ԱՄՆ միանձնյա գերակայության կավարտվի՞

ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Հենրի Քիսինջերը, որը համարվում է Միացյալ Նահանգների ամենաչինամետ գործիչներից մեկը և առանցքային դեր է խաղացել դիվանագիտական ​​հարաբերությունների կարգավորման գործում Վաշինգտոնի և Պեկինի միջև, այցելել է Չինաստան և հանդիպել նախագահ Սի Ցզինպինի հետ։ Ենթադրվում էր, որ Բայդենի վարչակազմը կուժեղացնի Չինաստանին զսպելու միջոցառումները, սակայն մի շարք հեղինակավոր գործարարներ, վախենալով երկու պետությունների միջև լայնամասշտաբ պառակտումից, այցելեցին Չինաստան։ Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Կեիչի Կայան(Keiichi Kaya) Shūkan Gendai լրատվականում:

Վաշինգտոնը նյարդայնացած է

---

Տարեց ընթերցողներին գուցե կարիք չկա ասելու, թե ով է Քիսինջերը, բայց երիտասարդ սերունդը, հնարավոր է, այլևս չտեսնի նրա անունը դասագրքերում:

1971 թվականի հուլիսին նախագահ Նիքսոնի օգնական Քիսինջերը գաղտնի այց կատարեց Չինաստան և սկսեց ԱՄՆ-Չինաստան դիվանագիտական ​​հարաբերությունների կարգավորումը։ Հետագա 50 տարիների ընթացքում երկրներն իրենց պահեցին որպես գործընկերներ, թեև նրանց շահերը միշտ չէ, որ համընկնում էին, և հենց Քիսինջերն էր (և նախագահ Նիքսոնի հետագա այցերը Չինաստան), որ ճանապարհ հարթեց այս համագործակցության համար:

Այն ժամանակ թայվանամետ քաղաքական ուժերը (այսպես կոչված՝ չինական լոբբին)՝ Գոմինդան կուսակցության ներկայացուցիչների գլխավորությամբ, ճնշող ազդեցություն ունեին ԱՄՆ-ում, և նրանք հավանություն չէին տալիս  դիվանագիտական ​​հարաբերությունների հաստատմանը մայրցամաքային Չինաստանի հետ։

Քիսինջերը, որը սովորական տարբերակով ՉԺՀ այցելելու հնարավորություն չուներ, այնտեղ գնաց գաղտնի, առանց Պետդեպարտամենտին տեղյակ պահելու (նման Ճապոնիայի արտաքին գործերի նախարարությանը)։

Դիվանագիտական ​​հարաբերությունների կարգավորումից 50 տարի անց երկու երկրները փաստացի առևտրային պատերազմ են սկսել այն իրադարձությունից հետո, երբ Թրամփի վարչակազմը բարձր մաքսատուրքեր սահմանեց Չինաստանից ներմուծվող ապրանքների վրա։

Դեմոկրատների գլխավորած Բայդենի վարչակազմն էլ ավելի կոշտ դիրքորոշում է որդեգրել՝ սահմանելով արտահանման խիստ վերահսկողություն, ներառյալ ուղևորությունների սահմանափակումները: Պեկինը նույն կերպ արձագանքեց, և երկու պետությունների միջև առևտուրը կտրուկ դանդաղեց:

2018 թվականին Չինաստանի մասնաբաժինը ԱՄՆ ներմուծման մեջ կազմում էր ավելի քան 20%, սակայն առևտրային պատերազմի սկզբից ի վեր այն արագորեն նվազել է՝ 2022 թվականին իջնելով մինչև 16%։ Սա շատ փորձագետների հանգեցրեց այն մտքին, որ ԱՄՆ-ի և Չինաստանի միջև տարանջատումը նոր թափ կստանա:

Այս ֆոնին ամերիկյան արդյունաբերությունը Չինաստանի շուկայի կարիքն ունի:

Արտադրողները հորդորել են կառավարությանը գործել ավելի զգույշ, իսկ ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Ջեք Սալիվանը փորձել է մեղմել իրավիճակը՝ ասելով, որ ԱՄՆ իշխանությունները չեն ձգտում խզել հարաբերությունները Չինաստանի հետ։ Սա, սակայն, ցանկալի արդյունք չտվեց։

2023 թվականի մայիսին Երկնային կայսրություն այցելեց Tesla-ի գործադիր տնօրեն Իլոն Մասկը, իսկ հունիսին՝ Microsoft-ի հիմնադիր Բիլ Գեյթսը: Վերջինս ուղիղ բանակցություններ է վարել Սի Ցզինպինի հետ։

Հետագայում Չինաստան եկան նույնիսկ այնպիսի բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, ինչպիսիք են պետքարտուղար Բլինքենը և ֆինանսների նախարար Յելենը։ Սա հանգեցրեց ամերիկյան քաղաքական և գործարար շրջանակների ներկայացուցիչների մի շարք այցերի Չինաստան։

Բայդենի կառավարությունն արդարանում է՝ նշելով, որ նպատակը Չինաստանին զիջումների գնալը չէ, այլ երկխոսությունը շարունակելը, սակայն ակնհայտ է, որ Ֆրանսիայի բանակցությունները Սիի հետ անհանգստացրել են նրան, ուստի այժմ Վաշինգտոնը գնում է Պեկինի հետ մերձեցման։

Քիսինջերի դիվանագիտությունը հանգեցրեց դոլարի գերիշխանությանը

---

Հաղորդվում է, որ Քիսինջերը հայտարարել է, որ երկու երկրների միջև պետք է լինի հավասարություն, այլ ոչ թե մրցակցություն՝ մերժելով Բայդենի վարչակազմի քաղաքականությունը Չինաստանի նկատմամբ։

Ոմանք այն կարծիքին են, որ Քիսինջերն արդեն դարձել է մասնավոր քաղաքացի և նախկինի պես ազդեցություն չունի քաղաքական շրջանակներում։ Այնուամենայնիվ, այդ փաստը, որ Պեկինի և Վաշինգտոնի հարաբերությունների առանցքային դեմքը և ամենաչինամետ ամերիկյան գործիչներից մեկը այցելել է Չինաստան և հանդիպել Սիի հետ, էական դեր խաղաց:

Պատահաբար, այս տարի լրանում է նավթային ճգնաժամի ուղիղ 50 տարին, և միջազգային հանրությունը կրկին հայտնվել է դրա ճիրաններում: Հենց Քիսինջերն է հաստատել դոլարի ներկայիս հեգեմոնիան՝ ավարտին հասցնելով դիվանագիտական ​​բանակցությունները՝ սև ոսկու գների ագրեսիվ աճի ֆոնին երկրների կողմից — ռեսուրսներ արտահանողների:

Պատահական չէ, որ 50 տարի անց, երբ ամերիկա-չինական համագործակցության գիծը սպառնում է ճեղքում առաջացնել, և միաժամանակ նոր նավթային ճգնաժամ բռնկվեց, Քիսինջերը կրկին գնաց Չինաստան։

Այս ֆոնին պետք է հաշվի առնել դոլարի գերակայության թուլացման դաժան իրականությունը։ Ինչպե՞ս են կապված նավթային ճգնաժամը, դիվանագիտական ​​հարաբերությունների կարգավորումը ԱՄՆ-ի և Չինաստանի միջև և ամերիկյան արժույթի հեգեմոնիան:

1973 թվականին Սաուդյան Արաբիան և Մերձավոր Արևելքի նավթ արդյունահանող այլ երկրներ անսպասելիորեն բարձրացրին սև ոսկու գինը՝ խուճապ առաջացնելով համաշխարհային տնտեսությունում։ Երկու տարի առաջ Նիքսոնի վարչակազմը հրաժարվել էր դոլարը ոսկու վերածելուց (այսպես կոչված՝ «Նիքսոնի շոկ»), և ԱՄՆ արժույթի արժեքը զգալիորեն անկում ապրեց։ Նավթային ճգնաժամը սրեց իրավիճակը՝ ստիպելով ԱՄՆ-ին պայքարել հնարավոր վատագույն սցենարի դեմ — խորը գնաճի։

Պաշտպանելու ամերիկյան արժույթը՝ Նիքսոնի վարչակազմի կողմից ընտրված ռազմավարությունն էր ամրապնդել դոլարի և սև ոսկու առևտրի միջև կապերը, ինչպես նաև վերադարձնել արտասահման դուրս բերված կապիտալը և կանխել արժույթի փլուզումը:

Սկզբում նավթը Մերձավոր Արևելքում մենաշնորհով վերահսկվում էր ամերիկյան նավթային ընկերությունների կողմից, և գործարքները սովորաբար իրականացվում էին դոլարով, իսկ սև ոսկի արտադրող երկրների հիմնական ակտիվները նույնպես արտահայտված էին ԱՄՆ արժույթով։

Նավթ արտադրող երկրները անսպասելիորեն բարձրացրին էներգակիրների գները՝ մասամբ ի պատասխան Մերձավորարևելյան չորրորդ պատերազմի, բայց նրանք նաև ունեին պրագմատիկ նպատակ — կանխել իրենց ակտիվների փլուզումը, արտահայտված դոլարով, «Նիքսոնի շոկից» հետո:

Նիքսոնի անունից Քիսինջերն այցելել է Մերձավոր Արևելքի երկրներ։ Նավթի գների որոշակի բարձրացմանը Վաշինգտոնի համաձայնության դիմաց նա նրանց վստահեցրել է, որ սև ոսկու գործարքները կշարունակվեն դոլարով։

Քիսինջերը մշակեց մի սխեմա, որով նավթի վաճառքից ստացված ամերիկյան արժույթը կներդրվի ԱՄՆ շուկայում, որի շնորհիվ ԱՄՆ-ը կվերադարձնի ծախսված գումարը։

Սա թույլ տվեց Ամերիկային մեծ քանակությամբ դոլար թողարկել և ընդլայնել իր ներմուծումը, բայց ի վերջո վերադարձնել միջոցները՝ այդպիսով կանխելով արժույթի արժեզրկումը։

Չնայած առևտրի հսկայական պակասորդին՝ դոլարը կայուն է մի շարք մեխանիզմների շնորհիվ, այդ թվում՝ պահուստային արժույթի կարգավիճակի։

ԱՄՆ-ի հեգեմոնիան թուլանում է

---

Մոտավորապես այս ժամանակաշրջանում Քիսինջերը մշակեց ռազմավարություն՝ օգտագործելու ամերիկյան հացահատիկի արտահանումը որպես զենք իր արտաքին քաղաքականության շրջանակում: Այդ ժամանակ Խորհրդային Միությունում պարենային ճգնաժամ սկսվեց — առաջացավ աննախադեպ պակասորդ ցորենի, որը երկիրը, սկզբունքորեն, իրեն սովորաբար ապահովում էր։

ԱՄՆ-ի հացահատիկի առևտրային Cargill ընկերությունը շտապ կարգով ցորեն է մատակարարել ԽՍՀՄ, ինչը, ըստ որոշ տեղեկությունների, օգնել է նրան գերիշխել արդյունաբերության շուկայում:

Երբ պարզ դարձավ, որ ամերիկյան հացահատիկի արտահանումը կարող է դիվանագիտական ​​զենք դառնալ, 1972-ին Նիքսոնի վարչակազմը հացահատիկի պայմանագիր կնքեց Մոսկվայի հետ։

Մեծ ծավալներով արտադրանք արտահանվել է խորհրդային հանրապետություններ և Չինաստան։ Բնականաբար, գործարքներն իրականացվել են նաև դոլարով։ Այս իրադարձությունները հանգեցրին նրան, որ սննդի մատակարարումները, ինչպես նավթը,  իրենց դերը խաղացին Ամերիկայի ծախսած ֆինանսների վերադարձի հարցում։

Մի շարք հաջող նախաձեռնություններ թույլ են տվել ԱՄՆ-ին թողարկել այնքան դոլար, որքան ցանկանում է, քանի որ իր արժույթը դարձել է պահուստային, և ներմուծել գրեթե անսահմանափակ քանակությամբ ապրանքներ: Եվ հենց Չինաստանն է վերածվել ամերիկյան արդյունաբերական գործարանի, ուստի նրա հզորության աճն ու դոլարի հեգեմոնիան պետք է միասին դիտարկել։

Այլ կերպ ասած, չնայած այն հանգամանքին, որ Վաշինգտոնը հայտնվել էր աղետալի իրավիճակում, որը կապված էր դոլարի փլուզման հետ(«Նիքսոնի շոկի» և նավթային ճգնաժամի հետևանքով), Քիսինջերի դիվանագիտական ​​հմուտ ռազմավարությունը թույլ է տվել նրան շրջել ալիքը և հաստատել հեգեմոնիա իր սեփական արժույթով: Միաժամանակ, կարելի է ասել, որ ԱՄՆ-ն օգնեց Չինաստանին դառնալ գերտերություն։

Նավթային ճգնաժամից 50 տարի անց Երկնային թագավորությունը հասել է այն աստիճանի, որ ԱՄՆ-ի հետ պայքարի գերակայության համար, ուստի երկու կողմերը կրկին գնում են առճակատման: Ամերիկյան արդյունաբերությունը անհանգստանում է չինական շուկան կորցնելու համար, և Վաշինգտոնը հնարավոր է հույս ունի իրավիճակից դուրս գալ ինչ-որ խելացի դիվանագիտությամբ(Քիսինջերի ոգով):

Հարյուր տարեկանից ավելի Քիսինջերը լավ մարզավիճակում է, բայց, ցավոք, իրավիճակը, որում Ամերիկան ​​այն ժամանակ էր և հիմա է, շատ տարբեր է: Այն ժամանակ Չինաստանը ընդամենը զարգացող երկիր էր, և նրա դիրքերը չափազանց թույլ էին։ Հասկանալի էր, որ հետագա զարգացման համար նրան անհրաժեշտ կլինի ԱՄՆ աջակցությունը, և Պեկինը նույնպես շատ տարածք ունի փոխզիջումների համար:

Այս անգամ, սակայն, ԱՄՆ-ը գտնվում է բավականին անբարենպաստ վիճակում և ստիպված է գնալ բազմաթիվ զիջումների: Առաջին՝ Միացյալ Նահանգները նոր զենք չունի՝ էլ ավելի ամրապնդելու իր դոլարային հեգեմոնիան։

Այս փուլում դժվար է ասել, թե Քիսինջերի այցը որքանով կազդի Բայդենի վարչակազմի դիվանագիտության վրա։ Այնուամենայնիվ, շատ շահագրգիռ փորձագետներ կարող են համարել, որ Վաշինգտոնի արտաքին քաղաքական կոպիտ սխալներն այս անգամ ազդարարում են Ամերիկայի կառուցած գլոբալ հեգեմոնիայի ավարտի սկիզբը։