Ճգնաժամը՝ զարգացման հնարավորություն և խթան
Քաղաքագետ Նարեկ Գալստյանի վերլուծությունն ապրիլյան ներքաղաքական գործընթացների ու զարգացումների մասին։
1․ Որոշ պնդումներ
1. 1 «Ախտորոշում»
1.1.1․ Առկա է քաղաքական (տվյալ դեպքում՝ լեգիտիմության) ճգնաժամ, որը դրսևորվում է, նախևառաջ, կառավարման համակարգի (տեղական, տարածքային և պետական), կուսակցական համակարգի և բոլոր կուսակցությունների, ընտրությունների նկատմամբ հանրային վստահության վտանգավոր ցածր մակարդակով։
1.1.2․ Առկա են քաղաքական անկայունության որոշ դրսևորումներ, որոնք 1-ին կետի հետևանք են։
1.1.3․ Մոտ 20 տարի Հայաստանում գործառնող գերակայող կուսակցությամբ համակարգը չի բերել կառավարման ոլորտում որակական ցանկալի փոփոխություններ, ինչպես, օրինակ, դա եղել է Սինգապուրում, Իսրայելում, Հվ․ Կորեայում կամ Ճապոնիայում։ Հակառակը՝ ձևական (ֆասադային) բարեփոխումների շղարշի տակ այն հանգեցրել է արատավոր երևույթների՝ կառավարման մեջ ավտորիտարիզմի (տարբեր ժամանակահատվածներում) «կոշտ» և «փափուկ» ձևերը, քաղաքական մշակույթում՝ ընտանեվարությունը (նեպոտիզմ), ԽԾԲ–ի (կրոնիզմ) ու «բլատնոյ» հարաբերությունները և այլն։
1.1.4. Միջազգային համակարգում Հայաստանն ունի փոքր պետության «բնածին» կարգավիճակ (սա «վատ» բան չի), իսկ վերը թվարկված խնդիրների համալիրը հանգեցրել է նրան, որ Հայաստանն այս պահին թույլ պետություն է (սա շատ վատ բան է)։
1. 2 «Բուժում»
1.2.1․ Պետք է ձևավորվի տեխնիկական և ժամանակավոր ազգային միասնության կառավարություն (ԱՄԿ):
1.2.2․ Այդ կառավարությունը պետք է
ա․ ապահովի կառավարման համակարգի սահմանադրական գործառնությունը և
բ․ խորհրդարանի հետ համատեղ, իրականացնելով օրենսդրական մի շարք բարեփոխումներ՝ ԸՕ, կուսակցությունների, կառավարության, ԱԺ–ի, տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մասին և այլն (ցուցակը երևի շարունակելի է)։
ա․ ապահովի կառավարման համակարգի սահմանադրական գործառնությունը և
բ․ խորհրդարանի հետ համատեղ, իրականացնելով օրենսդրական մի շարք բարեփոխումներ՝ ԸՕ, կուսակցությունների, կառավարության, ԱԺ–ի, տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մասին և այլն (ցուցակը երևի շարունակելի է)։
1.2.3․ Այդ կառավարությունը պետք է նաև վերացնի «սուպերվարչապետական» լիազորությունները և դա՝ մինչև արտահերթ ընտրությունները։
1.2.4․ Պետք է ստեղծվեն ընտրություններն «օրենքի տառին և ոգուն» համապատասխան անցկացնելու համար անհրաժեշտ պայմաններ, նախևառաջ՝ վարչական ռեսուրսն ի չարս օգտագործելու, ճնշում–սպառնալիքների, կաշառքի դեպքերը կանխելու, բացահայտելու և պատժելու մեխանիզմներ։ (Ընտրական գործընթացներում առկա արատավոր երևույթներին քաջածանոթ մարդիկ ավելի լավ կիմանան՝ ինչ ու ինչպես է պետք անել):
1.2.5․ Հայաստանը պետական կառուցվածքով պետք է կենտրոնացված–ունիտարից անցում կատարի ապակենտրոնացված–ունիտարի և, եթե անհրաժեշտ է, տարածքային իշխանության մարմինները պետք է դառնան ընտրովի։
1.2.6․ Կառավարման մշակույթում պետք է այդպես էլ չկայացած ժողովրդավարության ձգտումը ժամանակավորապես (գոնե մինչև հասարակությունը «սովորի») փոխարինվի արժանավորների իշխանությամբ (մերիտոկրատիա)՝ հիմնված բարոյական և մասնագիտական հստակ չափորոշիչների համակարգի վրա։
1.2.7․ Այսօրվա ճգնաժամ–անկայունությունը պետք է օգտագործել որպես խթան երկրի զարգացման համար, որը դուրս կբերի Հայաստանը թույլ պետության կատեգորիայից։
2․ Առաջնային օրակարգ․ ինչո՞ւ ազգային միասնության կառավարություն
Որպեսզի գոնե այս պահին նվազեցվի արտաքին միջամտությունը
2.1 Ես կողմնակից եմ այն մոտեցմանը, որ օրակարգերի և մակարդակների անխուսափելի խաչաձևմանը պետք է արձագանքել ազգային միասնության կառավարության ձևավորմամբ և դրանից հետո կենսականորեն անհրաժեշտ արտահերթ ընտրությունների անցկացմամբ։ Իմ դիրքորոշումն այս հարցում պայմանավորված է ոչ միայն (և ոչ այնքան) ներքաղաքական մակարդակի «ցածր» օրակարգի խնդիրներն արագ լուծելու անհրաժեշտությամբ (գոնե ա՛յս պահին), այլ այն մտահոգությամբ, որ այս օրերին արտաքին քաղաքական մակարդակը (արտաքին դերակատարներն՝ իրենց սեփական օրակարգով) սկսել է գերակայել ներքաղաքականի նկատմամբ՝ սպառնալով ակտիվացնել մեր «բարձր» օրակարգի խնդիրները: Դա կարող է մեզ համար լինել վտանգավոր, կործանարար, օրինակ՝ ներքաշել ռազմական հերթական արկածախնդրության մեջ, պահպանել կառավարման առկա համակարգը և այլն (տե՛ս 1.1.3.)։
2.2 Այս տեսանկյունից՝ ԱՄԿ–ն ձեռնտու է այն ուժերի (կառավարող ու ընդդիմադիր) ներկայացուցիչների համար, որոնք իսկապես ուզում են լուծել ազգային օրակարգի խնդիրները և թույլ չտալ կամ զսպել արտաքին–քաղաքական մակարդակի օրակարգի գերակայությունը ներքաղաքականի նկատմամբ։ Այսօրվա ճգնաժամ–անկայունությունը բացառիկ շանս է դրա համար։ Գործնականում սա նշանակում է, որ պետք է բանակցություններ սկսվեն ՀՀԿ–ի ռեֆորմիստական և «Քայլ արա» շարժման չափավոր թևերի ներկայացուցիչների միջև՝ օրակարգում ունենալով 1.2–ում նշված խնդիրները։
2.3 Եթե ԱՄԿ–ն հիմքեր դնի գերակայող կուսակցությամբ համակարգի հայաստանյան բացասական հետևանքները (տե՛ս 1.1.3.) վերացնելու և կառավարման մերիտոկրատական մշակույթին (տե՛ս 1.2.6.) անցնելու համար, ապա կա որոշ հավանականություն ոչ միայն ազգային–պետական «բարձր–ցածր» օրակարգի խնդիրները լուծելու, այլ անգամ արտաքին քաղաքական մակարդակից բխող մարտահրավերներին արդյունավետ (կամ՝ առավել արդյունավետ, քան մինչև հիմա) դիմակայելու համար (տե՛ս 3)։
2.4 ՀՀԿ–ն կարող է և իրավունք ունի, հենվելով գործող սահմանադրության վրա (լեգալություն), մայիսի 1-ին միանձնյա ձևավորել կառավարություն՝ նոր «սուպերվարչապետով»։ Սակայն, հաշվի առնելով առկա իրավիճակը, դա կլինի ոչ լեգիտիմ քայլ և ոչ լեգիտիմ կառավարություն։ Սա կմեծացնի անորոշ արդյունքով քաղաքացիական բախման վտանգն ու հավանականությունը և մենք կվերադառնանք «ի շրջանս յուր» (տե՛ս 1.1)՝ գուցե ավելի «կոշտ» ու վատ համակարգով, ավելի շատ խնդիրներով։ Պետք չի համառորեն շարունակել «թվերով, տոկոսներով խաղը» (այստեղ զարգացման հնարավոր սցենարների մասին չեմ խոսի)։
3. Երկրորդային օրակարգ․ տեսություն և պրակտիկա
3.1 Փոքր պետությունների ընդհանուր հայեցակարգի համաձայն, այդ պետությունները խիստ զգայուն են արտաքին միջավայրի փոփոխությունների, խոցելի՝ արտաքին միջամտության նկատմամբ և կախված այդ միջավայրից։ Հաճախ փոքր պետությունների ներքաղաքական օրակարգն էապես կապված է լինում արտաքին միջավայրի փոփոխականների հետ։ Գործնական օրինակի համար հեռու չգնանք, մեր պետությունը լրիվ բավարար է։
3.2 Մի քանի հեղինակներ (անունները կարևոր չեն) գտնում են, որ պետությունների արտաքին քաղաքականությունը պայմանավորված է ոչ միայն գլոբալ համակարգում նրանց «կշռով», այլ նաև իրենց անմիջական–տարածաշրջանային անվտանգության համալիրի առանձնահատկություններով (Անվտանգության տարածաշրջանային համալիրների և կարգերի տեսություններ – ԱՏՀԿՏ)։ Երկու կամ ավելի համալիրների հատման գոտում կարող են լինել «մեկուսիչ» (insulator) պետություններ, որոնք ամբողջությամբ չեն ազդվում այդ առանձնահատկություններից և կարող են անգամ «կամրջել» այդ համալիրները (օրինակ՝ Թուրքիան)՝ այդկերպ մեղմելով ուժային մրցակցության բացասական հետևանքներն իրենց վրա և բարձրացնելով իրենց նշանակությունն ուժային կենտրոնների համար։
Կոնկրետ մեր՝ Հետխորհրդային համալիրը միակենտրոն է (Ռուսաստան), հակամարտային (դրա պետություններին «կապում» են նրանց հակամարտությունները)՝ հիմնված ուժի վրա (իր գերակայությունը պահպանելու համար «կենտրոնն» օգտագործում է ուժային ավանդական և ոչ ավանդական մեթոդներ)։
3.3 Մի հեղինակ նշում է, որ ծովային ելքի բացակայությունն էականորեն սահմանափակում է փոքր պետության արտաքին քաղաքական մանևրի հնարավորությունները՝ հաճախ նրան կախվածության մեջ գցելով իր անմիջական հարևաններից ու նրա արտաքին քաղաքականությունը՝ այդ հարևանների հետ հարաբերությունների բնույթից։
3.4 Մի հեղինակ գտնում է, որ փոքր պետությունների արտաքին քաղաքականությունն առավելապես պայմանավորված է ոչ այնքան նրա բացարձակ «չափերով» (տնտեսական, ռազմական, բնակչության թիվ, տարածքի մեծություն և այլն), այլ անվտանգության ինքնությամբ (բնակչության և էլիտայի կողմից սեփական պետության «չափերի» մասին պատկերացումներով)։ Այդ ինքնությունն արդյունք է սեփական պետության «չափերի», միջազգային համակարգում նրա դերի, կշռի, կարողությունների մասին գաղափարների և կարծրատիպերի, որոնք պատմական տևական ժամանակահատվածում ստեղծվել ու շրջանառվում են էլիտայի կողմից և յուրացված ու արմատավորված են հասարակական գիտակցության մեջ։
3.5 Մեկ այլ հեղինակ նշում է, որ որքան ցածր է փոքր պետության սոցիալ–տնտեսական զարգացվածության մակարդակը, այնքան բարձր է այդ պետության արտաքին քաղաքականության անձնավորվածության աստիճանը․ երկրի առաջնորդն իր անձնական որոշիչ հետքն է թողնում այդ երկրի արտաքին քաղաքականության վրա։
3.6 Տեսական այդ պնդումները տեղայնացնեմ Հայաստանի վրա։
Ուրեմն՝ Հայաստանը
- փոքր պետություն է և նրա արտաքին քաղաքականությունը «պաշտպանական» է, «արձագանքում» է արտաքին միջավայրի փոփոխականներին (3.1),
- գտնվում է Հետխորհրդային անվտանգության համալիրում (3.2),
- չունի ծովային ելք (3.3),
- ժամանակի ընթացքում մեզ մոտ ձևավորվել է որոշակի անվտանգային ինքնություն (հիշենք, թե ինչ կարծիք է իշխում էլիտայի ու հանրության մոտ արտաքին «բարեկամի» և «թշնամու» մասին) (3.4),
- ՀՀ արտաքին քաղաքականության մեջ միշտ էական, գերակա է եղել երկրի ղեկավարի անձնական դերը (3.5)։
Արդյունքում՝ Հայաստանը չունի լիարժեք բազմակողմ (-վեկտոր, -բևեռ) արտաքին քաղաքականություն։ Հակառակը՝ աստիճանաբար կորցնելով բազմակողմ արտաքին քաղաքականության միջուկի՝ փոխլրացման (հեջինգի) ներուժը և մնալով «հարևան» Ադրբեջանի և Թուրքիայի «ոչ բարեկամական» քաղաքականության թիրախում (կամ, այլ կերպ ասած, չկարողանալով լուծել նրանց հետ տարաձայնությունները), Հայաստանն աստիճանաբար համակարգային կախվածության մեջ է ընկել Հետխորհրդային ԱՏՀԿ–ի կենտրոնից՝ Ռուսաստանից (միավեկտոր, -բևեռ արտաքին քաղաքականություն)։
4․ Համադրելով առաջնային և երկրորդային օրակարգերը
Հայաստանն ի զորու չէ փոխակերպել Հետխորհրդային ԱՏՀԿ–ն կամ «փախնել» մեկ ուրիշ համալիր: Հայաստանը (գոնե աշխարհաքաղաքական ներկայիս պայմաններում) ի զորու չէ փոխել նաև փոքր պետության իր կարգավիճակը։ Բայց Հայաստանն ի զորու է փոխել թույլ պետության իր կարգավիճակը։ Իսկ դա, իր հերթին, հնարավորություն կտա Հայաստանին վերածվելու «մեկուսիչ» պետության։ Սա կնպաստի նաև հայաստանյան ներքաղաքական կյանք արտաքին դերակատարների ակտիվ ներթափանցումը զսպելու համար։ Ամեն դեպքում, Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը շարունակելու է բնութագրվել կառուցվածքային ռեալիզմի հիմնադրույթներով, բայց արտաքին միջավայրի փոփոխականներին մերիտոկրատական ու արդյունավետ գործառնող Հայաստանի արձագանքը կարող է լինել առավել «լսելի» (կոնստրուկտիվիզմ)։
