Պարտքային ճգնաժամ՝ անկյունաքարային խնդիր բազմաթիվ երկրների համար
Սա համարձակ գաղափար էր, որը պարփակված էր «միլիարդներից մինչև տրիլիոններ» կարկառուն կարգախոսով: Մեկ տասնամյակ առաջ, երբ մասնավոր կապիտալը ներխուժում էր զարգացող տնտեսություններ, կառավարությունները և զարգացման ինստիտուտները հնարավորություն տեսան տուրբո-լիցքավորելու աղքատության կրճատման և զարգացման այլ նպատակների առաջընթացը: «Լավ նորությունն այն է, որ գլոբալ մասշտաբով բավականաչափ խնայողություններ կան, որոնք կազմում են 17 տրիլիոն դոլար, և իրացվելիությունը գտնվում է պատմական բարձր մակարդակի վրա», — ասվում էր այն ժամանակվա հիմնական ռազմավարական փաստաթղթում: Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Ինդերմիտ Ջիլը project-syndicate-ում։
Վատ նորությունն այն է, որ այդ ամենը ֆանտաստիկ է ստացվել: Փոխարենը շրջվել է զարգացման ֆինանսավորման լանդշաֆտը։ 2022 թվականից ի վեր օտարերկրյա մասնավոր վարկատուները զարգացող տնտեսություններում պետական հատվածի վարկառուներից պարտքի սպասարկման վճարներ են ստացել գրեթե 141 միլիարդ դոլար ավելի, քան նրանք հատկացրել են նոր ֆինանսավորման համար:
Բայց կա մեկ ապշեցուցիչ բացառություն. 2022 և 2023 թվականներին Համաշխարհային բանկը և այլ բազմակողմ հաստատությունները մոտ 85 միլիարդ դոլարով ավելի շատ են հավաքել, քան հավաքել են պարտքի սպասարկման վճարումներից: Այսպիսով, բազմակողմ ինստիտուտներին դրվել է այնպիսի դեր (նրանք երբեք չեն նախագծվել դա խաղալու համար): Նրանք այժմ վերջին տարբերակի վարկատուներ են, որոնք կիրառում են սակավ երկարաժամկետ զարգացման ֆինանսավորում՝ այլ պարտատերերի ելքը փոխհատուցելու համար:
Նախորդ տարի բազմակողմ հաստատություններին բաժին է ընկել զարգացող տնտեսությունների երկարաժամկետ արտաքին պարտքի մոտ 20%-ը, ինչը հինգ կետով գերազանցում է 2019թ.-ի արդյունքները: Համաշխարհային բանկի Միջազգային զարգացման ասոցիացիային (ՄԶԱ) այժմ բաժին է ընկնում բազմակողմ հաստատություններից 26 ամենաաղքատ երկրներին ստացվող զարգացման օգնության գրեթե կեսը: Իսկ 2023 թվականին Համաշխարհային բանկին բաժին է ընկել ՄԶԳ-ին համապատասխանող երկրներ ուղղվող ընդհանուր զուտ պարտքի ներհոսքի մեկ երրորդը` 16,7 միլիարդ դոլար, ինչը երեք անգամ գերազանցում է մեկ տասնամյակ առաջ:
Այս զարգացումները արտացոլում են խաթարված ֆինանսավորման համակարգը: Քանի որ կապիտալը՝ և՛ պետական, և՛ մասնավոր, էական նշանակություն ունի զարգացման համար, երկարաժամկետ առաջընթացը մեծապես կախված կլինի կապիտալի հոսքերի վերսկսումից, որոնք օգուտ են բերել զարգացող երկրների մեծ մասը այս դարի առաջին տասնամյակում: Սակայն ռիսկ-պարգևատրման հավասարակշռությունը չի կարող մնալ այնքան շեղ, որքան այսօր, քանի որ բազմակողմ հաստատությունները և պետական վարկատուները կրում են գրեթե ողջ ռիսկը, մինչդեռ մասնավոր վարկատուները գրեթե բոլոր օգուտները քաղում են:
Երբ 2022 և 2023 թվականներին համաշխարհային տոկոսադրույքները կտրուկ բարձրացան՝ հանգեցնելով ամենաաղքատ երկրներում պարտքային խնդիրների ավելացմանը, Համաշխարհային բանկը հետևեց իր սովորական գործելակերպին: Ցածր տոկոսադրույքով վարկեր տրամադրելուց այն անցում կատարեց նեղության բարձր ռիսկ ունեցող երկրներին դրամաշնորհների տրամադրմանը: Այն նաև ավելացրել է իր ընդհանուր ֆինանսավորումն այս երկրների համար, սովորաբար մարման առատաձեռն պայմաններով, որոնք տատանվում են 30-ից մինչև 50 տարի: Սակայն մասնավոր վարկատուները գնացին դեպի ելքեր, բարձր տոկոսադրույքներով, որոնք ավելին էին, քան լիովին փոխհատուցում նրանց ներդրումային ռիսկերը, որոնք նրանք վերցրել էին:
Պարտքի վերակառուցման կանխատեսելի գլոբալ համակարգի բացակայության պայմաններում դժվարությունների մեջ հայտնված երկրների մեծ մասը նախընտրեց խստացնել այն, այլ ոչ թե դեֆոլտը և ռիսկը անորոշ ժամանակով կտրվել համաշխարհային կապիտալի շուկաներից: Որոշ դեպքերում, Համաշխարհային բանկից ստացվող նոր ֆինանսավորումը անմիջապես դուրս էր գալիս մասնավոր վարկատուներին մարելու համար:
2023 թվականին զարգացող երկրները ծախսել են ռեկորդային 1,4 տրիլիոն դոլար՝ իրենց համախառն ազգային եկամտի գրեթե 4%-ը, միայն իրենց պարտքը սպասարկելու համար։ Մինչ մայր գումարի մարումները մնացել են կայուն՝ մոտ 951 միլիարդ դոլար, տոկոսավճարներն աճել են ավելի քան մեկ երրորդով՝ հասնելով մոտ 406 միլիարդ դոլարի: Արդյունքը, շատ զարգացող երկրների համար, եղել է ռեսուրսների կործանարար շեղումը երկարաժամկետ աճից և զարգացման համար կարևոր ոլորտներից, ինչպիսիք են առողջապահությունը և կրթությունը:
Հատկապես կատաղի է եղել ճնշումը ամենաաղքատ և խոցելի երկրների վրա, որոնք իրավասու են վարկ վերցնել ՄԶԳ-ից: Արտաքին պարտքի գծով նրանց տոկոսավճարները քառապատկվել են 2013 թվականից ի վեր՝ հասնելով 2023 թվականին 34,6 միլիարդ դոլարի պատմական առավելագույնին: Միջին հաշվով, տոկոսավճարներն այժմ կազմում են ՄԶԳ-ին համապատասխանող երկրների արտահանման եկամուտների գրեթե 6%-ը, ինչը հնարավոր չի եղել հասնել 1999 թվականից ի վեր: Որոշ երկրների համար բեռը տատանվում է արտահանման եկամուտների 10%-ից մինչև 38%-ը: Զարմանալի չէ, որ ՄԶԳ-ին համապատասխանող երկրների կեսից ավելին կա՛մ պարտքի տակ է, կա՛մ դրա բարձր ռիսկի տակ է, կա՛մ մասնավոր վարկատուները նահանջում են:
Այս փաստերը ենթադրում են, որ աշխարհի ամենաաղքատ երկրները տառապում են ոչ թե իրացվելիության խնդիրներից, այլ մետաստազիզացնող վճարունակության ճգնաժամից։ Հնարավոր է, որ հեշտ լինի տապալել բանկաները՝ տրամադրելով այս երկրներին բավականաչափ ֆինանսավորում, որը կօգնի նրանց կատարել իրենց անհապաղ մարման պարտավորությունները: Բայց դա անելը պարզապես կերկարաձգի նրանց քավարանը: Այս երկրներին անհրաժեշտ է ավելի արագ աճ, եթե նրանք երբևէ պատրաստվում են նվազեցնել իրենց պարտքի բեռը, բայց ավելի արագ աճը պահանջում է ավելի մեծ ներդրումներ: Հաշվի առնելով նրանց պարտքային բեռի չափը, դա դժվար թե իրականանա: Ընթացիկ միտումների համաձայն, նրանց մարելու կարողությունը երբեք չի վերականգնվի:
Մենք պետք է առերեսվենք իրականության հետ. պարտքի հետ կապված ամենաաղքատ երկրները պարտքի մարման կարիք ունեն, եթե ցանկանում են կայուն տնտեսական աճ և կայուն բարգավաճում ունենալ: Քսանմեկերորդ դարի գլոբալ համակարգ է անհրաժեշտ՝ ապահովելու արդար խաղ բոլոր զարգացող տնտեսություններին վարկավորելու համար: Ինքնիշխան վարկառուներն արժանի են առնվազն մի քանի պաշտպանությունների, որոնք սովորաբար տրամադրվում են պարտքերի տակ գտնվող ձեռնարկություններին և անհատներին ազգային սնանկության մասին օրենքների համաձայն: Մասնավոր պարտատերերը, որոնք ռիսկային, բարձր տոկոսներով վարկեր են տրամադրում աղքատ երկրներին, պետք է կրեն ծախսերի արդար բաժինը, երբ խաղադրույքը վատանում է:
Միջազգային անվստահության խորացման դարաշրջանում պայքար է լինելու այս պատվիրանների հաստատման համար: Բայց առանց դրանց զարգացման բոլոր հիմնական նպատակները կմնան վտանգի տակ՝ բախվելով նույն ճակատագրին, ինչ խոստանում են «միլիարդներից տրիլիոններ»-ը:
