Արդյո՞ք միջուկային պատերազմն անխուսափելի է

Վերջին իրադարձությունները մեզ հիշեցրին, որ անհնար է խուսափել անորոշություններից ու ռիսկերից։ Նույնքան կարևոր է մնում միջուկային զենքի դերի աստիճանական վերացման նպատակը։ Ռումբը նկուղում որոշակի ռիսկեր ունի, բայց ոչ այնքան մեծ, որքան ռումբերն առաջնագծում, PJ-ի հոդվածում գրում է ամերիկացի քաղաքագետ Ջոզեֆ Նայը։

Արևմուտքում վերսկսվել են միջուկային զենքի շուրջ բանավեճերը: Նախորդ տարի, երբ ուժի մեջ մտավ միջուկային զենքի ամբողջական արգելման մասին ՄԱԿ-ի պայմանագիրը, աշխարհի ինը պետություններից, որոնք ունեն նման զենք, չկար պայմանագիրը ստորագրած 86 երկրների թվում։ Ինչպե՞ս կարող են այս պետությունները արդարացնել զենքի տիրապետումը, որը վտանգում է ողջ մարդկությունը:

Սա տեղին հարց է, բայց պետք է դիտարկել մեկ այլ հարցի հետ մեկտեղ: Եթե Ամերիկան ստորագրի այս պայմանագիրը և ոչնչացնի իր միջուկային զինանոցը, կարո՞ղ է շարունակել Ռուսաստանին պահել Եվրոպայում: Եթե պատասխանը ոչ է, ապա պետք է դիտարկել մեկ այլ հարց՝ միջուկային պատերազմն անխուսափելի՞ է։

Սա նոր հարց չէ։ 1960 թվականին բրիտանացի գիտնական և գրող Չարլզ Պերսի Սնոուն եկավ այն եզրակացության, որ միջուկային պատերազմը կսկսվի հաջորդ տասնամյակի ընթացքում «մաթեմատիկական որոշակիությամբ»: Սա, հավանաբար, չափազանցություն էր, բայց շատերը կարծում էին, որ Սնոուի կանխատեսումը ճիշտ կստացվի, եթե պատերազմը սկսվի մեկ դարի ընթացքում: 1980-ականներին «Միջուկային սառեցում» արշավի առաջնորդները, ներառյալ Հելեն Կալդիկոտը, կրկնեցին Սնոուի նախազգուշացումը, որ միջուկային զենքի կուտակումը «միջուկային պատերազմը կդարձնի մաթեմատիկական որոշակիություն»:

Միջուկային զենքի արգելման կողմնակիցները հաճախ պնդում են, որ եթե մետաղադրամը մեկ անգամ նետես, 50% հավանականություն կա, որ արծվի հատվածով վայրէջք կկատարի: բայց եթե այն տասն անգամ նետեք, ապա գոնե մեկ անգամ վայրէջքի հավանականությունը հասնում է 99,9%-ի։ Եթե առաջիկա 40 տարիների ընթացքում միջուկային պատերազմ սկսելու հավանականությունը 1 տոկոս լինի, ապա ութ հազար տարի հետո այդ հնարավորությունը կաճի մինչև 99 տոկոս։ Վաղ թե ուշ մենք ձախողվելու ենք։ Եվ եթե նույնիսկ մենք ամեն տարի կրկնակի կրճատենք այդ ռիսկերը, մենք երբեք չենք կարողանա դրանք զրոյացնել։Այնուամենայնիվ, միջուկային զենքի դեպքում մետաղադրամ նետելու այս փոխաբերությունը ապակողմնորոշիչ է, քանի որ գնահատում է իրար հետ կապ չունեցող հավանականությունները, մինչդեռ իրական մարդկային հարաբերություններն ավելի շատ նման են զառախաղի:

Այն, ինչ տեղի է ունենում առաջին նետումից հետո, փոխում է հաջորդի հավանականությունը:  1963 թվականին՝ Կարիբյան ճգնաժամից անմիջապես հետո, միջուկային պատերազմի հավանականությունն ավելի ցածր էր, քանի որ 1962 թվականին դրա հնարավորություններն ավելի մեծ էին։ Միջին հաշվարկման պարզ օրենքները միշտ չէ, որ կիրառվում են բարդ մարդկային հարաբերությունների համար: Եվ սկզբունքորեն մարդկանց ճիշտ որոշումները կարող են նվազեցնել բացասական արդյունքի հավանականությունը։Միջուկային պատերազմ սկսելու շանսերը որոշվում են ինչպես կապ չունեցող, այնպես էլ փոխկապակցված հավանականություններով: Բացարձակ պատահական պատերազմը կարող է համապատասխանել մետաղադրամ նետելու մոդելին, սակայն նման պատերազմը չափազանց հազվադեպ է, և ցանկացած պատահականություն կարող է սահմանափակվել: Ավելին, եթե երբեմն հակամարտությունը սահմանափակվի, այն կարող է առաջացնել ապագա գործողություններ, որոնք էլ ավելի կսահմանափակեն ավելի մեծ պատերազմի հավանականությունը: Եվ որքան երկար տևի այս ժամանակահատվածը, այնքան ավելի մեծ են հնարավորությունները, որ իրավիճակը կփոխվի։ Ութ հազար տարի հետո մարդիկ կարող են ունենալ շատ ավելի հրատապ խնդիրներ, քան միջուկային պատերազմը: Մենք պարզապես չգիտենք, թե ինչ փոխկապակցված հավանականություններ կարող են լինել: Այնուամենայնիվ, եթե մեր վերլուծության մեջ ապավինենք հետպատերազմյան պատմությանը, ապա կարող ենք եզրակացնել, որ տարեկան հավանականությունը ամենաբարձրը չի լինի:

Հայտնի է, որ Կուբայի հրթիռային ճգնաժամի ժամանակ ԱՄՆ նախագահ Ջոն Քենեդին միջուկային պատերազմ սկսելու հավանականությունը գնահատել է 33-50% միջակայքում։ Բայց դա անպայմանորեն անսահմանափակ միջուկային պատերազմ չէր: Այդ միջոցառումների մասնակիցների հետ հարցազրույցներից, որոնք անցկացվել են դրանց 25-ամյակի առթիվ, մենք իմացանք, որ, չնայած ամերիկյան միջուկային զինանոցի հսկայական գերազանցությանը, Քենեդիին զսպում էր միջուկային պատերազմի նույնիսկ նվազագույն հեռանկարը: Իսկ վերջնական արդյունքը հազիվ թե կարելի է անվանել Ամերիկայի հստակ հաղթանակ. դա փոխզիջում էր, որը ներառում էր Թուրքիայից ամերիկյան հրթիռների լուռ դուրսբերումը։

Երբեմն մաթեմատիկական անխուսափելիության փաստարկն օգտագործվում է միակողմանի միջուկային զինաթափման գաղափարը խթանելու համար: Սառը պատերազմի կարգախոսը շրջելու համար ավելի լավ է, որ ապագա սերունդները կարմիր լինեն, քան մեռած: Այնուամենայնիվ, անհնար է արգելել միջուկային զենքի մասին գիտելիքը, և համակարգել այդ զենքերից հրաժարվելը ինը (կամ նույնիսկ ավելի) միջուկային զենք ունեցող և գաղափարապես այդքան տարբեր երկրների կողմից, մեղմ ասած, աներևակայելի դժվար կլինի:

Միակողմանի քայլերն առանց փոխադարձության կարող են ամրապնդել ագրեսորների դիրքերը, ինչը կմեծացնի տխուր վերջնախաղի հավանականությունը:Մենք պարզապես չենք պատկերացնում, թե հեռավոր ապագա սերունդներին ինչն է օգտակար, ինչ ռիսկեր նրանք ընդունելի կհամարեն, կամ մարդիկ ինչ կգնահատեն ութ հազար տարի հետո։ Նրանց հանդեպ մեր բարոյական պարտավորությունը ստիպում է մեզ շատ զգույշ լինել գոյատևման հարցում, սակայն այս խնդիրը չի պահանջում ռիսկերի իսպառ բացակայություն։  Մենք պետք է ապահովենք, որ ապագա սերունդները ունենան մոտավորապես նույն հասանելիությունը կարևոր արժեքներին, ներառյալ գոյատևման հավասար հնարավորությունները: Ռիսկը միշտ կմնա մարդկային կյանքի անխուսափելի բաղադրիչ:

Միջուկային զսպումը հիմնված է կիրառելիության պարադոքսի վրա: Եթե զենքը լիովին անկիրառելի է, այն չի կարող հետ պահել որևէ մեկին: Բայց եթե դրանք չափազանց կիրառելի են, ապա կարող է սկսվել միջուկային պատերազմ՝ ուղեկցող ամբողջական ոչնչացմամբ:  Հաշվի առնելով մարդկային հարաբերություններում կիրառելիության այս պարադոքսը և փոխկապակցված հավանականությունները` մենք չենք կարող վերջնական պատասխան գտնել այն հարցին, թե կոնկրետ ինչ է իրենից ներկայացնում «արդարացի զսպումը»:

Միջուկային զսպման քաղաքականությունը լիովին սխալ կամ լիովին ճիշտ չէ։ Մեր համաձայնությունը զսպման քաղաքականությանը պետք է պարունակի որոշակի պայմաններ:Արդար պատերազմի ավանդական տեսության համաձայն, որը մենք ժառանգել ենք դարերի ընթացքում, պետք է կատարվեն երեք կարևոր պայմաններ՝ արդար և համաչափ դրդապատճառներ, միջոցների սահմանափակում, բոլոր հետևանքների խելամիտ գնահատում։ Մոտիվների առումով պետք է հասկանանք, որ ինքնապաշտպանությունը արդար, բայց սահմանափակ շարժառիթ է։ Մենք երբեք չպետք է վերաբերվենք միջուկային զենքին, ինչպես սովորական զենքին, և պետք է նվազագույնի հասցնենք անմեղ մարդկանց վնասը։ Ինչ վերաբերում է հետևանքներին, ապա մենք պետք է կարճաժամկետ կտրվածքով նվազեցնենք միջուկային պատերազմի ռիսկերը և փորձենք ժամանակի ընթացքում նվազեցնել մեր կախվածությունը միջուկային զենքից։ Նկուղում գտնվող ռումբը որոշակի ռիսկեր ունի, բայց ոչ այնքան մեծ, որքան ռումբերն առաջին գծում:

Ուկրաինայում տեղի ունեցող իրադարձությունները մեզ հիշեցրեցին, որ անհնար է խուսափել անորոշություններից և ռիսկերից։ Միջուկային զենքի դերի աստիճանական վերացման (բայց ոչ վերացման) նպատակը մնում է նույնքան կարևոր, որքան երբևէ։ Ռիչարդ Գարվինը, ով նախագծել է առաջին ջրածնային ռումբը, հաշվարկել է, որ «եթե ընթացիկ տարում միջուկային պատերազմ սկսելու հավանականությունը կազմում է 1%, և եթե ամեն տարի մենք կարող ենք այն իջեցնել նախորդ տարվա մակարդակի 80%-ի, ապա Միջուկային պատերազմ սկսելու կուտակային հավանականությունը բոլոր ժամանակներում կկազմի 5%: Այս հավանականությամբ մենք կարող ենք ապրել բարոյականության հիման վրա։