնարկել  բոլոր  անհրաժեշտ  և  հնարավոր  միջոցներն  այն  բանի  համար,  որպեսզի  հովանավորվող  անձինք  նրանց  ներկալման  հենց  սկզբից  տեղավորվեն  այնպիսի  շենքերում  և  այլ  կացարաններում,  որոնք  հիգիենայի  և  առողջության  պահպանման  առումով  տալիս  են  լրիվ  երաշխիք  և  բավարար  պաշտպանություն  են  ապահովում  կլիմայական  խիստ  պայմաններից,  ինչպես  նաև  պատերազմի  գործողություններից:  Ոչ  մի  դեպքում  ներկալման  մշտական  վայրերը  չպետք  է  գտնվեն  վատառողջ  տեղանքում  կամ  այնպիսի  տեղանքներում,  որոնց  կլիման  կործանարար  է  ներկալվածների  համար:  Այն  դեպքերում,  երբ  հովանավորվող  անձինք  ժամանակավորապես  են  ներկալվել  վատառողջ  տեղանքում  կամ  այնպիսի  տեղանքում,  որի  կլիման  կործանարար  է  նրանց  առողջության  համար,  հարկ  է,  հենց  որ  թույլ  կտան  հանգամանքները,  նրանց  տեղափոխել  ներկալման  առավել  նպաստավոր  վայր:

Շենքերը  պետք  է  լրիվ  պաշտպանված  լինեն  խոնավությունից,  բավարար  չափով  ջեռուցվեն  և  լուսավորվեն,  հատկապես  մութն  ընկնելու  և  լույսն  անջատելու  սահմանված  ժամի  միջև  ընկած  ժամանակաշրջանում:  Շենքերի  ննջասենյակները  պետք  է  լինեն  բավականին  ընդարձակ  և  լավ  օդափոխելի,  և  ներկալվածները  պետք  է  ունենան  անկողնային  պատշաճ  պիտույքներ  և  բավարար  քանակի  վերմակներ,  ընդսմին,  հարկավոր  է  հաշվի  առնել  կլիման,  ներկալվածների  տարիքը,  սեռը  և  առողջական  վիճակը:

Ներկալվածները  գիշեր-ցերեկ  կունենան  հիգիենայի  կանոններին  համապատասխան  և  մշտապես  մաքուր  վիճակում  պահվող  սանիտարական  պարագաներ:  Նրանք  կստանան  բավարար  քանակությամբ  ջուր  և  օճառ  ամենօրյա  արդուզարդի  համար  և  իրենց  սպիտակեղենը  լվանալու  համար,  այդ  նպատակի  համար  նրանց  պետք  է  տրամադրվեն  անհրաժեշտ  պարագաներ  և  հնարավորություններ:  Դրանից  բացի,  նրանց  համար  պետք  է  կահավորվեն  ցնցուղներ  և  բաղնիքներ:  Նրանց  պետք  է  տրամադրվի  ժամանակ,  որն  անհրաժեշտ  է  հիգիենայի  կանոնների  պահպանման  համար  և  հավաքել-մաքրելու  աշխատանքի  համար:

Այն  դեպքերում,  երբ  բացառության  կարգով  որպես  ժամանակավոր  միջոցառում  անհրաժեշտ  է  տեղավորել  որևէ  ընտանիքի  անդամ  չհանդիսացող  ներկալված  կանանց  ներկալման  այն  տեղում,  ինչպես  որ  տղամարդկանց,  պարտադիր  կարգով  այդպիսի  ներկալված  կանանց  համար  պետք  է  տրամադրվեն  առանձին  ննջասենյակներ  և  սանիտարական  պարագաներ»[23]:

Ըստ  էության  Ժնևյան  4  կոնվենցիաներն  էլ  առանցքային  նշանակություն  ունեն  մարդասիրական  իրավունքի  պահպանման  տեսանկյունից,  սակայն  ռազմագերին  վերաբերող  կոնվենցիան  առավել  մեծ  կարգավորիչ  դեր  ունի,  քանի  որ  պատերազմական  գործողությունների  ժամանակ  մեծ  է  հավանականությունը,  որ  հենց  գերիների  նկատմամբ  են  մարդու  իրավունքների  խախտումներ  արվելու,  ուստի  հենց  այս  հիմնահարցն  առավել  մանրամասն  ներկայացնենք  մեր  հետազոտության  հաջորդ  բաժնում:

Մարդասեր  վերաբերմունքի  իրացման  խնդիրները  զինվորական  գերիների  նկատմամբ

«Ռազմագերիների  հետ  վարվելակերպի  մասին»  Ժնևի  կոնվենցիան  առանցքային  մարդասիրական  նշանակություն  ունի:  Կոնվենցիան  կազմված  է  143  հոդվածից  և  5  հավելված,  որում  և  հստակորեն  նկարագրված  են  ռազմագերի  հիմնական  իրավունքները՝  մարդասիրության  տեսանկյունից[24]:

Նախ  հստակեցնենք,  թե  ովքեր  են  ռազմագերիները:  Դրանք  հակառակորդի  իշխանության  տակ  ընկած  անձինք  են,  որոնք  պատկանում  են  հետևյալ  կատեգորիաներից  որևէ  մեկին:

–  Կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմի  զինված  ուժերի  անձնակազմը,  ինչպես  նաև  այդ  զինված  ուժերի  կազմի  մեջ  մտնող`  աշխարհազորային  և  կամավորական  ջոկատների  անձնակազմը:

–  Այլ  աշխարհազորայինների  և  կամավորական  ջոկատների  անձնակազմը,  ներառյալ  դիմադրության  կազմակերպված  շարժումների  անձնակազմը,  որոնք  պատկանում  են  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմին,  և  գործում  են  նրանց  սեփական  տարածքում  կամ  այդ  տարածքից  դուրս,  եթե  անգամ  այդ  տարածքն  օկուպացված  է,  եթե  այդ  աշխարհազորայինները  և  կամավորական  ջոկատները,  ներառյալ  դիմադրության  կազմակերպված  շարժումները,  ունեն  ղեկավար  անձ,  որը  պատասխանատու  է  իր  ենթակաների  համար,  ունեն  որոշակի  և  հեռվից  բացահայտ  երևացող  տարբերանշան,  բացեիբաց  կրում  են  զենք,  իրենց  գործողություններում  պահպանում  են  պատերազմի  օրենքներն  ու  սովորույթները:

–  Իրենց  այն  կառավարությանը  կամ  իշխանությանը  ենթակա  համարող  կանոնավոր  զինված  ուժերի  անձնակազմը,  որոնք  չեն  ճանաչվել  գրության  մեջ  պահող  տերության  կողմից:

–  Այն  անձինք,  որոնք  հետևում  են  զինված  ուժերին,  բայց  դրանց  կազմի  մեջ  անմիջականորեն  մտած  չեն,  ինչպես  օրինակ,  ռազմական  ինքնաթիռների  անձնակազմի  մեջ  մտնող  քաղաքացիական  անձինք,  զինվորական  թղթակիցները,  մատակարարները,  բանվորական  խմբերի  կամ  ծառայությունների  անհատական  կազմը,  որոնց  վրա  դրված  է  զինված  ուժերի  կենցաղային  սպասարկումը,  պայմանով,  որ  նրանք  դրա  թույլտվությունն  ստացել  են  այն  զինված  ուժերից,  որոնց  նրանք  հետևում  են,  որի  համար  այս  վերջիններս  պետք  է  տան  առաջարկվող  նմուշի  անձը  հաստատող  վկայական:

–  Առևտրական  նավատորմի  նավերի  անձնակազմերի  անդամները,  ներառյալ  նավապետերը,  նավատարները  և  նավի  փոքրավորները  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերի  քաղաքացիական  ավիացիայի  անձնակազմերի  անդամները,  որոնք  միջազգային  իրավունքի  այլ  դրույթների  հիման  վրա  չեն  օգտվում  առավել  արտոնյալ  ռեժիմից:

–  Չօկուպացված  տարածքի  բնակչությունը,  որը  հակառակորդի  մոտենալուն  համեմատ  տարերայնորեն  իր  նախաձեռնությամբ  զենքի  է  դիմում  պայքարելու  ներխուժած  զորքերի  դեմ,  չհասցնելով  ձևավորվել  որպես  կանոնավոր  զորք,  եթե  այդ  բնակչությունը  բացեիբաց  կրում  է  զենք  և  պահպանում  պատերազմի  օրենքներն  ու  սովորույթները[25]:

Կոնվենցիան  նախատեսում  է  ռազմագերիների  պահպանության  ընդհանրականա  որոշումներ[26]:  Ռազմագերիները  գտնվում  են  հակառակորդ  տերության,  բայց  ոչ  առանձին  անձանց  կամ  նրանց  գերի  վերցրած  զորամասերի  իշխանության  տակ:  Անկախ  այն  պատասխանատվությունից,  որ  կարող  է  ընկնել  առանձին  անձանց  վրա,  գերության  մեջ  պահող  տերությունն  է  պատասխանատվություն  կրում  ռազմագերիների  հետ  վարվելակերպի  համար:  Ռազմագերիները  գերության  մեջ  պահող  տերության  կողմից  կարող  են  հանձնվել  միայն  այն  տերությանը,  որը  հանդիսանում  է  սույն  Կոնվենցիայի  մասնակից,  և  միայն  այն  բանից  հետո,  երբ  գերության  մեջ  պահող  տերությունը  համոզվել  է,  որ  տերությունը,  որին  հանձնվում  են  ռազմագերիները,  ցանկանում  է  և  ունակ  է  կիրառելու  կոնվենցիան:  Եթե  ռազմագերիները  հանձնվում  են  այսպիսի  պայմաններում,  ապա  կոնվենցիայի  կիրառման  պատասխանատվությունը  կրում  է  նրանց  ընդունող  տերությունը  այնքան  ժամանակ,  քանի  դեռ  նրանք  գտնվում  են  նրա  խնամակալության  ներքո:  Սակայն,  եթե  այդ  տերությունը  չկատարի  կոնվենցիայի  դրույթները  ցանկացած  կարևոր  կետով,  տերությունը,  որը  հանձնել  է  ռազմագերիներին,  ստանալով  հովանավոր  տերության  ծանուցումը  պետք  է  ձեռնարկի  արդյունավետ  միջոցներ  դրությունը  շտկելու  համար  կամ  պահանջի  հետ  վերադարձնել  ռազմագերիներին:  Այդպիսի  պահանջը  պետք  է  բավարարվի[27]:

Կոնվենցիան  նախատեսում  է,  որ  ռազմագերիների  հետ  պետք  է  մշտապես  վարվել  մարդասիրաբար:  Գերության  մեջ  պահող  տերության  ցանկացած  ակտը  կամ  անգործությունը,  որոնք  հարուցում  են  նրա  իշխանության  տակ  գտնվող  ռազմագերու  մահը,  կամ  ռազմագերու  առողջությունը  դնում  լուրջ  սպառնալիքի  տակ,  արգելվում  են  և  կդիտվեն  որպես  կոնվենցիայի  լուրջ  խախտումներ:  Մասնավորապես,  ոչ  մի  ռազմագերի  չի  կարող  ենթարկվել  ֆիզիկական  խեղման  կամ  գիտական  ու  բժշկական  փորձարարության,  ինչ  բնույթի  էլ  այն  լինի,  որը  չի  արդարացվում  ռազմագերու  բուժման  նկատառումներով  և  նրա  շահերով:  Ռազմագերիները  հավասարապես  պետք  է  մշտապես  օգտվեն  պաշտպանությունից  և,  մասնավորապես,  բռնության  կամ  ահաբեկման,  ամեն  տեսակի  ակտերից,  վիրավորանքից  և  ամբոխի  հետաքրքրասիրություններից  պաշտպանվելուց:  Նրանց  նկատմամբ  պատժամիջոցների  կիրառումն  արգելվում  է:

Ցանկացած  հանգամանքներում  ռազմագերիներն  ունեն  իրենց  անձի  և  պատվի  նկատմամբ  հարգանքի  իրավունք:  Կանանց  նկատմամբ  հարկ  է  վերաբերվել  նրանց  սեռին  վայել  ամենայն  հարգանքով,  և  նրանց  հետ  պետք  է  բոլոր  դեպքերում  վարվել  ոչ  ավելի  վատ,  քան  տղամարդկանց  հետ:  Ռազմագերիները  լրիվ  պահպանում  են  իրենց  քաղաքացիական  իրավունակությունը,  որից  նրանք  օգտվելիս  են  եղել  գերության  վերցնելու  ժամանակ:  Գերության  մեջ  պահող  տերությունը  կարող  է  սահմանափակել  այդ  իրավունակությամբ  տրամադրվող  իրավունքների  իրականացումը  իր  սեփական  տարածքում  կամ  այդ  տարածքից  դուրս  միայն  այնչափ,  որչափ  որ  պահանջում  են  գերության  պայմանները:

Գերության  մեջ  պահող  տերությունը  պարտավոր  է  անվճար  ապահովել  ռազմագերիների  պահպանումը  ու  նաև  բժշկական  օգնությունը,  որ  կպահանջի  նրանց  առողջական  վիճակը:  Գերության  մեջ  պահող  տերությունը  պետք  է  բոլոր  ռազմագերիների  հետ  վարվի  միատեսակ,  առանց  որևէ  խտրականության  ռասայի,  ազգության,  դավանանքի,  քաղաքական  համոզմունքների  և  բոլոր  մյուս  պատճառներով,  որոնք  հիմնվում  են  համանման  չափանիշների  վրա,  բացառությամբ  այն  արտոնյալ  ռեժիմի,  որ  նա  կարող  է  սահմանել  ռազմագերիների  համար  նրանց  առողջական  վիճակի,  նրանց  տարիքի  կամ  որակավորման  բերումով[28]:

Կոնվենցիայի  երրորդ  բաժնում  մանրամասն  ներկայացվում  է  գերության  իրավիճակը  և  պահանջները՝  սկսած  գերության  սկզբից:  Ներկայացվում  է  ռազմագերիների  ներկալումը՝  ռազմագերիների  շենքերը,  սնունդը,  հագուստը,  հիգիենան  ու  բուժօգնությունը,  ռազմագերիներին  օգնություն  ցույց  տալու  համար  պահված  բժշկական  և  հոգևոր  անձնակազմը.  կրոնը,  մտավոր  և  ֆիզիկական  գործունեությունը,  կարգապահությունը,  ռազմագերիների  զինվորական  կոչումները,  ռազմագերիների  տեղափոխումը  ճամբար  հասնելուց  հետո,  ռազմագերիների  աշխատանքը,  ռազմագերիների  դրամական  միջոցները,  ռազմագերիների  կապերն  արտաքին  աշխարհի  հետ,  ռազմագերիների  փոխհարաբերությունները  իշխանությունների  հետ,  ռազմագերիների  գանգատները  գերության  ռեժիմի  առթիվ,  ռազմագերիների  ներկայացուցիչները,  քրեական  և  կարգապահական  պատիժները,  դատական  հետապնդությունը:  Կոնվենցիայում  նկարագրվում  է  նաև  գերության  ավարտը՝  անմիջական  հայրենադարձությունը  և  հոսպիտալացումը  չեզոք  երկրում,  ռազմագերիների  ազատումը  և  հայրենադարձությունը  ռազմական  գործողությունների  ավարտից  հետո[29]:

Կոնվենցիայում  ներկայացվում  է  նաև  վերը  նշված  դրույթների  պարտադիր  կատարմանը:  Այսպես.  «Հովանավոր  տերությունների  ներկայացուցիչներին  կամ  պատվիրակներին  կթույլատրվի  այցելել  բոլոր  այն  տեղերը,  որտեղ  գտնվում  են  ռազմագերիները,  մասնավորապես,  ներկալման,  կալանման  և  աշխատանքի  վայրերը,  և  նրանք  մուտք  կունենան  դեպի  ռազմագերիների  կողմից  օգտագործվող  բոլոր  շենքերը,  հավասարապես  նրանց  կթույլատրվի  այցելել  մի  տեղից  մյուս  տեղ  փոխադրվող  գերիների  փոխադրման,  տարանցիկ  ուղևորման  կամ  ժամանման  վայրերը:  Առանց  վկաների  նրանք  կարող  են  զրուցել  գերիների  և,  մասնավորապես,  նրանց  վստահված  անձանց  հետ`  թարգմանչի  օգնությամբ,  եթե  դա  անհրաժեշտ  է:  Հովանավոր  տերությունների  ներկայացուցիչներին  և  պատվիրակներին  կտրամադրվի  այն  տեղերը  ընտրելու  լրիվ  ազատություն,  որոնք  նրանց  կցանկանան  այցելել.  այդ  այցելությունների  տևողությունը  և  քանակը  չեն  սահմանափակվի:  Դրանք  կարող  են  արգելվել  միայն  պարտադիր  ռազմական  անհրաժեշտության  բերումով  և  միայն  որպես  բացառություն  և  ժամանակավորապես:  Գերության  մեջ  պահող  տերությունը  և  այն  տերությունը,  որին  պատկանում  են  ռազմագերիները,  որոնց  ցանկանում  են  այցելել,  կարող  են  համապատասխան  դեպքերում  պայմանավորվել  այդ  գերիների  հարազատներին  թույլ  տալ  մասնակցելու  այդ  այցելություններին:  Կարմիր  խաչի  Միջազգային  կոմիտեի  ներկայացուցիչներն  օգտվում  են  նույնպիսի  իրավունքներից:  Այդ  ներկայացուցիչների  նշանակումը  կախված  է  այն  տերության  համաձայնությունից,  որի  իշխանության  տակ  են  գտնվում  ռազմագերիները,  որոնց  ցանկանում  են  այցելել:  Բարձր  Պայմանավորվող  Կողմերը  պարտավորվում  են  ինչպես  խաղաղ  ժամանակ,  այնպես  էլ  պատերազմի  ժամանակ  որքան  հնարավոր  է  լայնորեն  տարածել  Կոնվենցիայի  տեքստը  իրենց  երկրներում  և,  մասնավորապես,  դրա  ուսումնասիրումը  մտցնել  զինվորական  և,  եթե  դա  հնարավոր  է,  քաղաքացիական  կրթության  ուսումնական  ծրագրերի  մեջ  այն  հաշվով,  որ  դրա  սկզբունքներին  ծանոթ  լինեն  նրանց  բոլոր  զինված  ուժերը  և  ընդհանուր  առմամբ`  ամբողջ  բնակչությունը:  Զինվորական  և  մյուս  իշխանությունները,  որոնք  պատերազմի  ժամանակ  կրում  են  պատասխանատվություն  ռազմագերիների  համար,  պետք  է  ձեռքի  տակ  ունենան  Կոնվենցիայի  տեքստը  և  հատուկ  ծանոթանան  դրա  դրույթներին:  Բարձր  Պայմանավորվող  Կողմերը  շվեյցարական  դաշնակցային  խորհրդի  միջնորդությամբ,  իսկ  պատերազմական  գործողությունների  ժամանակ  հովանավոր  տերությունների  միջոցով  միմյանց  կհանձնեն  Կոնվենցիայի  թարգմանությունների  պաշտոնական  տեքստերը,  ինչպես  նաև  այն  օրենքները  և  որոշումները,  որոնք  Կոնվենցիայի  կիրառման  նպատակով  նրանք  կարող  են  ընդունել:  Բարձր  Պայմանավորվող  Կողմերն  իրենց  վրա  պարտավորություն  են  ստանձնում  գործողության  մեջ  դնել  օրենսդրություն,  որն  անհրաժեշտ  է  այն  անձանց  քրեական  արդյունավետ  պատիժների  ապահովման  համար,  որոնք  կատարել  կամ  հրամայել  են  կատարել  Կոնվենցիայի`  հաջորդ  հոդվածում  նշված  այս  կամ  այն  լուրջ  խախտումները:  Յուրաքանչյուր  Բարձր  Պայմանավորվող  Կողմ  պարտավորվում  է  գտնել  այն  անձանց,  ովքեր  մեղադրվում  են  այն  բանում,  որ  նրանք  կատարել  կամ  հրամայել  են  կատարել  հիշատակված  լուրջ  խախտումներից  այս  կամ  այն  խախտումը,  ինչպիսին  էլ  լինի  նրանց  քաղաքացիությունը,  նրանց  հանձնել  իրենց  դատարանին:  Բարձր  Պայմանավորվող  Կողմը  նաև  կարող  է,  եթե  նա  այդ  ցանկանա,  իր  օրենսդրության  դրույթներին  համապատասխան,  դատավարության  համար  նրանց  հանձնել  մյուս  Բարձր  Պայմանավորվող  Կողմին  այն  դեպքում,  եթե  այդ  Պայմանավորվող  Կողմն  ունի  ապացույցներ,  որոնք  հիմքեր  են  տալիս  այդ  անձանց  մեղադրելու  համար:  Յուրաքանչյուր  Բարձր  Պայմանավորվող  Կողմ  կձեռնարկի  միջոցներ,  որոնք  անհրաժեշտ  են  Կոնվենցիայի  դրույթներին  հակասող  բոլոր  այլ  գործողությունները  խափանելու  համար`  հաջորդ  հոդվածում  թվարկված  լուրջ  խախտումներից  անկախ:  Բոլոր  հանգամանքներում  մեղադրվող  անձինք  կօգտվեն  դատարանական  պատշաճ  ընթացակարգի  երաշխիքներից  և  պաշտպանության  իրավունքից…  Կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերից  մեկի  խնդրանքով  Կոնվենցիայի  խախտման  ցանկացած  պնդման  մասին  պետք  է  սկսվի  հետաքննություն  այն  ընթացակարգով,  որ  ենթակա  է  սահմանման  շահագրգիռ  կողմերի  միջև:  Քննության  ընթացակարգի  հարցի  առթիվ  համաձայնության  չհասնելու  դեպքում  կողմերը,  փոխադարձ  պայմանավորվածությամբ,  ընտրում  են  արբիտր,  որը  որոշում  է  ընթացակարգի  հարցը:  Հենց  որ  խախտումը  բացահայտվի,  կոնֆլիկտի  մեջ  գտնվող  կողմերը  կկասեցնեն  այն  և  միջոցներ  կձեռնարկեն  հնարավոր  կարճ  ժամկետում  պատժելու  դրա  համար»[30]:

Կոնվենցիայի  այս  դրույթները  առանցքային  են  հակամարտությունների  պայմաններում  կողմերի  վարվելակերպի  առումով,  սակայն  միայն  Ժնևյան  1949  թ.  կոնվենցիաներով  մարդասիրական  իրավունքը  չսահմանափակվեց:  Միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  զարգացումը  հանգեցրել  է  նրան,  որ  1977  թ.  լրացուցիչ  արձրագրություններում  մտցվել  էին  կոմբատանտների  վարքագծի  վերաբերյալ  (այդ  թվում՝  քաղաքացիական  բնակչության  հանդեպ)  դրույթենր,  որոնք  նախկինում  ավանդաբար  վերաբերում  էին  «Հաագայի  իրավունքին»[31]:  Կոմբատանտները  կամ  մարտիկները  համաձայն  Առաջին  լրացուցիչ  արձանագրության  հստակ  կարգավիճակ  են  ստանում[32]:  Դրանում  նշվում  է,  որ    1.  Ընդհարման  մեջ  գտնվող  կողմի  զինված  ուժերը  բաղկացած  են  բոլոր  կազմակերպված  զինված  ուժերից,  խմբերից  և  ստորաբաժանումներից,  որոնք  գտնվում  են  այդ  կողմի  առջև  իր  ենթակաների  վարքագծի  համար  պատասխանատու  անձի  հրամանատարության  ներքո,  եթե  անգամ  այդ  կողմը  ներկայացված  է  հակառակորդի  կողմից  չճանաչված  կառավարությամբ  կամ  իշխանությամբ:  Այդ  զինված  ուժերը  ենթարկվում  են  ներքին  կարգապահական  համակարգի,  որն  ապահովում  է,  մասնավորապես,  զինված  ընդհարումների  ժամանակ  կիրառվող  միջազգային  իրավունքի  նորմերի  պահպանումը:  Ընդհարման  մեջ  գտնվող  կողմի  զինված  ուժերի  կազմի  մեջ  մտնող  անձինք  (բացի  բժշկական  և  հոգևոր  անձնակազմից),  հանդիսանում  են  մարտիկներ,  այսինքն՝  իրավունք  ունեն  անմիջական  մասնակցություն  ունենալ  ռազմական  գործողություններին:  Ամեն  անգամ,  երբ  ընդհարման  մեջ  գտնվող  կողմն  իր  զինված  ուժերի  կազմի  մեջ  մտցնում  է  կիսառազմական  կազմակերպություն  կամ  զինված  կազմակերպություն,  որն  ապահովում  է  կարգի  պահպանությունը,  այդ  մասին  պետք  է  ծանուցի  ընդհարման  մեջ  գտնվող  մյուս  կողմերին:  Այնուհետ  խոսվում  է  մարտիկների  և  ռազմագերիների  մասին:  Այսպես.  «Ցանկացած  մարտիկ,  որն  ընկնում  է  հակառակորդ  կողմի  իշխանության  տակ,  հանդիսանում  է  ռազմագերի:  Թեև  բոլոր  մարտիկները  պարտավոր  են  պահպանել  զինված  ընդհարումների  ժամանակ  կիրառվող  միջազգային  իրավունքի  նորմերը,  այդ  նորմերի  խախտումները  նրանց  չեն  զրկում  մարտիկ  համարվելու  իրավունքից  կամ,  եթե  նրանք  ընկնում  են  հակառակորդ  կողմի  իշխանության  տակ՝  ռազմագերի  համարվելու  իրավունքից:  Ռազմական  գործողությունների  հետևանքներից  քաղաքացիական  բնակչության  պաշտպանությունն  ուժեղացնելու  համար  մարտիկները  պարտավոր  են  քաղաքացիական  բնակչությունից  տարբերվել,  երբ  մասնակցում  են  հարձակման  կամ  հարձակման  նախապատրաստություն  հանդիսացող  ռազմական  գործողության:  Սակայն  հաշվի  առնելով,  որ  զինված  ընդհարումների  ժամանակ  լինում  են  այնպիսի  իրավիճակներ,  երբ  ռազմական  գործողությունների  բնույթից  ելնելով՝  զինված  մարտիկը  չի  կարող  տարբերվել  քաղաքացիական  բնակչությունից,  նա  պահպանում  է  մարտիկի  իր  կարգավիճակը՝  պայմանով,  որ  այդպիսի  իրավիճակներում  նա  իր  զենքը  կրի  բացեիբաց՝    յուրաքանչյուր  ռազմական  բախման  ժամանակ,  և    այն  ժամանակ,  երբ  նա  գտնվում  է  հակառակորդի  աչքի  առաջ՝  հարձակման  սկզբին  նախորդող  մարտակարգերի  ծավալման  ընթացքում,  որին  նա  պետք  է  մասնակցի:    Հակառակորդ  կողմի  իշխանության  տակ  ընկած  մարտիկը,  եթե  նա  չի  մասնակցում  հարձակմանը  կամ  հարձակման  նախապատրաստություն  հանդիսացող  ռազմական  գործողությանը,  չի  կորցնում  մարտիկ  և  ռազմագերի  համարվելու  իր  իրավունքը`  նախկինում  նրա  կողմից  կատարված  գործողությունների  պատճառով:

Ռազմական  գործողություններին  մասնակցած  և  հակառակորդ  կողմի  իշխանության  տակ  ընկած  անձը  համարվում  է  ռազմագերի  և  դրա  հետևանքով  օգտվում  է  «Ռազմագերիների  հետ  վարվելակերպի  մասին»  կոնվենցիայի  պաշտպանությունից,  եթե  նա  հավակնում  է  ռազմագերու  կարգավիճակի,  եթե  ենթադրվում  է,  որ  նա  այդպիսի  կարգավիճակի  իրավունք  ունի,  կամ  եթե  այն  կողմը,  որից  նա  կախված  է,  նրա  համար  պահանջում  է  այդպիսի  կարգավիճակ`  նրան  պահող  տերությանը  կամ  հովանավոր  տերությանը  ծանուցելու  միջոցով:  Տվյալ  անձի՝  ռազմագերու  կարգավիճակի  իրավունքի  վերաբերյալ  որևէ  տարակուսանք  առաջանալու  դեպքում  անձը  շարունակում  է  պահպանել  այդ  կարգավիճակը  և,  հետևաբար,  երրորդ  կոնվենցիայի  և  սույն  արձանագրության  պաշտպանությունից  օգտվել  այնքան  ժամանակ,  քանի  դեռ  նրա  կարգավիճակը  չի  որոշվել  իրավասու  դատական  ատյանի  կողմից:  Եթե  անձը,  որը  հակառակորդ  կողմի  իշխանության  տակ  է  ընկել,  չի  պահվում  որպես  ռազմագերի  և  պետք  է  դատվի  նրա  կողմից՝  ռազմական  գործողությունների  հետ  կապված  իրավախախտման  համար,  նա  դատական  մարմինների  առջև  ռազմագերու  կարգավիճակի  և  այդ  հարցով  որոշման  իրավունք  ունի:  Այն  դեպքում,  երբ  դա  թույլ  է  տալիս  կիրառվող  ընթացակարգը,  այդ  որոշումը  կայացվում  է  մինչև  իրավախախտման  համար  դատը:  Հովանավոր  տերության  ներկայացուցիչներն  իրավունք  ունեն  ներկա  լինելու  այն  դատավարությանը,  որտեղ  վճիռ  է  կայացվելու  այդ  հարցի  առթիվ,  եթե  միայն,  որպես  բացառություն՝  ի  շահ  պետական  անվտանգության,  այն  տեղի  չի  ունենում  դռնփակ  դատական  նիստում:  Նման  դեպքում  պահող  տերությունը  համապատասխան  ձևով  ծանուցում  է  հովանավոր  տերությանը»[33]:

Պատասխանատվությունը  մարդու  իրավունքները  խախտելու  համար  զինված  ընդհարումների  ժամանակ

Կոլեկտիվ  պատասխանատվություն

Զինված  ընդհարումների  ժամանակ  մարդու    իրավունքների  խախտումը  անշուշտ  նաև  հանգեցնում  է  հստակ  պատասխանատվության,  որը  դրսևորվում  է  կոլեկտիվ  և  անհատական  բնույթի:  Նշված  տարբերակումը  ոչ  մի  նաշանակ  կարող  է  ընկալվել,  մասնավորապես  «կոլեկտիվ  պատասխանատվություն»  եզրույթի  առումով,  ինչը  մենք  ընկալում  ենք  որպես  համակարգային  պատասխանատվությունը,  այսինքն  միջազգային  իրավունքի  տեսանկյունից  միջազգային  իրավունքի  հիմնական  սուբյեկտների՝  պետությունների  պատասխանատվություն:

Երկար  ժամանակ  միջազգային  իրավունքի  հիմքերից  մեկն  է  եղել  պետությունների  կողմից  մարդու  իրավունքների  և  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  խախտման:  Պետության  պախաստանատվությունը  «pacta  sunt  servanda»[34]  (լատիներենից  թարգմանաբար  «պայմանագրերը  պետք  է  իրագործվեն»)  սկզբունքից,  այն  շեշտում  է.  «Յուրաքանչյուր  գործող  պայմանագիր  պարտադիր  Է  դրա  մասնակիցների  համար  և  պետք  է  նրանց  կողմից  բարեխղճորեն  կատարվի»[35]։  Անգամ  պայմանագրային  պարտավորությունների  շրջանակներից  դուրս  ՄԱԿ-ի  Միջազգային  իրավունքի  հանձնաժողովը  նախագծային  հոդվածներ  է  ներդրել,  որոնք  շեշտում  են  պետությունների  պատասխանատվությունը  որպես  միջազգային  իրավունքի  ընդհանրական  սկզբունք,  համաձայն  որի  միջազգային  պարտավորությունների  չիրագործումը  այս  կամ  այն  պետության  կողմից  հանդիսանում  է  միջազգային-հակաիրավական  գործունեություն,  որը  նաև  տվյալ  պետության  միջազգային  պատասխանատվություն  է  ենթադրում[36]:

Պետությունը  միջազգային  իրավունքի  տեսանկյունից  ռազմական  հակամարտությունների  ժամանակ  պատասխանատվություն  է  կրում  մարդու  իրավունքների  և  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  խախտման  համար,  եթե  հետևյալ  խախտումներն  է  թույլ  տվել.

–  խախտումները  կատարվել  են  պետության  մարմինների,  ներառյալ  զինված  ուժերի  կողմից,

–  խախտումները  կատարվել  են  այն  անձանց  կամ  կառույցների  կողմից,  որոնք  պետական  իշխանության  տարրերի  գործառույթներ  են  իրականացնում,

–  խախտումները  կատարվել  են  պետության  ցուցմամբ  գործող  կամ  պետության  վերահսկողության  տակ  գտնվող  անձանց  կամ  խմբի  կողմից,

–  խախտումները  կատարվել  են  մասնավոր  անձանց  ու  խմբերի  կոմղից,  որոնք  պետությունը  ճանաչում  և  ընդունում  է  որպես  սեփական  վարք[37]:

Պետությունը  կարող  է  նաև  պատասխանատվության  ենթարկվել  բավարար  ջանքեր  չգործածելու  համար,  եթե  այն  չի  կանխարգելել  և  չի  պատժել  մարդու  իրավունքների  և  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  խախտումները,  որոնք  արվել  են  մասնավոր  անձանց  կողմից:

Համաձայն  միջազգային  և  տարածաշրջանային  դատական  պրակտիկայի՝  պետության  կողմից  մարդու  իրավունքների  և  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  խախտումները  պետք  է  հանգեցնեն  պետության  կողմից  հատուցման:  Նման  գործողություններից  կարող  են  լինել  զոհերին  և  նրանց  ընտանիքներին  փոխհատուցումը,  չկրկնվելու  երաշխիքների  տրամադրումը  և  այլն[38]:  Պետությունների  պատասխնատվությունը  առավել  հիմնավոր  հասկանալու  համար  մանրամասնենք  դրանք  դրևորումն  ու  տարբերակները:

Միջազգային  իրավապատասխանատվության  ձևերի  հստակեցման  համար  անհրաժեշտ  է  անդրադառնալ  նախ  միջազգային  իրավախախտման  հատկանիշներին,  որը  բնութագրվում  է  արարքի  հակաիրավականության  և  վնաի  բնորոշիչներով:  Իրավախախտման  անբաժանելի  կառուցվածքային  տարր  է  պատճառական  կապն  արարքի  և  առաջացած  հետևանքների՝  վնասի  միջև:  Պետության  վարքագծի  հակաիրավականությունը  դրսևորվում  է  իր  պարտավորությունների  խախտմամբ՝  գործողության  կամ  անգործության  տեսքով:  Հակաիրավականությունը  միջազգային  իրավունքում  հասկացվում  է  որպես  հակասություն  իրավական  նորմի  (պարտավորության)  և  պետության  վարքագծի  միջև:  Պետության  կողմից  միջազգային  պարտավորության  խախտումն  առկա  է  այն  դեպքում,  երբ  այդ  պետության  արարքը  չի  համապատասխանում  նշված  պարտավորությամբ  իրեն  ներկայացվող  պահանջներին:  Ցանկացած  հակաիրավական  վարքագիծ  վնաս  է  պատճառում  պետությունների՝  միջազգային  իրավունքով  պաշտպանվող  օրինական  շահերին  կամ  ամբողջ  միջազգային  հանրությանը:  Վնաս  կրած  պետությունը  դառնում  է  տուժող,  ինչը  հիմք  է  տալիս  միջազգային  պատասխանատվության  հարց  բարձրացնելու  համար:  Վնասը  կարող  է  լինել  նյութական  (տարածքային,  նյութական  կորուստներ,  ֆինանսական  վնասներ,  կորցված  օգուտ)  և  ոչ  գույքային  (պետության  իրավունքների,  պատվի,  արժանապատվության  ոտնահարում  և  այլն):  Հաճախ  այն  պատճառվում  է  խառը  ձևով[39]:

Պատասխանատվություն  առաջանալու  համար  անհրաժեշտ  է  պատճառական  կապ  հակաիրավական  արարքի  և  վնասի  միջև:  Պատճառական  կապը  հնարավորություն  է  տալիս  բավականաչափ  ստույգ  որոշել  պետության  առնչությունը  որևէ  իրադարձություններով  կամ  գործողություններով  պատճառված  վնասակար  հետևանքներին.  հետևաբար՝  լուծել  պատասխանատվության  հարցը:

Այսպիսով՝  միջազգային  իրավական  պատասխանատվությունը  ծագում  է  անհրաժեշտ  իրավաբանական  և  փաստական  հիմքերի՝  որոշակի  իրավական  պարտավորության  և  սուբյեկտի  գործողություններում  իրավախախտման  առկայության  դեպքում[40]:

Միջազգային  իրավախախտումները  տարբերվում  են  իրենց  ուղղվածությամբ  և  ծանրությամբ:  Դրանց  հիմնավորված  դասակարգումն  անհրաժեշտություն  է,  քանի  որ  դրանից  է  կախված  պատասխանատվության  տարբերակված  ռեժիմը:  Միջազգային  իրավունքում  բոլոր  միջազգային  իրավախախտումները՝  կախված  պետությունների  և  ընդհանրապես  միջազգային  հանրության  համար  դրանց  վտանգավորության  աստիճանից,  իրավախախտումների  և  հետևանքների  բնույթից,  կարելի  է  բաժանել  երկու  խոշոր  խմբերի՝  միջազգային  հանցագործությունների  և  դելիկտների:

Միջազգային  հանցագործությունը  պետությունների  և  ազգերի  կենսական  կարևոր  շահերի  դեմ  ոտնձգող,  նրանց  գոյության  հիմքերը  քայքայող,  միջազգային  իրավունքի  կարևորագույն  հիմնական  սկզբունքները  կոպտորեն  ոտնահսրող,  միջազգային  խաղաղության  ու  անվտանգության,  ամբողջ  մարդկության  համար  վտանգ  ներկայացնող  առանձնապես  վտանգավոր  միջազգային  իրավախախտում  է:

Միջազգային  հանցագործություն  է  պետության  կողմից  միջազգային  հանրության  կենսականորեն  կարևոր  շահերի  ապահովման  համար  հիմնարար  միջազգային  պարտավորության  խախտումը,  որը  համարվում  է  հանցագործություն՝  ուղղված  ամբողջ  միջազգային  հանրության  դեմ:  Այդպիսի  միջազգային  հանցագործությունների  թվին  են  դասվում՝  ագրեսիան,  ցեղասպանությունը,  ապարտեիդը,  գաղութատիրություն,  զինվորական  հանցագործությունները,  հանցագործությունները  խաղաղության  և  մարդկության  դեմ[41]:

Միջազգային  հանցագործություն  չկազմող  արարքը  հասարակ  միջազգային  իրավախախտում  է  (դելիկտ)[42]:  Միջազգային  դելիկտներն  առանձին  պետությանը  կամ  միջազգային  իրավունքի  սուբյեկտների  սահմանափակ  խմբին  վնաս  պատճառող  հակաիրավական  գործողություններն  են:  Այդ  դեպքում  պատասխանատվության  հարաբերություններն  առաջանում  են  իրավախախտ  պետության  և  անմիջապես  տուժած  պետության  միջև,  իսկ  եթե  իրավախախտումն  աննշան  է  և  չի  առնչվում  պետությունների  և  ազգերի  գոյության  հիմքերին,  չի  պատկանում  առաջին  խմբի  հանցագործությունների  թվին:  Այդպիսի  իրավախախտումներ  են,  օրինակ,  օտարերկրյա  պետությունների  դիվանագիտական  ներկայացուցչությունների  դեմ  հակաիրավական  գործունեությունը  չխափանող  պետական  մարմինների  թողտվությունը  (անգործությունը),  առևտրային  պարտավորությունների  խախտումը  և  այլն:

Գոյություն  ունեն  պետությունների  միջազգային  իրավական  պատասխանտվություն  երկու  տեսակներ՝  քաղաքական  և  նյութական:

Քաղաքական  պատասխանտվությունը,  որպես  կանոն,  ուղեկվում  է  իրավախախտ  պետության  դեմ  հարկադրական  միջոցներ  կիրառելով  և  զուգակցվում  է  նյութական  պատասխանատվությամբ:  Քաղաքական  պատասխանատվության  առավել  տարածված  ձևերն  են  ռետորսիաները,  ռեպրեսալիաները,  սատիսֆակցիան,  ռեստորացիան,  միջազգային  կամակերպությունում  անդամակցության  կասեցումը  կամ  անդամությունից  հանելը,  ագրեսորին  ուժով  ճնշելը,  որոնք  իրացվում  են  սանկցիաների  կիրառման  միջոցով:

Սանկցիաները  (լատիներեն՝  sanctio)  խախտող  պետության  նկատմամբ  կիրառվող  հարկադրական  միջոցներն  են:  Դրանք  կարող  են  կիրառվել  միջազգային  կազմակերպությունների  (ունիվերսալ  և  տարածաշրջանային)  պետությունների  խմբի  կամ  առանձին  կազմակերպությունների  կողմից[43]:  Սանկցիաների  ծավալը  և  տեսակները  կախված  են  իրավախախտման  ծանրության  աստիճանից  և  պատճառված  վնասից:  Օրինակ,  ագրեսոր  պետության  նկատմամբ  կարող  են  կիրառվել  հետևյալ  հարկադրական  միջոցները՝  հետպատերամական  օկուպացիան  ամբողջ  տարածքի  կամ  տարածքի  մասի  լրիվ  կամ  մասնակի  ապառազմականացում,  զինված  ուժերի  և  սպառազինությունների  կրճատում  կամ  զինված  ուժերի  և  սպառազինությունների  այս  կամ  այն  տեսակն  ունենալու  արգելք:

Միջազգային  խաղաղության  և  անվտանգության  դեմ  ոտնձգությունների  համար  սանկցիաները  նախատեսված  են  ՄԱԿ-ի  կանոնադրության  39,  41  և  42-րդ  հոդվածներում[44],  որոշ  տարածաշրջանային  քաղաքական  կազմակերպությունների  կանոնադրություններում:  Վերը  թվարկված  սանկցիաների  գրեթե  բոլոր  տեսակները  Երկրորդ  աշխարհամարտից  հետո  կիրառվել  են  Գերմանիայի,  Իտալիայի  և  Ճապոնիայի  նկատմամբ:

Սանկցիաները,  որպես  հարկադրական  միջոցներ,  կիրառվում  են  միայն  միջազգային  ծանր  հանցագործության  դեպքում:  Այլ  դեպքերում  նման  սանկցիաների  կիրառումը  չի  կարելի  համարել  իրավաչափ,  քանի  որ,  ըստ  էության,  դրանք  պետությունների  (միջազգային  հանրության)  արձագանքն  են  հակաիրավական  գործողությունների  կանխամտածված  կատարմանը  կամ  կանխամտածված  էական  վնաս  պատճառելուն[45]:

Ռետորսիաները  մի  պետության  հարկադրական  գործողություններն  են  ուղղված  իր  շահերը  խախտած  այլ  պետության  դեմ:  Ռետորսիան  կարող  է  լինել  միայն  մեկ  պետության  պատասխանն  այլ  պետության  որոշակի  ոչ  բերկամական  գործողություններին՝  խախտված  իրավունքները  վերականգնելու  նպատակով:  Ռետորսիաների  թվին  են  դասվում  ոչ  բարեկամական  գործողություն  կատարած  պետությունից  դեսպանին  հետ  կանչելը,  այն  երկրի  հավասար  թվով  դիվանագետներին  վտարելը,  որն  ավելի  վաղ  վտարել  էր  տվյալ  պետությունների,  այդ  թվում՝  պետության  գլխի  երկիր  մուտքի  արգելքը  կամ  այցերի  վերացումը[46]:

Ռեպրեսալիաները  (ոչ  զինված)  մեկ  պետության  իրավաչափ  հարկադիր  գործողություններն  են  մեկ  այլ  պետության  նկատմամբ:  Ռեպրեսալիաները  կիրառվում  են  ի  պատասխան  այլ  պետության  անիրավաչափ  գործողությունների՝  խախտված  իրավունքը  վերականգնելու  նպատակով:  Դրանք  պետք  է  համաչափ  լինեն  պատճառված  վնասին  և  այն  հարկադրանքին,  որն  անհրաժեշտ  է  բավարարում  ստանալու  համար[47]:

Ռեպրեսալիաները  կարող  են  դրևսորվել  դիվանագիտական  հարաբերությունների  կասեցմամբ  կամ  խզմամբ,  իրավախախտ  պետության  տարածքից  ապրանքների  և  հումքի  ներմուծման  էմբարգոյով  (արգելքով)  և  այլն:  Ռեպրեսալիաները  պետք  է  դադարեցվեն  բավարարում  ստանալուն  պես:  Ժամանակակից  միջազգային  իրավունքն  արգելում  է  զինված  ռեպրեսալիաները՝  որպես  վեճերի  և  տարաձայնությունների  լուծման  միջոց:  Սակայն  դա  ոչ  մի  կերպ  չի  առնչվում  ՄԱԿ-ի  կանոնադրության  51-րդ  հոդվածի  համաձայն  ագրեսիայից  անհատական  կամ  հավաքական  պաշտպանության՝  պետության  (պետությունների  խմբի)  իրավունքին,  ՄԱԿ-ի  միջազգայիօն  դատարան  կամ  արբիտրած  դիմելու  իրավունքին[48]:

Սատիսֆակցիան  (բավարարումը)  խախտող  պետության  կողմից  տուժող  պետության  պատվին  և  արժանապատվությանը  պատճառված  վնասի  համար  բավարարում  տրամադրելն  է:  Սատիսֆակցիան  կարող  է  դրսևորվել  պաշտոնապես  ներողություն  խնդրելով,  ապագայում  նման  անիրավաչափ  գործողություններ  թույլ  չտալու  վերաբերյալ  հավաստիացումներով,  տուժող  պետության  դրոշին  պատիվներ  ցույց  տալով  կամ  նրա  օրհներգը  համապտասխան  հանդիսավոր  իրադրությունում  կատարելով  և  այլն[49]:

Ռեստորացիան,  որպես  պատասխանատվության  ձև,  ենթադրում  է  խախտող  պետության  կողմից  որևէ  նյութական  օբյեկտի  նախկին  վիճակի  վերականգնում:

Նյութական  պատասխանատվությունն  առաջանում  է  պետության  կողմից  նյութական  վնաս  պատճառելու  հետ  կապված  իր  միջազգային  պարտավորությունները  խախտելու  դեպքում:  Այն  կարող  է  դրսևորվել  ռեպարացիայի,  ռեստիտուցիայի  և  սուբստիտուցիայի  ձևով:

Ռեպարացիաները  նյութական  վնասի  հատուցում  են  դրամական  արտահայտությամբ,  ապրանքներով,  ծառայություններով:  Ռեպարացիաների  ծավալը  և  տեսակը,  որպես  կանոն,  որոշվում  են  միջազգային  պայմանագրերի  հիման  վրա:  Ռեպարացիաների  գումարը  սովորաբար  էականորեն  ցածր  է  պատերազմով  պատճառված  վնասի  ծավալից:

Ռեստիտուցիաները  պատերազմող  պետության  կողմից  հակառակորդի  տարածից  անիրավաչափ  առգրավված  և  դուրս  բերված  գույքը  բնեղենով  վերադարձելն  է:  Ռեստիտուցիայի  օբյեկտը  կարող  է  լինել  նաև  պատերազմական  գործողությունների  հետ  չկապված՝  խաղաղ  ժամանակ  անիրավաչափ  զավթված  կամ  անիրավաչափ  պահված  գույքը:  Ռեստիտուցիայի  տարատեսակ  է  նաև  սուբստիտուցիան,  այն  իրավաչափ  ոչնչացված  կամ  վնասված  գույքի,  շենքերի,  տրանսպորտային  միջոցների,  գեղարվեստական  արժեքների,  անձնական  գույքի  և  այլնի  փոխարինումն  է[50]:

Պետությունների  քաղաքական  պատասխանատվության  հատուկ  տեսակ  է  միջազգային  կազմակերպության  անդամակցությունից  բխող  իրավունքների  և  արտոնությունների  կասեցումը  (ձայնի  իրավունքից,  գլխավոր  մարմիններում  ներկայացուցչության  իրավունքից,  օգնություն  և  սպասարկում  ստանալու  իրավունքից  զրկելը)  և  որպես  ծայրահեղ  միջոց,  միջազգային  կազմակերպություններից  հեռացնելը;

Պետությունների  վարքագիծը  որակելիս  անհրաժեշտ  է  հաշվի  առնել  այն  հանգամանքը,  որոնց  առկայությունը  պետություններին  ազատում  է  պատասխանատվությունից:  Դրանք  կարող  են  լինել  երկու  տեսակ՝  պատասխանատվությունը  բացառող  և  պատաասխանատվության  իրացումը  բացառող  հանգամանքներ:  Պատասխանատվության  առաջացումը  բացառվում  է  այնպիսի  իրավիճակներում,  որոնց  առկայության  պարագայում  պետությունների  վարքագիծը,  որը  բնականոն  պայմաններում  որակվում  է  որպես  իրավախախտում,  ճանաչվում  է  իրավաչափ  և  պատասխանատվություն  չի  առաջացնում:  Երկրորդները  փաստական  այն  իրավիճակներն  են,  որոնց  դեպքերում  իրավախախտմամբ  առաջացած  պատասխանատվությունը  փաստացի  չի  իրացվում:

Չնայած  միջազգային  հակաիրավական  արարքի  գոյության  երկու  պայմանների  առկայությանը,  չի  կարելի  անվերապահորեն  եզրակացնել  միջազգային  հակաիրավական  արարքի  առկայության  մասին:  ՄԱԿ-ի  միջազգային  իրավունքի  հանձնաժողովը  նշել  է  միջազգային  իրավական  պատասխանատվությունից  ազատող  հետևյալ  հանգամանքները՝  համաձայնությունը,  հակազդման  միջոցները,  անհաղթահարելի  ուժը  և  չկանխատեսված  դեպքը,  աղետը,  անհրաժեշտության  վիճակը,  ինքնապաշտպանությունը:

Իրավաբանական  գրականության  մեջ  բազմաթիվ  կարծիքներ  կան  այն  մասին,    թե  երբ  է  ծագում  հանցագործության  համար  պատասխանատվությունը  ։  Որոշ  հեղինակներ  կարծում  են,  որ  պատասխանատվությունն  առաջանում  է  այն  պահից,  երբ  տեղի  է  ունենում  միջազգային–իրավական  նորմով  նախատեսված  խախտում:  Մյուսներն  ասում  են,  որ  վնասների  հատուցման  պարտականություն  չի  կարող  լինել,  մինչև  չլինի  պահանջ:  Այսինքն`  իրավախախտ  պետության  պատասխանատվությունը  ծագում  է  նրան  հատուցման  պահանջ  ներկայացնելու  պահից:  Երրորդները  կարծում  են,  որ  միջազգային  իրավական  պատասխանատվությունը  սկսվում  է  այն  պահից,  երբ  իրավախախտ  պետությունը  գիտակցում  է,  որ  միջազգային  իրավախախտում  է  թույլ  տվել  և  տուժած  պետության  հետ  բանակցությունների  արդյունքում  համաձայնում  է  իրեն  մեղավոր  համարել  և,  հետևաբար,  հատուցել  վնասը:  Վ.Ա.  Վասիլենկոն  իրավացիորեն  նշում  է,  որ  իրավախախտ  պետությունը  պատասխանատու  է  իրավախախտում  կատարելու  պահից,  և  հենց  դա  էլ  հիմք  է  հանդիսանում,  որ  տուժած  պետությունը  պահանջներ  ներկայացնի  իրավախախտ  պետությանը[51]։

Հայկական  դիրքերից  հիմնահարցը  դիտարկել  առավել  կարևորություն  է  ստանում  պետությունների  պատասխանատվության  հարցը  ցեղասպանություն  հանցագործության  առումով,  ուստի  մանրամասնենք  նաև  դրա  էությունը  միջազգային  իրավունքի  տեսնակյունից:    Արդեն  գոյություն  ունեցող  և  գործող  միջազգային  կոնվենցիաներում,  որոնք  նվիրված  են  միջազգային  հանցագործություններին,  պետության  պատասխանատվության  հարցը  գրեթե  լուծված  չէ,  թեև  այդ  ուղղությամբ  պայքարը  շարունակվում  է:  Պատասխանատվության  հետ  կապված  խնդիրները  հիմնականում  կարգավորվում  են  սովորութային  իրավունքով:  Միջազգային  հանրությունը  լուրջ  ավանդ  ունի  խնդրո  առարկայի  լուծման  հարցում:  Այդ  ուղղությամբ  կարևոր  քայլ  էր,  ՄԱԿ  Գլխավոր  ասամբլեայի  2001թ.  դեկտեմբերի  12-ին  ընդունած  56/83  բանաձևը[52]:  Այն  վերնագրված  է  «Պետությունների  պատասխանատվությունը  միջազգային  հակաիրավական  արարքների  համար»:  Քննարկելով  այս  բանաձևում  տեղ  գտած  հոդվածները՝  այն  պետք  է  ուսումնասիրենք  1948թ.    Ցեղասպանության  հանցագործությունը  կանխարգելելու  և  պատժելու  մասին  կոնվենցիայի  հետ  միասին:    Բանաձևի  առաջին  հոդվածում  ասվում  է,    որ  պետության  յուրաքանչյուր  միջազգային  հակաիրավական  արարք  ակնկալում  է  այդ  պետության  միջազգային  պատասխանատվություն:  Պետության  վարքագծի  միջազգային-հակաիրավական  որակումը  որոշվում  է  միջազգային  իրավունքով,    և  այդ  որակման  վրա  ոչ  մի  ազդեցություն  չի  կարող  ունենալ  ներպետական  իրավունքով  վարքագծի  իրավական  լինելը:  Այնուհետև  նշվում  է,  որ  պետության  միջազգային  հակաիրավական  արարք  առկա  է  այն  դեպքում,  եթե  գործողությամբ  կամ  անգործությամբ  արտահայտված  վարքագիծը.  վերագրվում  է  պետությանը  միջազգային  իրավունքով,  և  ներկայացնում  է  պետության  ստանձնած  պարտավորության  միջազգային  իրավական  խախտում:

Ինչ  վերաբերում  է  ցեղասպանության  մասին  կոնվենցիային,  ապա  բոլոր  այն  պետությունները,  որոնք  վավերացրել  են  այդ  կոնվենցիան,  ստանձնել  են  պայմանագրային  միջազգային  իրավական  պարտավորություններ,  որոնք  նախատեսված  են  կոնվենցիայի  հոդվածներով:    Քննարկենք  պետության  պատասխանատվության  հարցն  ըստ  պայմանագրային  պարտավորությունները  չկատարելու,    կոնկրետ  այս  դեպքում՝  ցեղասպանութայն  մասին  կոնվենցիայով  ստանձնած  պարտավորությունները  չկատարելու  համար:    Ցեղասպանության  մասին  կոնվենցիայի  1-ին  հոդվածում  ասվում  է.  «Պայմանավորվող  կողմերը  հաստատում  են,  որ  ցեղասպանությունը,  անկախ  նրանից`  կատարվում  է  խաղաղ,  թե  պատերազմական  պայմաններում,  ըստ  միջազգային  իրավունքի  հանցագործություն  է,  որը  նրանք  պարտավորվում  են  կանխարգելել  և  պատժել  այն  կատարելու  համար»[53]:    Այստեղ  հարկավոր  է  ուշադրություն  դարձնել  այն  հանգամանքի  վրա,  որ  կողմերը  հաստատում  են,  որ  ցեղասպանությունը  հանցագործություն  է,  այսինքն`    նրանք  ընդունում  են,    որ  այն  եղել  է  հանցագործություն  նաև  մինչև  կոնվենցիայի  ընդունումը:  Այս  հոդվածով  պետությունները  ստանձնում  են  պարտավորություն՝  կանխարգելել  ցեղասպանությունը  թե՛  խաղաղ,  թե՛  պատերազմական  ժամանակ:  Այսինքն,  եթե  եղել  է  ցեղասպանություն  և  պետությունը  կարող  էր  կանխել,  բայց  չի  կանխել  այն,  ուրեմն  առկա    է  պետության  ստանձնած  պարտավորության  խախտում,  և  պետությունը  ենթակա  է  պատասխանատվության  կոնվենցիայով  ստանձնած  պարտավորությունները  չկատարելու  համար:  Սույն  հոդվածով  պետությունը  ստանձնում  է  նաև  պարտավորություն՝  պատժել  ցեղասպանությունը  կատարողներին,  այսինքն`  այս  դեպքում  պետությունը  ենթակա  է  պատասխանատվության,  երբ  չի  պատժում  ցեղասպանության  կատարման  համար:    Այդպիսի  նախադեպ  եղել  էր  Բոսնիան  և  Հերցեգովինան  ընդդեմ  Սերբիայի  և  Չեռնոգորիայի  գործով,  երբ  դատարանը  մեղավոր  ճանաչեց  Սերբիային  1995թ.  Սրեբրենիցայի  ցեղասպանությունը  չկանխարգելելու  և  այն  կատարողներին  չպատժելու  համար[54]:

Կոնվենցիան  իր  3-րդ  հոդվածում  նշում  է  այն  պատժելի  արարքները,  որոնց  համար  պետությունը  նույնպես  պետք  է  պատժի:  Այդ  պատժելի  արարքներն  են  ցեղասպանությունը,  ցեղասպանություն  կատարելու  նպատակով  դավադրությունը,    ցեղասպանության  ուղղակի  և  հրապարակային  հրահրումը,  ցեղասպանություն  կատարելու  փորձը,  հանցակցությունը  ցեղասպանության  կատարման  մեջ[55]:  Նշված  5    դեպքերից  յուրաքանչյուրի  պարագայում,    երբ  պետությունը  չի  պատժում  մեղավորներին,  ինքն  է  ենթարկվում  պատասխանատվության:  Այստեղ  հարկավոր  է  նշել  նաև,  որ  ըստ  4-րդ  հոդվածի,  այդ  թվարկվածներից  որևէ  արարք  կատարած  անձինք  ենթակա  են  պատժի,    անկախ  այն  բանից՝  նրանք  սահմանադրությամբ  պատասխանատու  ղեկավարներ  են,    թե  պաշտոնատար  կամ  մասնավոր  անձինք:    Ցեղասպանության  մասին  կոնվենցիայով  պետությունների  համար  պարտավորություն  է  նախատեսում  նաև  5-րդ  հոդվածը,  ըստ  որի.  «Պայմանավորվող  կողմերը  պարտավորվում  են  սույն  կոնվենցիայի  դրույթները  գործողության  մեջ  դնելու  համար  ընդունել  իրենց  սահմանադրություններին  համապատասխան  անհրաժեշտ  օրենսդրություն  և,    մասնավորապես,  սահմանել  արդյունավետ  պատժամիջոցներ  ցեղասպանության  մեջ  կամ  3-րդ  հոդվածում  նշված  մյուս  արարքներից  որևէ  մեկում  մեղավոր  անձանց  համար»[56]:    Կոնվենցիայի  այն  մասնակից  պետություները,    որոնք  չեն  կատարի  այս  հոդվածի  պահանջները,    նույնպես  կարող  են  ենթարկվել  պատասխանատվության  կոնվենցիայով  ստանձնած  պարտավորությունները  չկատարելու  համար:

ՄԱԿ  Գլխավոր  ասամբլեայի  56/83    բանաձևի  3-րդ  գլխում  խոսվում  է  պարտավորությունների  խախտման  մասին:    Պետության  միջազգային  իրավական  պարտավորության  խախտում  առկա  է  այն  դեպքում,    երբ  տվյալ  պետության  վարքագիծը  չի  համապատասխանում  նրան,  ինչ  նրանից  պահանջում  է  այդ  պարտավորությունը,  անկախ  դրա  ծագումից  կամ  բնույթից  [57]:  Պետության  ոչ  մի  վարքագիծ  չի  հանդիսանում  միջազգային  իրավական  պարտավորության  խախտում,    եթե  այդ  պարտավորությունը  չի  կապվում  տվյալ  պետությանն  այդ  արարքի  կատարման  ժամանակ:    Այսինքն՝  արարքը  կհամարվի  հակաիրավական,    եթե  կոնկրետ  արարքի  կատարման  պահին  պետությունն  ունեցել  է  այն  պարտավորությունը,  որը  խախտել  է:  Շատերը  կարող  են  տպավորություն  ստանալ,    որ  եթե  պարտավորությունները  պետության  համար  առաջացել  են  կոնվենցիայի  անդամ  դառնալով,    ուրեմն  մինչև  կոնվենցիայի  ընդունումը  կամ  մինչև  դրա  անդամ  դառնալը  պետությունը  չունի  որևէ  պարտավորություն[58]:

Սկզբունքորեն  այդպես  է,    բայց  ոչ  1948թ.    ցեղասպանության  մասին  կոնվենցիայի  դեպքում:  Կարող  է  հարց  առաջանալ,  թե  ինչու  ուրիշ  միջազգային  պայմանագրերով  այդպես  է,  իսկ  1948թ.  կոնվենցիայով՝  ոչ:  Այստեղ  գործ  ունենք  արդեն  ոչ  թե  սովորական  պարտավորության,  այլ  համապարտադիր    (իմպերատիվ)`    jus  cogens  նորմի  հետ,    որն  առաջացնում  է  erga  omnes  պարտավորություն:    Erga  omnes  պարտավորությունների  գոյության  հայեցակարգը  լայն  տարածում  է  ստացել  ժամանակակից  միջազգային  իրավունքում:    Այդ  դրույթի  հաստատման  գործում  էական  դերը  պատկանում  է    «Ցեղասպանության  հանցագործության  կանխարգելման  և  դրա  համար  պատժելու  մասին  կոնվենցիայի  վերապահումների  մասին»    ՄԱԿ  Միջազգային  դատարանի  1951թ.  մայիսի  28-ի  Խորհրդատվական  եզրակացությանը,    որում  դատարանը  սահմանել  է,    որ    «Կոնվենցիայի  հիմքում  ընկած  սկզբունքները  ճանաչվել  են  բոլոր  քաղաքակիրթ  պետությունների  կողմից  որպես  բոլոր  պետությունների  համար  պարտադիր`    նույնիսկ  առանց  որևէ  պայմանագրային  ամրագրման»[59]:

Տվյալ  հայեցակարգը  հետագայում  լայն  ճանաչումստացավ  շնորհիվ  «Barselona  Traction»  ընկերության  գործով  ՄԱԿ  Միջազգային  դատարանի  1970թ.  որոշման:  Նրանում,  մասնավորապես,  նշվում  էր.  «Հիմնարար  տարբերություն  պետք  է  անցկացնել  պետության`  ամբողջ  միջազգային  հանրության  նկատմամբ  ստանձնած  պարտավորությունների  և  դիվանագիտական  պաշտպանության  ոլորտում  այլ  պետության  նկատմամբ  առաջացող  պարտավորությունների  միջև:  Հենց  իրենց  բնույթով  առաջինները  վերաբերում  են  բոլոր  պետություններին:    Ընդգրկվող  իրավունքների  կարևորության  տեսանկյունից`  բոլոր  պետությունները  կարող  են  դիտվել  որպես  դրանց  պաշտպանության  հարցում  իրավական  շահ  ունեցողներ.    Խոսքը  բնույթի  պարտավորությունների  մասին  է»[60]։  Այնուհետև  որոշման  մեջ  նշվում  է,    որ    «յուրաքանչյուր  պետություն  միջազգային  հանրությանն  անդամակցելու  ուժով  իրավական  շահ  ունի  որոշակի  հիմնարար  իրավունքների  պաշտպանության  և  որոշակի  հիմնարար  պարտավորությունների  կատարման  գործում»:  Դրանց  շարքին  դատարանը  դասել  է  «օրենքից  դուրս  ագրեսիայի  և  ցեղասպանության  ակտերը,    ինչպես  նաև…    մարդու  հիմնական  իրավունքներին  վերաբերող  նորմերը  և  սկզբունքները`  ներառյալ  ստրկությունից  և  ռասայական  խտրականությունից  պաշտպանությունը»:    Այս  դրույթը  դատարանի  կողմից  բազմիցս  հաստատվել  է  նաև  հետագայում:

Մեջբերենք  նաև  ՄԱԿ-ի  ԳԱ  56/83  բանաձևի  հակաիրավականությունը  բացառող  հանգամանքների  մասին  5-րդ  գլխից  մի  հոդված:  Այսպես՝  հոդված  26-ում  ասվում  է.  «Ոչինչ  այս  գլխում  չի  բացառում  պետության  ցանկացած  արարքի  հակաիրավականությունը,  եթե  այդ  արարքը  չի  համապատասխանում  ընդհանուր  միջազգային  իրավունքի  իմպերատիվ  նորմից  բխող  պարտավորությանը»[61]:  Այն  դեպքերում,    երբ  գոյություն  ունի  բացահայտ  կոլիզիա  սկզբնական  պարտավորությունների  միջև,  որոնցից  մեկը  պետության  համար  առաջանում  է  անմիջականորեն  ընդհանուր  միջազգային  իրավունքի  իմպերատիվ  նորմերից,    ակնհայտորեն  ենթադրվում  է,  որ  այդպիսի  պարտավորությունը  պետք  է  ունենա  գերակայող  ուժ:  Ընդհանուր  միջազգային  իրավունքի  իմպերատիվ  նորմերն  ամրագրում  են  հստակ  սկզբունքներ,    որոնք  թույլ  են  տալիս  կարգավորել  բոլոր  ակնհայտ  կոլիզիաները  կամ  դրանց  մեծ  մասը:    Հարկավոր  է  նշել,    որ  հակաիրավականությունը  բացառող  հանգամանքները  5-րդ  գլխի  առաջին  մասում  չեն  հաստատում  և  չեն  արդարացնում  ոչ  մի  նահանջ  ընդհանուր  միջազգային  իրավունքի  իմպերատիվ  նորմերից:    Օրինակ,    հակամիջոցներ  ընդունող  պետությունը  չի  կարող  հետ  կանգնել  այսպիսի  կանոնից.    գենոցիդը  չի  կարող  արդարացնել  պատասխան  գենոցիդը:  Նման  կերպ  ծայրահեղ  անհրաժեշտության  վրա  հղում  անելով՝  իմպերատիվ  նորմի  խախտումը  չի  կարող  արդարացում  հանդիսանալ:  Ընդհանուր  միջազգային  իրավունքի  իմպերատիվ  նորմերը  որոշելու  համար  կան  խիստ  չափանիշներ:    Միջազգային  պայմանագրերի  իրավունքի  մասին  1969թ.  մայիսի  23-ի  կոնվենցիայի  53-րդ  հոդվածում  նշվում  է  դրանց  մասին,  թե  պայմանագիրն  առոչինչ  է,    եթե  կնքման  պահին  հակասում  է  ընդհանուր  միջազգային  իրավունքի  պարտադիր  նորմին:    Նշված  Կոնվենցիայի  նպատակների  համար  ընդհանուր  միջազգային  պարտադիր  նորմն  այն  է,    որը  պետությունների  միջազգային  հանրության  կողմից  ամբողջությամբ  ընդունվում  ու  ճանաչվում  է  որպես  նորմ,    որից  շեղումն  անթույլատրելի  է,  և  որը  կարող  է  փոփոխվել  միայն  ընդհանուր  միջազգային  իրավունքի  հաջորդ  նորմով»[62]:  Մինչ  այժմ  այդ  չափանիշով  շատ  քիչ  իմպերատիվ  նորմեր  են  ճանաչվել  որպես  այդպիսին:    Հստակ  ընդունված  և  ճանաչված  իմպերատիվ  նորմերից  են  արգելքները՝  կապված  ագրեսիայի  հետ,  ցեղասպանության,    ստրկության,    ռասայական  խտրականության,    մարդկության  դեմ  ուղղված  հանցագործությունների  և  խոշտանգումների,  ինչպես  նաև  ինքնորոշման  իրավունքը:

Թերևս    ցեղասպանության  հանցագործության  պատասխանատվության  համար  պետք  է  հաշվի  առնել  նաև  «Պատերազմական  հանցագործությունների  և  մարդկության  դեմ  ուղղված  հանցագործությունների  նկատմամբ  վաղեմության  ժամկետ  չկիրառելու  մասին»  1968թ.    կոնվենցիան:    Այս  կոնվենցիայի  1-ին  հոդվածի  2-րդ  մասում  ցեղասպանության  հանցագործությունը  նշվում  է  այն  հանցագործությունների  շարքում,  որոնց  պատժելու  համար  վաղեմության  ժամկետներ  չեն  կարող  կիրառվել:    Սկզբունքորեն  վաղեմության  ոչ  մի  ժամկետ,  անկախ  կատարման  ժամանակից,  չի  կիրառվում  մարդկության  դեմ  ուղղված  հանցագործությունների  դեպքում,  ինչպես  դրանք  սահմանվել  են  Նյուրնբերգի  Միջազգային  ռազմական  դատարանի  1945թ.  օգոստոսի  8-ի  կանոնադրությամբ  և  հաստատվել  են  Միավորված  Ազգերի  Կազմակերպության  Գլխավոր  ասամբլեայի  1946թ.  փետրվարի  13-ի  3(I)  և  1946թ.  դեկտեմբերի  11-ի  95(I)  բանաձևերով,  զինված  հարձակման  կամ  օկուպացիայի  միջոցով  արտաքսման  և  ապարտեիդի  քաղաքականության  հետևանքով  անմարդկային  գործողությունների  ու  ցեղասպանության  հանցագործության,    ինչպես  սահմանված  է  Ցեղասպանության  հանցագործությունը  կանխարգելելու  և  պատժելու  մասին  1948թ.    կոնվենցիայում,    եթե  անգամ  այդ  գործողությունները  չեն  համարվում  այն  երկրի  ներպետական  իրավունքի  խախտում,    որտեղ  դրանք  կատարվել  են»:  Մեջբերենք  նաև  2-րդ  հոդվածը.  «1-ին  հոդվածում  հիշատակված  հանցագործություններից  ցանկացածի  կատարման  դեպքում  սույն  կոնվենցիայի  դրույթները  կիրառվում  են  պետական  իշխանության  ներկայացուցիչների  և  առանձին  անձանց  նկատմամբ,  որոնք,  որպես  հանցագործություն  կատարողներ  կամ  հանցակիցներ,    մասնակցում  են  կամ  անմիջականորեն  դրդում  են  այլ  անձանց`  կատարելու  այդ  հանցագործություններից  ցանկացածը,    կամ  հրահրում  են  դրանց  կատարումը`  անկախ  ավարտվածության  աստիճանից,  և  այն  պետական  իշխանության  ներկայացուցիչների  նկատմամբ,  որը  թույլ  է  տվել  դրանց  կատարումը»[63]:  Կոնվենցիայի  2-րդ  հոդվածի  ընթերցումից  հետո  կարող  են  կարծիքներ  լինել,  թե  կոնվենցիան  վերաբերում  է  միայն  ֆիզիկական  անձանց  պատասխանատվությանը  և  դա  կապ  չունի  պետության  պատասխանատվության  հետ:    Նման  կարծիքները  հերքելու  համար  ներկայացնենք  2    հանգամանք:

Առաջին  հանգամանքն  այն  է,  որ  կոնվենցիան  վաղեմության  ժամկետ  չի  կիրառում  ոչ  թե  հանցագործների,    այլ  հանցագործությունների  նկատմամբ:    Եթե  ուշադիր  լինենք,  կտեսնենք,  որ  թե՛  վերնագրում,  թե՛  կոնվենցիայի  հոդվածներում  նշվում  է  հանցագործություններ  բառը:  Մյուս  հանգամանքն  այն  է,  որ  ֆիզիկական  անձանց  գործողությունների  համար  պետությունը  նույնպես  կարող  է  կրել  պատասխանատվություն:    Այսինքն՝  ֆիզիկական  անձանց  գործողությունները  կարող  են  վերագրվել  պետությանը:

Այս  համատեքստում  չափազանց  կարևոր  է  հասկանալ,  թե  երբ  հակաիրավական  արարքը  վերագրվում  է  պետությանը  միջազգային  իրավունքով:  Ըստ  էության  արարքը  պետք  է  միջազգային  որևէ  իրավական  նորմով  ընդունված  լինի  որպես  հակաիրավական  և  համարվի  պետության  կողմից  կատարված:  Ինչպես  նշեցինք,  կոնվենցիայով  պետությունը  ստանձնում  էր  պատասխանատվություն՝  պատժել  ցանկացածին  կոնվենցիայի  3-րդ  հոդվածում  նշված  արարքներից  որևէ  մեկի  կատարման  համար:    Սակայն  հնարավոր  են  նաև  դեպքեր,    երբ  այդ  հանցագործությունը  կատարած  անձի  կամ  անձանց,    կամ  որևէ  մարմնի  կողմից  կատարվելու  դեպքում  այդ  գործողությունների  համար  պատասխանատու  է  և  պատասխանատվություն  է  կրում  հենց  ինքը՝  պետությունը:  Այս  հարցերի  կարգավորման  համար  կրկին  դիմենք  2001թ.  ՄԱԿ  56/83    բանաձևին,    որի  2-րդ  գլուխը  վերնագրված  է    «Արարքի  վերագրումը  պետությանը»:    Մասնավորապես,    այնտեղ  նշվում  է,    որ  միջազգային  իրավունքում  պետության  ցանկացած  մարմնի  վարքագիծը  դիտվում  է  որպես  այդ  պետության  վարքագիծ  անկախ  այն  բանից,    թե  այդ  մարմինն  իրականացնում  է  օրենսդիր,    գործադիր,    դատական  կամ  այլ  գործառույթներ,  անկախ  այն  դիրքից,  որը  նա  գրավում  է  պետության  համակարգում,  և  անկախ  այն  բանից՝  համարվում  է  այն  պետության  կենտրոնական  իշխանության,  թե  վարչատարածքային  միավորի  մարմին:  «Մարմին»  հասկացությունը  ներառում  է  ցանկացած  անձ  կամ  ցանկացած  հաստատություն,  որը  ներպետական  իրավունքով  ունի  այդպիսի  կարգավիճակ:    Անձի  կամ  հաստատության  վարքագիծը    չի  հանդիսանում  պետության  մարմին,    բայց    այդ  պետության  իրավունքում  լիազորված  է  իրականացնել  պետական  իշխանության  տարրեր,    դիտվում  է  որպես  այդ  պետության  արարք  միջազգային  իրավունքով`    պայմանով,    որ  տվյալ  դեպքում  այդ  անձը  կամ  հաստատությունը  գործում  է  այդ  հատկանիշով:  Պետության  մարմնի  կամ  անձի,    կամ  հաստատության  վարքագիծը,    որը  լիազորված  է  իրականացնել  պետական  իշխանության  տարրեր,    դիտվում  է  որպես  այդ  պետության  արարք  միջազգային  իրավունքով,  եթե  այդ  մարմինը,  անձը  կամ  հաստատությունը  գործում  է  այդ  հատկանիշով,    անգամ  եթե  նրանք  գերազանցում  են  իրենց  լիազորությունները  կամ  խախտում  են  հրահանգները[64]:

Կարևոր  է  նշել,  որ  այդ  ղեկավարությունն  ու  հսկողությունն  ընդհանուր  բնույթ  չեն  կրում,  այլ  պետք  է  որոշակիորեն  կոնկրետացված  լինեն:  Օրինակ,    հսկողությունը  կոնկրետ  գործողության  նկատմամբ,    որն  ունի  հակաիրավական  բնույթ:  Կամ  կոնկրետ  հրաման  տրվի  և  ղեկավարվի  ցանկացած  կոնկրետ  գործողություն:  Որպես  օրինակ  կարելի  է  հիշել  Նիկարագուան  ընդդեմ  Ամերիկայի  Միացյալ  Նահանգների  գործը:  Այստեղ  հարց  էր  բարձրացվել  վերահսկողության  այն  չափի  մասին,    որը  բավարար  կլիներ  գործողությունը  պետությանը  վերագրելու  համար:    Այս  գործում  խոսքը  հետևյալի  մասին  է:    Կարելի՞  է  արդյոք    «Կոնտրաս»    խմբավորման  գործողությունները  վերագրել  Ամերիկայի  Միացյալ  Նահանգներին,    և  կրո՞ւմ  է  արդյոք  Միացյալ  Նահանգներն  ընդհանուր  պատասխանատվություն    «Կոնտրաս»-ի  կողմից  կատարված  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  խախտումների  համար:  Այդ  հարցը  դատարանի  կողմից  քննվել  էր  վերահսկողության  իրականացման  տեսանկյունից:    Դատարանը  որոշել  էր,    որ    «Կոնտրասի»    բոլոր  գործողությունների  համար  պատասխանատու  չէ  ԱՄՆ-ը:  Մասնավորապես.  «Չնայած  լայն  ֆինանսական  և  այլ  օժանդակությանը,    ցուցաբերված  Ամերիկայի  Միացյալ  Նահանգների  կողմից,  չկան  անհերքելի  ապացույցներ,  որ  Միացյալ  Նահանգներն  իսկապես  իրականացրել  է  այդ  աստիճանի  վերահսկողություն  բոլոր  բնագավառներում,    որը  թույլ  կտար  համարել,  որ    «Կոնտրասը»  գործում  է  նրա  անունից:  Ամերիկայի  Միացյալ  Նահանգների  մասնակցության  բոլոր  հիշատակված  ձևերը  և  անգամ  պատասխանող  պետության  ընդհանուր  հսկողությունն  ուժերի  նկատմամբ,    որոնք  շատ  հարցերով  կախված  էին  ԱՄՆ-ից,    իրենք  իրենցով  առանց  լրացուցիչ  ապացույցների  չեն  նշանակում,    թե  ԱՄՆ-ը  ղեկավարում  էր  այն  գործողությունները,    որոնք  խախտել  են  մարդու  իրավունքները  և  մարդասիրական  իրավունքի  նորմերը  (որոնց  հղում  էր  անում  դիմող  կողմը),  կամ  ստիպում  էին  այդպիսի  գործողությունների  կատարմանը:    Այդպիսի  գործողությունները  հանգիստ  կարող  էին    «Կոնտրասի»    կողմից  կատարվել  առանց  Ամերիկայի  Միացյալ  Նահանգների  հսկողության:  Որպեսզի  այդ  գործողությունների  համար  Ամերիկայի  Միացյալ  Նահանգների  իրավական  պատասխանատվության  հարց  բարձրացվի,    սկզբունքորեն  պետք  է  ապացուցվի,  որ  պետությունն  իրականացրել  է  էֆեկտիվ  վերահսկողություն  այդ  ռազմական  կամ  կիսառազմական  գործողությունների  նկատմամբ,  որոնց  հետևանքով  էլ  եղել  էին  վերոնշյալ  խախտումները[65]։  Այսպիսով,  չնայած  ապացուցված  էր  Ամերիկայի  Միացյալ  Նահանգների  օժանդակությունը  «Կոնտրասին»,  վերջինիս  գործողությունները  միայն  այն  դեպքերում  էին  վերագրվել  ԱՄՆ-ին,  երբ  հիմնավորված  էին  նրա  փաստացի  մասնակցությունն  ու  ղեկավարումը:  Դատարանը  հաստատեց,  որ  ընդհանուր  կախվածությունը  և  օժանդակությունը  բավարար  հիմք  չեն  հանդիսանում  այս  կամ  այն  արարքը  պետությանը  վերագրելու  համար:  Արարքը  կարող  է  վերագրվել  պետությանը  նաև  այն  դեպքում,    երբ  անկախ  ամեն  ինչից՝  պետությունն  ինքն  ընդունում  է  արարքը  որպես  իր  կողմից  կատարված:

Անհատական  պատասխանատվություն

Միջազգային  իրավունքի  շատ  խախտումներ  կարելի  է  քրեորեն  պատժելի  համար  ներպետական  իրավունքի  հիմքով:  Նախ  պարզաբանենքն  ներպետական  և  միջազգային  իրավունքի  հարաբերակցության  հարցը,  որի  վերաբերյալ  կան  երկու  հիմնական  մոտեցումներ՝  դուալիստական  և  մոնիստական:  Դուալիստական  տեսությունը  միջազգային  և  ներպետական  իրավունքները  համարում  է  որպես  միանգամայն  տարբեր,  միմյանցից  մեկուսացած  և  զուգահեռ  գործող  համարժեք  իրավական  համակարգեր:  Մոնիստական  մոտեցումը  միջազգային  և  ներպետական  իրավունքներն  ընդունում  է  որպես  իրավունքի  միասնական  համակարգի  բաղադրյալներ  և  այդ  միասնության  մեջ  առաջնությունը  տալիս  է  նշված  բաղադրյալներից  որևէ  մեկին:  Այսինքն՝  գոյություն  ունեն  մոնիստական  մոտեցման  երկու՝  միջազգային  իրավունքին  կամ  ներպետական  իրավունքին  առաջնություն  տվող  տարբերակներ:  Կարևոր  նշանակություն  ունի  միջազգային  և  ներպետական  իրավունքի  փոխազդեցության  խնդիրը:  Ներպետական  իրավունքը  երկակի  ազդեցություն  է  գործում  միջազգային  իրավունքի  վրա:  Նախ,  դա  ներպետական  իրավունքի  բովանդակության  ազդեցությունն  է  միջազգային  իրավունքի  նորմերի  վրա.  պետությունները,  ստեղծելով  միջազգային  իրավական  նորմը,  ձգտում  են  հաշվի  առնել  իրենց  ներպետական  ազդեցությունը  դրսևորվում  է  նաև  այն  եղանակների  միջոցով,  որոնցով  պետությունն  արտահայտում  է  իր  համաձայնությունը  միջազգային  իրավունքի  ներմերին:  Միջազգային  պայմանագրերի  վավերացման  կարգը  նախատեսվում  է  ներպետական  օրենսդրությամբ:

Միջազգային  իրավունքի՝  ներպետական  օրեսնդրության  վրա  ազդեցության  վերաբերյալ  պետք  է  նշել,  որ  միջազգային  իրավական  նորմերի  իրացումը  հաճախ  պահանջում  է  ներպետական  նորմերի  փոփոխում՝  դրանք  պետության  միջազգային  իրավական  պարտավորությունների  պահանջներին  համապատասխանեցնելու  նպատակով:  Այն  դեպքում,  երբ  ներպետական  օրենսդրության  և  միջազգային  իրավունքի  դրույթների  միջև  առկա  է  հակասություն,  պետությունը  պարտավոր  է  կատարել  իր  ստանձնած  միջազգային  իրավական  պարտավորությունը[66]:

Չնայած    պետությունը    կաշկանդված    է  միջազգային    իրավունքով,    երկրի    ներսում    իրավունքների    և    պարտականությունների  յուրաքանչյուր  պահանջվող  փոփոխություն  կարող  է  կատարվել  բացառապես  հատուկ  ազգային    օրենսդրության    ընդունման    միջոցով:    Որոշ    երկրներում    ընդունված    օրենսդրության  համաձայն`  մարդու  իրավունքների  ոլորտում  ստանձնած  միջազգային  պարտավորություններին    տրվել    է    ներպետական    հատուկ    իրավական    կարգավիճակ,  օրինակ՝  ազգային  դատարանների  վրա  պարտականություն  է  դրվում,  անհրաժեշտության  դեպքում,    օրենսդրությունը    մեկնաբանել    ստանձնած    պարտավորությունների    լույսի  ներքո,    սակայն    առանց    այդ    պարտավորություններին    ակնհայտ    հակասող  օրենսդրությունն    անտեսելու[67]։

Բազմաթիվ  երկրների  օրենսդրական  ակտերում  սահմանված  է  սկզբունք,  ըստ  որի,  եթե  միջազգային  պայմանագրերում  նախատեսված  կանոնները  չեն  համընկնում  ներպետական  նորմերին,  ապա  պետք  է  կիրառվեն  միջազգային  պայմանագրի  կանոնները:  Դա  նախատեսված  է  նաև  Հայաստանի  Հանրապետության  Սահմանադրությամբ:  Որում  նշված  է.  «Միջազգային  պայմանագրերն  ուժի  մեջ  են  մտնում  միայն  վավերացվելուց  կամ  հաստատվելուց  հետո:  Միջազգային  պայմանագրերը  Հայաստանի  Հանրապետության  իրավական  համակարգի  բաղկացուցիչ  մասն  են:  Եթե  վավերացված  միջազգային  պայմանագրում  սահմանվում  են  այլ  նորմեր,  քան  նախատեսված  են  օրենքներով,  ապա  կիրառվում  են  այդ  նորմերը:  Սահմանադրությանը  հակասող  միջազգային  պայմանագրերը  չեն  կարող  վավերացվել»[68]։    Սակայն  միջազգային  իրավունքի  նորմերի  ազդեցությունը  ներպետական  իրավունքի  վրա  անսահմանափակ  և  բացարձակ  չէ:  Ինչպես  նշվեց  ՀՀ  Սահմանադրության  համապատասխան  հոդվածում՝  Հայաստանի  Հանրապետության  անունից  կնքված  պայմանագրերը  կիրառվում  են  միայն  վավերացումից  հետո,  իսկ  Սահմանադրությանը  հակասող  միջազգային  պայմանագրերը  կարող  են  վավերացվել  Սահմանադրության  մեջ  համապատասխան  փոփոխություններ  կատարելուց  հետո:  Միջազգային  և  ներպետական  իրավունքի  փոխգործողության  խորացումը  կանխորոշվում  է  հասարակական  կյանքի  միջազգայնացմամբ:  Միջազգային  իրավունքով  պարտավորությունների  բարեխիղճ  կատարման  սկզբունքին  համապատասխան,  իր  իշխանությունն  իրականացնելիս,  այդ  թվում՝  օրենքներ  և  վարչական  կանոններ  ընդունելիս,  պետությունները  հաշվի  են  նստում  իրենց  միջազգային  պարտավորությունների  հետ:  Միևնույն  ժամանակ  պետություններչի  ինքնիշխան  հավասարության  սկզբունքը  յուրաքանչյուր  պետությանն  թույլ  է  տալիս  ազատ  ընտրել  իր  իրավական  համակարգը  և,  հետևաբար,  որոշել  իր  իրավունքի՝  միջազգային  իրավունքի  հետ  փոխգործողության  կարգը:  Դա  նշանակում  է,  որ  միջազգային  իրավունքը  պետությունների  վրա  դնում  է  պարտավորություններ,  իսկ  երկրի  ներսում  դրանց  իրացման  կարգը  որոշվում  է  ազգային  իրավունքով,  եթե  այլ  բան  սահմանված  չէ  միջազգային  իրավական  նորմում:

Միջազգային  իրավունքի  նորմերի՝  ազգային  իրավունք  մուտք  գործելու  գործընթացը  սովորաբար  անվանվում  է  տրանսֆորմացիա՝  նկատի  ունենալով  միջազգային  իրավունքի  նորմերի  փոխակերպվելը  ազգային  իրավունքի  նորմերի:  Ընդ  որում,  նորմը  պահպանում  է  իր  բովանդակությունը,  սակայն  դրա  ձևը  երբեմն  փոփոխվում  է:  Ուստի,  երբեմն  խոսում  են  նաև  իմպլեմենտացիայի,  այսինքն՝  միջազգային  իրավունքի  նորմը  ազգային  իրավունք  ներմուծելու  մասին:

Տրանսֆորմացիան  կարող  է  լինել՝

–   Ընդհանուր.  Պետությունը  սահմանում  է,  որ  իր  ընդունած  միջազգային  իրավական  բոլոր  նորմերը  կամ  միայն  որոշակի  տեսակները  ազգային  իրավունքի  մաս  են,

–   Անհատական.  Յուրաքանչյուր  նորմը  կամ  նորմերի  խումբը  ազգային  իրավունք  է  ներմուծվում  հատուկ  ակտով,

–   Ուղղակի.  Պայմանագրի  կանոնները  կիրառվում  են  ազգային  իրավունքի  համակարգի  շրջանակներում:  Սակայն  որպեսզի  միջազգային  իրավունքի  նորմը  կարողանա  կիրառվել  որպես  երկրի  իրավունքի  մաս,  այն  պետք  է  լինի  ինքնակատարվող,  այսինքն՝  ձևակերպված  լինի  այնպես,  որպեսզի  պիտանի  լինի  անմիջական  կիրառման  համար,

–   Միջնորդավորված.  Պայմանագրի  հիման  վրա  ընդունվում  է  պայմանագրի  բովանդակությունը  վերարտադրող  ազգային  նորմատիվ  ակտ:

Իմպլեմենտացիայի  հատուկ  տեսակ  է  հղումը,  երբ  օրենքում  ասված  է,  որ  դրա  այս  կամ  այն  դրույթները  կիրառվելու  են  որոշակի  պայմանագրին  համապատասխան  ակմ,  որ  սահմանված  դեպքերում  պետք  է  կիրառվի  որոշակի  պայմանագիր:Ներմուծելով  ազգային  իրավունք՝  միջազգային  իրավունքի  նորմերը  դրանում  զբաղեցնում  են  հատուկ  դիրք:  Երկրի  իրավական  համակարգի  մի  մասը  լինելով՝  դրանք  կիրառվում  են  նրա  նպատակներին  և  սկզբունքներին  համապատասխան,  ինչպես  նաև  նրա  կողմմից  սահմանված  պրոցեսուալ  կարգով[69]:

Միջազգային  իրավունքի  որոշ  խախտումներ  կարելի  է  դասակարգել  որպես  պետության  և  առանձին  անձանց  կողմից  միջազգային  իրավունքի  խախտումը,  ինչը  ենթադրում  հավելյալ  իրավական  պատասխանատվություն:  Ի  համեմատություն  միջազգային  իրավունքի  «հասարակ»  խախտումների,  մարդու  իրավունքների  և  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  դեմ  հանցագործություները  կարող  են  պատժվել  ոչ  միայն  տարածաշրջանային,  այլև  միջազգային  մակարդակով:  Այսպես  ցեղասպանությունը,  մարդկության  դեմ  հանցագործությունը  և  զինվորական  հանցագործությունները  կարող  են  Միջազգային  տրիբունալի  հանգեցնել[70]:

Միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  մի  շարք  կոպիտ  և  լուրջ  խախտումներ  համաշխարհային  հանրության  կողմից  այնքան  ծանր  են  համարվել,  որ  կարգավորվում  են  միջազգային  քրեական  իրավունքով  և  ենթադրում  են  անհատական  քրեական  պատասխանատվություն  նման  գործողությունների  համար[71]:

Անհատական  քրեական  պատասխանատվությունը  հիմնարար  նշանակություն  ունի  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  համակարգում:  Այսպես  Նյուրբերգի  Միջազգային  զինվորական  տրիբունալը  շեշտում  էր,  որ  «միջազգային  իրավունքի  դեմ  հանցագործությունները  իրագործվում  են  մարդկանց  կողմից,  այլ  ոչ  թե  աբստրակտ  կերպարների,  և  միայն  նման  հանցանքներ  գործած  առանձին  անձանց  պատժելու  միջոցով  կարելի  է  կյանքի  կոչել  միջազգային  իրավունքի  դրույթները»[72]:

Միջազգային  քրեական  դատարանի  Հռոմի  կանոնադրությունը,  որն    ընդունվել  է  1998  թ.  հուլիսի  17-ին  (մինչև  օրս  այն  ստորագրել  են  122  երկրներ,  այդ  թվում  և  Հայաստանի  Հանրապետությունը[73]),  տալիս  է  միջազգային  հանցագործությունների՝  ցեղասպանության,  զինվորական  հանցագործության  և  մարդկության  դեմ  հանցագործության  առավել  ամբողջական  սահմանում,  որոնք  ընդհանուր  առմամբ  հանգեցնում  են  մարդու  իրավունքների  և  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  խախտմանը:

Այսպես  ցեղասպանությունը,  ըստ  կանոնադրության  6-րդ  հոդվածի  նշանակում  է  հետևյալ  գործողություններից  ցանկացածը՝  կատարված  ազգային,  էթնիկական,  ցեղական  կամ  կրոնական  որևէ  խմբի,  որպես  այդպիսին,  լրիվ  կամ  մասնակի  ոչնչացման  մտադրությամբ.

(ա)  այդ  խմբի  անդամների  սպանությունը,

  (բ)  այդ  խմբի  անդամներին  մարմնական  լուրջ  վնասվածքներ  կամ  մտավոր  վնաս  պատճառելը,

  (գ)  որևէ  խմբի  համար  կյանքի  այնպիսի  պայմանների  միտումնավոր  ստեղծումը,  որոնք  ուղղված  են  նրա  լրիվ  կամ  մասնակի  ֆիզիկական  ոչնչացմանը,

  (դ)  այդ  խմբի  միջավայրում  մանկածնությունը  կանխելուն  միտված  միջոցների  իրականացումը,

  (ե)  երեխաների  բռնի  փոխանցումը  մարդկային  մի  խմբից  մյուսին»[74]:

Հռոմի  կանոնադրությունը  ամենից  ուշ  թատերաբեմ  իջած  փաստաթուղթն  է,  որում  կոդիֆիկացված  է  միջազգային  հանցագործության  համար  անհատական  պատասխանատվության  հիմնահարցը:  Կանոնադրության  25-րդ  հոդվածի  3-րդ  կետում  նշվում  է,  որ  անձը  ենթակա  է  քրեական  պատասխանատվության  և  հանցագործության  համար  պատժի  համաձայն  Կանոնադրության  դրույթներ,  այնուհետ  թվարկվում  են  այն  բոլոր  կետերը  ենթադրում  են  նման  պատասխանատվություն:  Այսպես  եթե  անձը  նման  հանցագործություն  իրագործում  է  անհատապես,  այլ  անձանց  հետ  կամ  մեկ  այլ  անձի  միջոցով,  անկախ  այն  բանից  այլ  անձն  արդյոք  ենթակա  է  քրեակն  պատասխանատվություն,  թե  ոչ,  եթե  անձը  հրամայում,  դրդում  կամ  հարկադրում  է  նման  հանցագործություն  անել,  եթե  այդ  հանցագործությունն  իրագործվում  է  կամ  եթե  հանցագործության  իրագործման  փորձ  է  և  այլն[75]:

Նշենք  անհատական  քրեական  պատասխանատվության  առավել  կարևոր  սկզբունքները.

–  յուրաքանչյուրը  պարտավոր  է  հրաժարվել  իրականացնել  հստակ  հակաօրինական  հրամանը:  Ցեղասպանություն  կամ  մարդկության  դեմ  հանցագործություն  իրագործելու  հրամանները  հստակ  հակաօրինական  են,

–  բոլոր  անձինք  քրեական  պատախանատվության  են  ենթակա  իրենց  կողմից  իրագործված  միջազգային  հանցագործությունների  համար,

–  հրամանատարներն  ու  այլ  ղեկավարությունը  քրեական  պաստախանատվություն  են  կրում  իրենց  հրամանների  իրագործաման  արդյունքում  կատարված  միջազգային  հանցագործությունների  համար,

–  բոլոր  անձինքն  պետք  է  քրեական  և  նյութական  պատասխանատվություն  կրեն  միջազգային  հանցագործությունների  պատժի  հայտարարմամն,  եթե  հանցագործությունը  իրագործվել  է  կանխամտածված  և  գիտակցված[76]:

Հաշվի  առնելով  զինվորական  ծառայության  հիերախիկ  բնույթը՝  հարց  է  առաջանում,  թե  արդյոք  տեղին  է,  որ  հրաման  կատարող  զինվորականը  պատասխանատվության  ենթարկվի,  դա  արդեն  զինվորականների  իրավունքների  հիմնահարցն  է:  Զինծառայողների    իրավունքների    համատեքստում    առանձնակի    նշանակություն    ունենմարդու  իրավունքների  սահմանափակումների  բնույթն  ու  աստիճանը։  Զինծառայողների  համար  մեծ  է  արտակարգ  իրավիճակների  ընթացքում  կենտրոնական  դեր  ստանձնելու  հավանականությունը,  որոնց  պայմաններում  մարդու  իրավունքների(այդ  թվում  և  իրենց  իսկ    իրավունքների)    գործողությունը    կարող    է    կասեցվել։    Միաժամանակ,    որոշ  հանգամանքներ,    որոնց    պայմաններում    գործում    են    զինված    ուժերը,    կարող    են  զինծառայողների    իրավունքների    ընդունելի    սահմանափակման    հիմք    դառնալ    անգամ  ավելի    հանդարտ    ժամանակներում։    Այնուամենայնիվ,    ակնհայտ    է    այն    վտանգը,    որ  իրավունքների    սահմանափակման    անհրաժեշտության    մասին    որոշումները    կարող    են  ընդունվել    շատ    հեշտությամբ,    որի    հետևանքով    կխախտվեն    հիմնարար  ժողովրդավարական  արժեքները։  Լուծման  ենթակա  հիմնական  խնդիրներն  այն  են,  թե  որ  իրավունքները  կարող  են  սահմանափակվել,    ինչ  հանգամանքներում,    դատավարական  ինչպիսի  երաշխիքների  առկայությամբ  և  ինչ  չափով։  Միջազգային    իրավունքի    նորմերով    ամրագրվող    մարդու    իրավունքները    կարելի    է  դասակարգել  երեք  խմբի՝

1. իրավունքներ,    որոնցից    վերապահումներ    անելն    արգելվում    է  (անվերապահելի  կամ  բացարձակ  իրավունքներ),
2. իրավունքներ,    որոնցից    կարելի    է    վերապահումներ    անել    արտակարգ  իրավիճակների    ժամանակ(մասամբ    սահմանափակման    կամ    վերապահման  ենթակա  իրավունքներ)  և
3. իրավունքներ,    որոնք    կարող    են    սահմանափակվել    օրենքով    հանրային    որոշ  հստակեցված  շահերի  համաձայն(սահմանափակվող  իրավունքներ)։

Վերապահման    ենթակա    և    սահմանափակվող    իրավունքները    երբեմն    կարող    են  համընկնել։    Դրանք,    սակայն,    տարբեր    հասկացություններ    են,    որոնց    գործնական  կիրառությունը    միանգամայն    տարբեր    է։    Միայն    այն    դեպքում,    երբ    սահմանափակվող  իրավունքների    սահմանափակումը    բավարար    չէ    արտակարգ    որևէ    իրավիճակի  պայմաններում,    պետությունը    կարող    է    քննարկել    խնդրո    առարկա    իրավունքներից  վերապահումներ  անելու  հարցը,  որի  պարագայում  դրա  անհրաժեշտությունը  հազվադեպ  է    առաջանում։    Վերապահումներ    կատարելու    համար    պահանջվում    է    որոշակի  ընթացակարգերի  պահպանում[77]։

Մեծ  հաշվով  թեև  զինվորական  ծառայությունը  իր  բնույթը  հատուկ  գործունեության  բնագավառ  է,  սակայն  միջազգային  իրավունքի  տեսանկյունից  այն  ազատված  չէ  պատասխանատվությունից:

Հրաման    տալու    իշխանությունը    և    ենթարկվելու    պարտականությունը    հանգուցային    են  զինվորական    բոլոր    համակարգերի    համար  ոչ  միայն  պատերազմական,  այլև  խաղաղ  ժամանակ,  քանի  որ  զինվորական  ծառայությունը  մշտական  պատրաստություն  է  պատերազմի։    Թերևս  զինծառայողների  մեծ  մասը  միաժամանակ  և՛  հրամանատար  են,    և՛    ենթակա,    բացառությամբ    բարձրագույն    և    ամենացածր    կոչումներ    ունեցող  զինծառայողների,  այսինքն  անքննելի  հրամաներ  կարող  են  բոլորին  հղվել։  Հրամանատարները    կարևորագույն    դեր    են    կատարում    իրենց    ստորաբաժանման  զինվորական,  սոցիալական  և  բարոյական  բոլոր  հարցերում։  Սա  բնութագրական  է  ոչ  միայն  հայկական  զինված  ուժերի  համար,  այլև  արևմուտքի  բանակներում:  «Զինված  ուժերի  մարտունակության  առաջնային  հրամայականն  է  թիմային    համախմբվածության    և    հրամանատարների    ու    նրանց    ենթակաների    միջև  վստահության    և    հավատարմության    պահպանումը։    Սա    առաջացնում    է    այնպիսի  արժեքների    և    չափանիշների    անհրաժեշտություն,    որոնք    ավելի    խիստ    են,    քան  առհասարակ    հասարակության    մեջ    ընդունվածները»[78]:    Եթե    զինված  ուժերը  ցանկանում  են  արդյունավետ  ծառայել  իրենց  հասարակությանը,  ապա  տեղ  չի  գտնվի    ճնշումների,    հակասոցիալական    վարքի    դրսևորումների,  իրավախախտումների,  խտրականության,    հետապնդումների    և    վարքի    այլ    անընդունելի    դրսևորումների    կամմարդու  իրավունքների  խախտումների  համար։  Հրամանատարները՝  ինչպես  սպայական,  այնպես  էլ  սերժանտական  կազմը,  կարող  են  համարվել  զորանոցներում  տեղի  ունեցող  խախտումների    դեմ    պայքարի    առաջին    գիծը։    Նրանց    ղեկավարումը    կարևորագույն  նշանակություն    ունի    զորանոցներում    մարդու    իրավունքների    նկատմամբ    հարգանքը  ապահովելու    համար։    Այս    առումով    հրամանատարները    պարտավոր    են    ակտիվ    և  նախահարձակ  դեր  ունենալ  զինվորների  միջև  փոխադարձ  վստահության  և  հարգանքի  մթնոլորտ  ձևավորելու  համար,  և  նրանք  պարտավոր  են  ձեռնարկել  բոլոր  անհրաժեշտ  միջոցները՝  իրենց  ենթակաների  անօրինական  գործողությունները  կանխելու  համար։  Իսկ  անհատական  պատասխանատվություն  նշանակում  է,  որ  անօրինական  գործողություն  կատարող    զինծառայողները    լիովին    պատասխանատու    են    իրենց    արարքների    համար,  եթե    անգամ    նրանք    գործում    են    իրենց    վերադասի    հրամանների    հիման    վրա։  Պատասխանատվության    հարցի    նկատմամբ    այսպիսի    մոտեցումը    կարևոր    է  անպատժելիությունը  բացառելու  տեսանկյունից։  Այն  զինվորների,  սերժանտական,  նաև  սպայական    կազմի    համար    անհնարին    է    դարձնում    պատասխանատվությունից  խուսափելը    իրենց    ստորաբաժանման    կամ    վերադասի    հրամանի    հետևում    թաքնվելու  միջոցով։  Սրանով  նաև  ապահովվում  է,  որ  անօրինական  հրամաններ  կատարող  կամ  սեփական    նախաձեռնությամբ    անօրինական    գործողություններ    կատարող  զինծառայողներն    անձամբ    պատասխանատվության    ենթարկվեն    իրենց    կատարած  իրավախախտումների  կամ  հանցագործությունների  համար[79]։  Մինչդեռ  Հայաստանի  Հանրապետության  Քրեսական  օրենսգիրքը  նախատեսում  է,  որ  հրամանը  չկատարելու  դեպքում  կոնկրետ  պատիժներ:  Հրամանատարի՝  օրինական  եւ  սահմանված  կարգով  տրված  հրամանը  ստորադասի  կողմից  չկատարելը,  որն  էական  վնաս  է  պատճառել  ծառայության  շահերին՝  պատժվում  է  կալանքով՝  առավելագույնը  երեք  ամիս  ժամկետով,  կամ  կարգապահական  գումարտակում  պահելով՝  առավելագույնը  երկու  տարի  ժամկետով,  կամ  ազատազրկմամբ՝  առավելագույնը  երկու  տարի  ժամկետով:  Նույն  արարքը,  որը  կատարվել  է  մի  խումբ  անձանց  կողմից,  կամ  առաջացրել  է  ծանր  հետեւանքներ՝  պատժվում  է  ազատազրկմամբ՝  առավելագույնը  հինգ  տարի  ժամկետով:  Սա  նախատեսված  է  խաղաղ  ժամանակի  համար,  իսկ  ռազմական  դրության  դեպքում  ,  պատերազմի  ժամանակ  կամ  մարտի  պարագաներում՝  պատժվում  է  ազատազրկմամբ՝  հինգից  տասնհինգ  տարի  ժամկետով[80]:

Ըստ  էության  նման  համատեքստով  միջազգային  իրավունքի  նորմերը  նաև  ազդում  են  խաղաղ  ժամանակաշրջանում  պետության  զինվորական  համակարգի  առավել  արդյունավետ  համակարգի  կայացմանը:

Զինվորական    բոլոր    համակարգերում    զինված    ուժերի    անձնակազմը    համընդհանուր  պարտականություն    ունի՝    ենթարկվել    վերադասի    հրամաններին։    Ապօրինի    հրամանը  կատարելու  դեպքում  բարոյական  և  իրավաբանական  պատասխանատվություն  է  ծագում  թե՛    ապօրինի    հրամանն    արձակողի,    թե՛        կատարողի    նկատմամբ։    Հետևաբար,    այն  զինծառայողները,    ովքեր    կատարում    են    ապօրինի    հրամանները    կամ    ապօրինի  գործողություններ    են    կատարում    սեփական    նախաձեռնությամբ,    ընդհանուր    առմամբ,  անձնական    պատասխանատվություն    են    կրում    կատարված    զանցանքների    կամ  հանցանքների  համար։  Ապօրինի    հրաման    կատարող    զինծառայողները    ենթակա    են    կարգապահական    կամ  քրեական    պատասխանատվության՝    կանխված    ներպետական    օրենսդրության    կառուցվածքից    և    իրավախախտման    ծանրության    աստիճանից։    Կարգապահական    տույժերը  ապօրինի  հրաման  տվող  հրամանատարների  և  այն  կատարող  ենթակաների  նկատմամբ  կիրառվում  են  վերադաս  հրամանատարների  կողմից,  քրեական  պատիժները  կիրառվում  են    մասնագիտացված    զինվորական    կամ    ընդհանուր    իրավասության    քաղաքացիական  դատարանների    կողմից:

Զինծառայողի`  ապօրինի  հրամանը  կատարելուց  հրաժարվելու  իրավունքի  ճանաչումը  հիմնարար    նշանակություն    ունի։    Դրանից    բխում    է,    որ    հրամաններ    կատարելու  պարտավորությունն  անվերապահ  հնազանդություն  չի  նշանակում.  որոշ  պայմաններում  զինվորներին    թույլ    է    տրվում    գնահատել    այս    կամ    այն    հրամանը    կատարելու  հետևանքները։  Մյուս  կողմից`  այս  մոտեցումը  նաև  մեծ  վտանգ  է  թաքցնում,  քանի  որ  պահանջում    է,    որ    զինծառայողն    ինքնուրույն    դատողություն    անի    այն    հրամանի  վերաբերյալ,  որի  պարտադիր  ուժ  ունենալն  անորոշ  է։  Թյուր  դատողության  պարագայում  ենթական  պատասխանատու  է  հրամանը  չկատարելու  համար։  Այս    հիմնախնդիրը    լուծելու    համար    կարելի    է    մշակել    մի    քանի    մոտեցում։    Առաջին`  հրաման  ստացած  զինվորին  թողնել  այն  հարցի  լուծումը,  թե  արդյոք  հրամանը  հակասո՞ւմ  է  երկրի  սահմանադրությանը  կամ  որևէ  կերպ  անհամատեղելի՞  է  երկրի  օրենսդրության  հետ,  թե  ոչ,  որից  հետո  թողնել  նրան,  այդ  չափանիշն  օգտագործելով,  որոշել`  արդյոք  պե՞տք    է    ենթարկվել    հրամանին,    թե    ոչ։    Մեկ    այլ    տարբերակ.    հրաման    ստացած    այն  զինծառայողին,    որը    կարծում    է,    թե    հրամանն    ապօրինի    է,    հնարավորություն    տրվի  հրամանի  կատարումը  վիճարկելու  նպատակով  դիմելու  բողոքարկման  մեխանիզմներին:  Մեկ    այլ    լուծում    կարող    է    լինել    զինծառայողներին    թույլ    տալը,    որ    նրանք    որոշ  պայմաններում  հնարավորություն  ունենան  վկայակոչելու«հրամանը  կատարելը»  որպես      անօրինական    գործողությունների    համար    նախատեսված    պատասխանատվությունից  ազատելու    հիմք։    Վերադասի    կողմից  արձակված    հրամանի    կատարումը    պատասխանատվությունից    ազատելու    հիմք  համարելը    նույն    կերպ    չի    կարգավորվում    բոլոր    պետություններում[81]։

Այդպիսով  ինչպես  Հայատանում,  այնպես  էլ  այլ  երկրներում  այս  անհատական  պատասխանատվության  հիմնահարցը  դեռ  բավականին  բացեր  ունի,  օրենսդրական  մշակումների  ու  հոգեբանական  ընկալման  խնդիր  ունի,  սակայն  այդ  բոլոր  հարցերի  հիմքում  առաջնային  նշանակություն  ունի  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  պահանջն  ու  սկզբունքային  դերը:

 

***

Մարդու  իրավունքների  պաշտպանության  հրամայականը  նույնքան  կարևորվում  է  և՛  խաղաղ,  և՛  հակամարտությունների  ժամանակ:  Սակայն  միջազգային  կոնֆլիկտների  դեպքում  երբեմն  որոշ  անձինքն  կամ  հաստատություններ  իրենց  իրավունք  են  վերապահում  շրջանցելու  միջազգային  իրավունքի  կողմից  սահմանված  դրույթները,  սկզբունքները,  ինչն  ինքնին  անպատասխան  չի  կարող  մնալ:  Երկրորդ  աշխարհամարտից  հետո,  երբ  քաղաքական  ռեալիզմը  սկսեց  զիջել  իր  դիրքերը  համաշխարհային  քաղաքականության  մեջ,  թատերաբեմ  իջավ  «Ժնևի  իրավունքը»  կամ  բուն  մարդասիրական  իրավունքը,  որը  պաշտպանում  է  շարքից  դուրս  եկած  զինվորականների  և  մարտական  գործողություններին  չմասնակցող  անձանց  շահերը:  Սրա  կենտրոնում  «Պատերազմի  զոհերի  պաշտպանության  մասին»  Ժնևի  1949  թ.  չորս  կոնվենցիաներն  (Գործող  բանակներում  վիրավորների  և  հիվանդների  վիճակի  բարելավման  մասին,  Ծովում  զինված  ուժերի  վիրավորների,  հիվանդների  և  նավաբեկյալների  վիճակի  բարելավման  մասին,    Ռազմագերիների  հետ  վարվելակերպի  մասին,  Պատերազմի  ժամանակ  քաղաքացիական  բնակչության  պաշտպանության  մասին)  են  և  դրանց  1977  թ.  երկու  լրացուցիչ  արձանագրությունները,  որոնք  զինված  հակամարտության  ժամանակ  մարդու  պաշտպանության  ուղղված  կանոների  համակարգ  են:    Հայաստանի  Հանրապետությունը  ստորագրել  է  այս  բոլոր  կոնվենցիաները  1993  թվականին,  ուստի  և  այս  կոնվենցիաների  դրույթները  տարածվում  են  նաև  մեր  հանրապետության  նկատմամբ:

Սկզբունքորեն  Ժնևյան  4  կոնվենցիաներն  էլ  առանցքային  նշանակություն  ունեն  մարդասիրական  իրավունքի  պահպանման  տեսանկյունից,  սակայն  ռազմագերին  վերաբերող  կոնվենցիան  առավել  մեծ  կարգավորիչ  դեր  ունի,  քանի  որ  պատերազմական  գործողությունների  ժամանակ  մեծ  է  հավանականությունը,  որ  հենց  գերիների  նկատմամբ  են  մարդու  իրավունքների  խախտումներ  արվելու,  իսկ  այդ  կոնվենցիայի  դրույթները  հետագայում  վերամշակվել  են  2  լրացուցիչ  արձանագրություններով:  Նշված  կոնվենցիաներում  և  կից  արձանագրություններում  մանրամասն  ներկայացվում  են  այն  բոլոր  պայմաններ,  որոնք  ապահովելու  են  ցանկացած  իրավիճակում,  ռազմական  պայմաններում  մարդկանց  հանդեպ  առավել  ընդունելի  և  ոչ  խտրական  վերաբերմունքի  ապահովումը:

Սակայն  միջազգային  իրավունքի  համակարգը  արդյունավետ  չի  գործի,  եթե  արդյունավետ  չլինեն  պատասխանատվության  մեխանիզմները:  Պատասխանատվության  առումով  առանձնացնում  ենք  երկու  տարբերակներ՝  կոլեկտիվ  և  անհատական:  Կոլեկտիվ  պատասխանատվությունը  դա  նույն  պետական  պատասխանատվությունը  է,  որպես  առանձին  համակարգի:  Պատասխանատվության  առումով  պետության  համար  կարևոր  նշանակություն  ունեն  ներպետական  իրավունքը  և  յուրաքանչյուր  պետության  պրակտիկան:    Պետության  կառուցվածքը  և  նրա  մարմինների  գործառույթները,  որպես  կանոն,  չեն  կարգավորվում  միջազգային  իրավունքով:    Յուրաքանչյուր  պետություն  ինքն  է  որոշում,  թե  ինչպես  պետք  է  կազմակերպվի  պետական  կառավարումը,  և  ինչ  գործառույթներ  պետք  է  իրականացնեն  պետական  իշխանության  մարմինները:  Ճիշտ  է,  չնայած  պետությունն  ինքնուրույն  կարող  է  որոշել  իր  ներպետական  կառուցվածքը  և  գործառույթներն  իր  օրենսդրությանն  ու  փորձին  համապատասխան,  միջազգային  իրավունքը  նույնպես  ունի  որոշակի  դեր:  Օրինակ,  որոշ  հաստատությունների  վարքագիծը,  որոնք  կատարում  են  պետական  գործառույթներ  և  ունեն  պետական  լիազորություններ    (օրինակ`    դատախազությունը),    վերագրվում  է  պետությանը,    անգամ  եթե  այդ  հաստատությունները  ներպետական  իրավունքով  դիտվում  են  որպես  ինքնուրույն  և  անկախ  գործադիր  իշխանությունից:  Միջազգային  իրավունքի  համաձայն  և  անկախ  ներպետական  իրավունքի  դրույթներից,  պետությանը  կարող  է  վերագրվել  նաև  այն    պետական  մարմինների  վարքագիծը,  որոնք  դուրս  են  գալիս  իրենց  լիազորությունների  շրջանակից:  Արարքը  վերագրվում  է  պետությանը  որպես  միջազգային  իրավունքի,  այլ  ոչ  թե  ներպետական  իրավունքի  սուբյեկտի:    Ներպետական  իրավունքի  համաձայն՝  գերատեսչությունները,    տարբեր  բաժանմունքները,    պետական  հանձնաժողովները  և  միավորումները  կարող  են  ունենալ  ինքնուրույն  իրավասուբյեկտություն,    առանձին  հաշիվներ  և  կրել  առանձին  պարտավորություններ:    Պետությունը,    որպես  միջազգային  իրավունքի  սուբյեկտ,    պատասխանատու  է  բոլոր  ատյանների  մարմինների  և  պաշտոնատար  անձանց  համար,  որոնք  հանդիսանում  են  նրա  ապարատի  մաս  և  գործում  են  որպես  այդպիսին,  անկախ  նրանից՝  ունե՞ն  դրանք  ներպետական  իրավունքին  համապատասխան  ինքնուրույն  իրավասուբյեկտություն,  թե՞  ոչ:    Անձի  կամ  անձանց  խմբի  վարքագիծը  դիտվում  է  որպես  պետության  արարք  միջազգային  իրավունքով,  եթե  այդ  անձը  կամ  անձանց  խումբը  փաստորեն  գործում  է  այդ  պետության  հրամանով  կամ  ղեկավարությամբ,    կամ  հսկողությամբ  այդ  գործողությունն  իրականացնելիս:

Հայկական  տեսանկյունից  կոլեկտիվ  պատասխանատվության  հիմնահարցը  առնչվում  է  նաև  հայոց  ցեղասպանության  իրավական  ճանաչմանը  և  դրա  հիմքով  դատապարտմանն  ու  հատուցմանը,  այսինքն  մեր  հետազոտության  հիմնական  տրամաբանությունը  հստակորեն  կապվում  է  նաև  Հայաստանի  Հանրապետության  և  աշխարհասփյուռ  հայության  համար  կարևորագույն  նշանակություն  ունեցող  հիմնահարցի  հետ:

Կոլեկտիվ  պատասխանատվությունն  իր  բնույթով  չի  վերացնում  անհատական  պատսխանատվությունը,  այսինքն  պետության  ղեկավարությունը,  զինվորական  հրամանատարությունը,  կամ  էլ  զուտ  հրամանը  իրագործող  զինվորը  ևս  ենթակա  է  միջազգային  իրավունքի  տեսանկյունից  պատասխանատվության,  եթե  իրականացրել  է  միջազգային  մարդասիրական  իրավունքի  խախտումներ,  այստեղ  ևս  ներպետական  և  միջպետական  նորմերի  համակարգի  մեջ  որոշակի  մշակումներ  անհրաժեշտություն  կա:

Այնուհանդերձ  հասարակական  համակարգերի  զարգացման  հիմնական  վեկտորը  թելադրվում  է  միջազգային  իրավունքի  դրույթներով,  իսկ  պետական  դիրքորոշումը  հարկադիր  է  դրան  ենթարկվել:

[1]  Մանրամասն  տե՛ս  Пикте  Ж.,  Развитие  и  принципы  международного  гуманитарного  права  М.,  2001:

[2]  Քոչարյան  Վ.  Միջազգային  իրավունք:  Ուսումնական  ձեռնարկ  –  Եր.:  Երևանի  համալսարանի  հրատարակչություն,  2002,  էջ  260-261:

[3]  Կոնվենցիաների  տեքստ  տե՛ս  http://avalon.law.yale.edu/subject_menus/lawwar.asp

[4]  Гассер  Х-П.  ,  Международное  гуманитарное  право  М.:  МККК,  1995,  էջ  55-58:

[5]  «Զինված  ընդհարման  դեպքում  մշակութային  արժեքների  պաշտպանության  մասին»  Հաագայի  1954  թ.  մայիսի  14-ի  կոնվենցիա,  տեքստն  ամբողջությամբ  տես  http://www.un.am/res/UN%20Treaties/IX_2.pdf

[6]  Կոնվենցիաների  բովանդակությունը  տե՛ս  http://www.hcch.net/index_en.php?act=conventions.listing

[7]  Քոչարյան  Վ.  Միջազգային  իրավունք:  Ուսումնական  ձեռնարկ  –  Եր.:  Երևանի  համալսարանի  հրատարակչություն,  2002,  էջ  262-263:

[8]  International  Committee  of  the  Red  Cross  –  http://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/vwTreaties1949.xsp

[9]  Գործող  բանակներում  վիրավորների  և  հիվանդների  վիճակի  բարելավման  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա  –  http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=20878

[10]  Ծովում  զինված  ուժերի  վիրավորների,  հիվանդների  և  նավաբեկյալների  վիճակի  բարելավման  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա  –  http://www.icrc.org/rus/resources/documents/misc/geneva-conventon-2.htm

[11]  Ռազմագերիների  հետ  վարվելակերպի  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա  –  http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=20875

[12]  Պատերազմի  ժամանակ  քաղաքացիական  բնակչության  պաշտպանության  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա  –  http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=20872

[13]  http://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/vwTreatiesByCountrySelected.xsp?xp_countrySelected=AM

[14]  Ժնևի  կոնվենցիաները  ստորագրած  երկրների  ցանկը  տե՛ս  http://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/States.xsp?xp_viewStates=XPages_NORMStatesParties&xp_treatySelected=375

[15]  Գործող  բանակներում  վիրավորների  և  հիվանդների  վիճակի  բարելավման  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա,  հոդված  3:

[16]  Գործող  բանակներում  վիրավորների  և  հիվանդների  վիճակի  բարելավման  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա,  հոդված  8-10:

[17]  http://www.icrc.org/rus/resources/documents/misc/geneva-conventon-2.htm

[18]  http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=20872

[19]  Պատերազմի  ժամանակ  քաղաքացիական  բնակչության  պաշտպանության  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա,  հոդված  11:

[20]  Նույն  տեղում,  հոդված  24:

[21]  Պատերազմի  ժամանակ  քաղաքացիական  բնակչության  պաշտպանության  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա,  հոդված  40

[22]  Նույն  տեղում.  հոդված  59

[23]  Պատերազմի  ժամանակ  քաղաքացիական  բնակչության  պաշտպանության  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա,  հոդված  85

[24]  http://www.icrc.org/ihl.nsf/COM/375-590006?OpenDocument

[25]  Ռազմագերիների  հետ  վարվելակերպի  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա,  հոդված  4.

[26]  http://www.ohchr.org/Documents/Publications/HR_in_armed_conflict_RU.pdf

[27]  http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=20875

[28]  Ռազմագերիների  հետ  վարվելակերպի  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա,  հոդված13-16:

[29]  http://www.icrc.org/ihl.nsf/COM/375-590006?OpenDocument

[30]  Ռազմագերիների  հետ  վարվելակերպի  մասին  Ժնևի  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  կոնվենցիա,  հոդված126-132:

[31]Քոչարյան  Վ.  Միջազգային  իրավունք:  Ուսումնական  ձեռնարկ  –  Եր.:  Երևանի  համալսարանի  հրատարակչություն,  2002,  էջ  263:

[32]  Լրացուցիչ  արձանագրություն  Միջազգային  զինված  ընդհարումների  զոհերի  պաշտպանության  մասին  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  Ժնևի  կոնվենցիաների  (Արձանագրություն  1)  –  http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=81055

[33]  Լրացուցիչ  արձանագրություն  Միջազգային  զինված  ընդհարումների  զոհերի  պաշտպանության  մասին  1949  թվականի  օգոստոսի  12-ի  Ժնևի  կոնվենցիաների  (Արձանագրություն  1),  հոդված  43-45:

[34]  http://www.britannica.com/EBchecked/topic/930509/pacta-sunt-servanda

[35]  Միջազգային  պայմանագրերի  իրավունքի  մասին  Վիեննայի  կոնվենցիա,  ընդունված  1969  թ.  մայիսի  23-ին,  հոդված  26:

[36]  Մանրամասն  տե՛ս  ՄԱԿ-ի  Միջազգային  իրավունքի  հանձնաժողովի  պաշտոնական  էջում  http://www.un.org/law/ilc/

[37]  Ежегодник  Комиссии  международного  права,  2001  год,  том  II  (Часть  вторая),  էջ  27:

[38]  Международно-правовая  защита  прав  человека  в  вооруженных  конфликтах,  Организация  Объединенных  Наций,  Нью-Йорк  и  Женева,  2011,  էջ  84-85:

[39]  Մանրամասն  տե՛ս  http://sbiblio.com/biblio/archive/rehsetov_borba/04.aspx

[40]  Քոչարյան  Վ.  Միջազգային  իրավունք:  Ուսումնական  ձեռնարկ  –  Եր.:  Երևանի  համալսարանի  հրատարակչություն,  2002,  էջ  136:

[41]  Այս  մասին  մանրամասն  տե՛ս  http://rudocs.exdat.com/docs/index-448087.html?page=6

[42]  http://www.slovopedia.com/10/196/978176.html

[43]  Основы  государства  и  права.  Под  ред.  О.Кутафина.  М.,  2000  //  http://www.bibliotekar.ru/osnovy-prava-3/index.htm

[44]  http://www.un.org/ru/documents/charter/chapter7.shtml

[45]Քոչարյան  Վ.  Միջազգային  իրավունք:  Ուսումնական  ձեռնարկ  –  Եր.:  Երևանի  համալսարանի  հրատարակչություն,  2002,  էջ  138-139:

[46]    Ануфриева  Л.П.,  Международное  частное  право.  Том  1.  Общая  часть,  2002  –    http://all-books.biz/mejdunarodnoe-pravo-uchebnik/retorsii.html

[47]  Քոչարյան  Վ.  Միջազգային  իրավունք:  Ուսումնական  ձեռնարկ  –  Եր.:  Երևանի  համալսարանի  հրատարակչություն,  2002,  էջ  139:

[48]  http://www.un.org/ru/documents/charter/chapter7.shtml

[49]  Սատիսֆակցիաների  մասին  մանրամասն  տե՛ս  Лукашук  И.  И.,  Право  международной  ответственности.  В.  Клувер.  2004,  էջ  228-232:

[50]  Քոչարյան  Վ.  Միջազգային  իրավունք:  Ուսումնական  ձեռնարկ  –  Եր.:  Երևանի  համալսարանի  հրատարակչություն,  2002,  էջ  140:

[51]  Василенко  В.А.,  Ответственность  государства  за  международные  правонарушения,  Киев,  1976,  էջ  46-49:

[52]  http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/56/83&Lang=E

[53]  Կոնվենցիայի  տեքստը  տե՛ս  http://www.parliament.am/library/MAKkonvencianer/2.pdf

[54]  http://www.anti-glob.ru/kpsm/mnen/srebren.htm

[55]  http://www.parliament.am/library/MAKkonvencianer/2.pdf

[56]  Տե՛ս  նույն  տեղում

[57]  http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/56/83&Lang=E,  տե՛ս  հոդված  12:

[58]  http://noravank.am/upload/pdf/6.David_Sarkisyan_21_DAR_03_2011.pdf

[59]  International  Court  of  Justice,  Rezervations  to  the  Convention  on  the  Prevention  and  Punishment  of  the  Crime  of  Genocide,  Advisory  opinion  (May  28,1951),  I.C.J.  Report  1951,  էջ  15:

[60]  Barcelona  Traction,  Lightand  Power  Company,  Limited,  Second  Phase,  I.C.J.Reports  1970,  էջ  3:

[61]  http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/56/83&Lang=E

[62]  Հովհաննիսյան  Վ.,  Միջազգային  պայմանագրերի  կնքման  և  կատարման  տեսական  և  գործնական  մի  քանի  հարցեր,  Եր.,  2001,  էջ  232:

[63]  http://noravank.am/upload/pdf/6.David_Sarkisyan_21_DAR_03_2011.pdf

[64]http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/56/83&referer=http://www.un.org/depts/dhl/resguide/r56.htm&Lang=R

[65]  Military  and  Paramilitary  Activities  in  and  against  Nicaragua  (Nicaragua  v.  United  States

of  America),  Merits,  I.C.J.  Reports  1986,  էջ  62-65:

[66]  Քոչարյան  Վ.  Միջազգային  իրավունք:  Ուսումնական  ձեռնարկ,  Եր.,  2002,  էջ  18-20

[67]  Ձեռնարկ  զինված  ուժերի  անձնակազմի  մարդու  իրավունքների  և  հիմնարար  ազատությունների  մասին,  ԵԱՀԿ  երևանյան  գրասենյակ,  2008,  էջ  39:

[68]  Հայաստանի  Հանրապետության  Սահմանադրություն,  2005,  հոդված  6

[69]  Քոչարյան  Վ.  Միջազգային  իրավունք:  Ուսումնական  ձեռնարկ,  Եր.,  2002,  էջ  18-20

[70]  http://www.ohchr.org/Documents/Publications/HR_in_armed_conflict_RU.pdf

[71]  Cassese  A.,  International  Criminal  Law,  2nd  ed.  (Oxford,  Oxford  University  Press,  2008),  p.  3.

[72]  http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000021/st048.shtml

[73]  Rome  Statute  of  the  International  Criminal  Court,  Rome,  17  July  1998,  https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XVIII-10&chapter=18&lang=en

[74]  Այս  հոդվածն  ըստ  էության  կրկնում  է  Ցեղասպանության  հանցագործությունը  կանխարգելելու  և  պատժելու  մասին    կոնվենցիա,    9  դեկտեմբերի  1948  թ.  2-րդ  հոդվածի  դրույթները:

[75]  https://www.un.org/ru/law/icc/rome_statute(r).pdf

[76]  Международно-правовая  защита  прав  человека  в  вооруженных  конфликтах,  Организация  Объединенных  Наций,  Нью-Йорк  и  Женева,  2011,  էջ  90-91:

[77]  Ձեռնարկ  զինված  ուժերի  անձնակազմի  մարդու  իրավունքների  և  հիմնարար  ազատությունների  մասին,  ԵԱՀԿ  երևանյան  գրասենյակ,  2008,  էջ  41:

[78]  British  Army,  “Values  and  Standards  of  the  British  Army”,  2000,  http://www.army.mod.uk/servingsoldier/usefulinfo/valuesgeneral/values/ss_hrpers_values_comd_w.html

[79]  Ձեռնարկ  զինված  ուժերի  անձնակազմի  մարդու  իրավունքների  և  հիմնարար  ազատությունների  մասին,  ԵԱՀԿ  երևանյան  գրասենյակ,  2008,  էջ  289-290:

[80]  Հայաստանի  Հանրապետության  Քրեական  օրենսգիրք,  ընդունված  18.04.2003,  հոդված  356

[81]  Ձեռնարկ  զինված  ուժերի  անձնակազմի  մարդու  իրավունքների  և  հիմնարար  ազատությունների  մասին,  ԵԱՀԿ  երևանյան  գրասենյակ,  2008,  էջ  298-301