Աշխարհաքաղաքական լարվածությունը աճում է․ ինչպե՞ս փրկել մոլորակը
82 տարեկանում ես ապրել եմ քաղաքական և սոցիալական անթիվ ցնցումներ, որոնք բավական էին պատմության կրկնվող ցիկլերին ինչ-որ չափով ներգրավվելու համար: Բայց վերջին զարգացումները ինձ խորապես ցնցեցին և վախեցրին: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո հաստատված միջազգային իրավունքի հիմնաքարային սկզբունքները կոպտորեն խարխլվում են: Տարածքների ուժով ձեռք բերելու արգելքը, հակամարտությունների ժամանակ խաղաղ բնակչությանը պաշտպանելու պարտավորությունը, ինքնապաշտպանության իրավունքի սահմանափակումները և ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի «միջազգային խաղաղությունն ու անվտանգությունը պահպանելու» մանդատը լուծարվում են՝ գրեթե հաշվի չառնելով հետևանքները: Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Մոհամեդ Էլ Բարադեյը project-syndicate-ում։
Միացյալ Նահանգները և Ռուսաստանը կանոնավոր կերպով չարաշահում են իրենց վետոյի իրավունքը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում՝ վերածելով այն անատամ մարմնի, որն ունակ չէ հրադադարի կոչ անել երկու հակամարտություններում:
Այս փլուզումն արտացոլում է անվտանգության բազմակողմ համակարգի արագ փոխակերպումը բազմաբևեռ կարգի, որում գերակշռում են երեք խոշոր տերությունները, որոնցից յուրաքանչյուրը կենտրոնացած է իր շահերի պաշտպանության և իր ազդեցության գոտին ընդլայնելու վրա՝ թողնելով մնացած աշխարհը գնալով ավելի անապահով:
Միջազգային կանոնների և նորմերի էրոզիային ավելանում են երկակի ստանդարտները:
Այս երկակի ստանդարտները կտրուկ զգացվել են զարգացող աշխարհում, որտեղ ընդհանուր ընկալումն այն է, որ հիմնական ժողովրդավարական երկրների՝ մարդու իրավունքներին նվիրված հավատարմությունը ավարտվում է իրենց սահմաններով: Հետևաբար, անարդարության և կեղծավորության խոր զգացումը սաստկացրել է Գլոբալ Հյուսիսի և Հարավի միջև երկարատև անվստահությունը:
Տագնապալի է, որ աշխարհաքաղաքական լարվածությունը խորանում է հենց այն ժամանակ, երբ մարդկությունը բախվում է երեք գոյաբանական սպառնալիքների հետ, որոնք պահանջում են սերտ միջազգային համագործակցություն՝ կլիմայի փոփոխություն, միջուկային սպառազինությունների մրցավազք և արհեստական ինտելեկտի աճ:
Կլիմայական ճգնաժամն արդեն վերաճել է լիարժեք բնապահպանական աղետի, որը նշանավորվում է հաճախակի ու սաստիկ փոթորիկներով, ջրհեղեղներով, երաշտներով և անտառային հրդեհներով: Առանց ջերմոցային գազերի արտանետումների կտրուկ կրճատման, կանխատեսվում է, որ գլոբալ տաքացումը կգերազանցի 2°C-ի շեմը, որը սահմանված էր 2015 թվականի Փարիզի կլիմայական համաձայնագրով և մինչև դարավերջ կհասնի 3°C-ի: Այնուամենայնիվ, միջազգային հանրությունը չի կարողանում համաձայնության գալ անհրաժեշտ գործողությունների և ֆինանսավորման շուրջ աղետից խուսափելու համար: ԱՄՆ նորընտիր նախագահ Դոնալդ Թրամփը, ով իր առաջին ժամկետում դուրս է եկել Փարիզի համաձայնագրից, ակնկալվում է, որ կրկին կանի՝ վտանգելով առաջընթացը կլիմայական արդյունավետ գործողությունների ուղղությամբ:
Նմանապես, միջուկային սպառնալիքը մեղմելու ջանքերը վերաճել են սպառազինությունների կատաղի մրցավազքի: Ի տարբերություն Ռոնալդ Ռեյգանի և Միխայիլ Գորբաչովի այն պնդումների, որ «միջուկային պատերազմը հնարավոր չէ հաղթել և երբեք չպետք է պայքարել»( “a nuclear war cannot be won and must never be fought”), միջուկային զենք ունեցող որոշ երկրներ այժմ բացահայտորեն ցուցադրում են իրենց պաշարները:
Ինչպես միջուկային էներգիան, այնպես էլ արհեստական ինտելեկտի կողմից բխող ռիսկերը լուծում տալը պահանջում է գլոբալ վերահսկողություն և համագործակցություն: Սակայն այսօրվա առճակատման և եզրագծի մթնոլորտում ԱՄՆ-ի, Չինաստանի և Ռուսաստանի միջև բովանդակալից համագործակցությունը շատ քիչ հավանական է:
Աճող անհավասարությունը, ինչպես երկրների ներսում, այնպես էլ երկրների միջև, համաշխարհային անկայունության ևս մեկ հիմնական շարժիչ ուժն է: Տնտեսական անհավասարությունները, զուգորդված էլիտաների նկատմամբ հասարակության աճող անվստահության հետ, նպաստել են պոպուլիզմի վերջին աճին:
Շտապ անհրաժեշտ է նոր մտածելակերպ. Անվտանգության արդյունավետ և ներառական կարգի բացակայության դեպքում սպառազինությունների համաշխարհային մրցավազքը կուժեղանա՝ մեծացնելով միջուկային պատերազմի հավանականությունը։ Մեկուսացումը և առևտրային պատերազմները, որոնք կխեղդեն տնտեսական աճը և օրենքի գերակայությունը կփոխարինեն բռնի կառավարմամբ, լուծում չեն: Փոխարենը, կառավարությունները պետք է գիտակցեն, որ առաջընթացի միակ ճանապարհը համագործակցությունն ու փոխզիջումն է:
Հարկավոր է նաև գիտակցել, որ գլոբալացումը, թեև ոչ առանց իր թերությունների, զգալի օգուտներ է բերում: Այսօրվա մոնումենտալ մարտահրավերների պայմաններում մենք կարող ենք կա՛մ աշխատել՝ ապահովելու ազատությունն ու անվտանգությունը բոլորի համար, կա՛մ դիտել, թե ինչպես է աշխարհն իջնում քաոսի մեջ: Նրանց համար, ովքեր այս կարկանդակը երկնքում իդեալիզմ կկոչեն, ահա որոշ կոշտ ռեալիզմ. առանց ազատության, հավասարության, մարդկային արժանապատվության և համերաշխության նոր հավատարմության, մենք բախվում ենք հավաքական կործանման իրական հեռանկարին:
