Համաշխարհային տնտեսության գլխավոր թշնամին
Այն, ինչ ոմանք դատապարտում են որպես պրոտեկցիոնիզմ և մերկանտիլիզմ, իրականում վերահավասարակշռում է ազգային կարևոր խնդիրների լուծման ուղղությամբ: Համաշխարհային տնտեսության համար ամենամեծ ռիսկը բխում է ոչ թե այս ավելի լայն վերակողմնորոշումից, որը պետք է ողջունել, այլ չին-ամերիկյան մրցակցությունից, որը սպառնում է ներքև քաշել բոլորին: Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Դանի Ռոդրիկը(Dani Rodrik)-ը project-syndicate-ում։
«Ազատ առևտրի դարաշրջանը կարծես ավարտվել է։ Ինչպե՞ս կգործի համաշխարհային տնտեսությունը պրոտեկցիոնիզմի պայմաններում»:
Սա ամենատարածված հարցերից մեկն է, որ ես լսում եմ մեր օրերում: Սակայն ազատ առևտրի և պրոտեկցիոնիզմի միջև տարբերությունը (ինչպես շուկաների և պետության միջև, կամ մերկանտիլիզմի և լիբերալիզմի միջև) առանձնապես օգտակար չէ համաշխարհային տնտեսությունը հասկանալու համար: Այն ոչ միայն խեղաթյուրում է նորագույն պատմությունը; այն նաև սխալ է մեկնաբանում այսօրվա քաղաքականության անցումները և առողջ համաշխարհային տնտեսության համար անհրաժեշտ պայմանները:
«Ազատ առևտուրը» պատկերացում է ստեղծում, թե ինչպես են կառավարությունները նահանջում՝ թույլ տալով շուկաներին ինքնուրույն որոշել տնտեսական արդյունքները: Բայց ցանկացած շուկայական տնտեսություն պահանջում է կանոններ և կանոնակարգեր — արտադրանքի ստանդարտներ; հակամրցակցային բիզնես վարքագծի նկատմամբ վերահսկողություն; սպառողների, աշխատուժի և շրջակա միջավայրի պաշտպանություն և այլն։
Ավելին, երբ ազգային իրավասությունները կապված են միջազգային առևտրի և ֆինանսների միջոցով, լրացուցիչ հարցեր են առաջանում։ Ո՞ր երկրների կանոններն ու կանոնակարգերը պետք է առաջնահերթ լինեն, երբ ձեռնարկությունները մրցակցում են համաշխարհային շուկաներում: Արդյո՞ք կանոնները պետք է նորովի մշակվեն միջազգային պայմանագրերի և տարածաշրջանային կամ համաշխարհային կազմակերպությունների միջոցով:
Այս լույսի ներքո պարզ է դառնում, որ հիպերգլոբալացումը, որը տևեց մոտավորապես 1990-ականների սկզբից մինչև COVID-19 համաճարակի սկիզբը, ավանդական իմաստով ազատ առևտրի ժամանակաշրջան չէր: Նախորդ 30 տարիների ընթացքում ստորագրված առևտրային համաձայնագրերը վերաբերում էին ոչ այնքան առևտրի և ներդրումների անդրսահմանային սահմանափակումների վերացմանը, որքան կարգավորող չափանիշներին, առողջության և անվտանգության կանոններին, ներդրումներին, բանկային համակարգին և ֆինանսներին, մտավոր սեփականությանը (IP), աշխատանքին, շրջակա միջավայրի և բազմաթիվ այլ խնդիրներ, որոնք նախկինում գտնվում էին ներքին քաղաքականության տիրույթում։
Այս կանոնները նույնպես չեզոք չէին: Նրանք հակված էին առաջնահերթություն տալ քաղաքականապես կապված խոշոր բիզնեսների շահերին( the interests of politically connected big businesses), ինչպիսիք են միջազգային բանկերը, դեղագործական ընկերությունները և բազմազգ կորպորացիաները, քան մնացած բոլորին: Այս բիզնեսները ոչ միայն ավելի լավ հասանելիություն ունեցան համաշխարհային շուկաներ; նրանք նաև հանդիսանում էին հատուկ միջազգային արբիտրաժային ընթացակարգերի հիմնական շահառուները՝ չեղյալ համարելու պետական կանոնակարգերը, որոնք նվազեցնում էին իրենց շահույթը:
Նմանապես, մտավոր սեփականության ավելի խիստ կանոնները, որոնք թույլ են տալիս դեղագործական և տեխնոլոգիական ընկերություններին չարաշահել իրենց մենաշնորհային դիրքերը, մաքսանենգ ճանապարհով ներմուծվեցին ավելի ազատ առևտրի քողի տակ: Կառավարությունները մղվեցին ազատելու կապիտալի հոսքերը, մինչդեռ աշխատուժը մնաց փակված սահմանների հետևում: Կլիմայի փոփոխությունը և հանրային առողջությունը անտեսվել են, մասամբ այն պատճառով, որ հիպերգլոբալիզացիայի օրակարգը ճնշել է նրանց, բայց նաև այն պատճառով, որ հանրային բարիքների ստեղծումը ցանկացած տիրույթում կնվազեցնի բիզնեսի շահերը:
Վերջին տարիներին մենք ականատես եղանք հակազդեցության այս քաղաքականության դեմ, ինչպես նաև տնտեսական առաջնահերթությունների լայն վերանայման։ Այն, ինչ ոմանք դատապարտում են որպես պրոտեկցիոնիզմ և մերկանտիլիզմ, իրականում վերահավասարակշռում է ուղղված ազգային կարևոր խնդիրների լուծմանը, ինչպիսիք են աշխատուժի տեղաշարժը, կլիմայական անցումը և հանրային առողջությունը: Այս գործընթացն անհրաժեշտ է ինչպես հիպերգլոբալացման պայմաններում հասցված սոցիալական և բնապահպանական վնասները բուժելու, այնպես էլ ապագայի համար գլոբալացման ավելի առողջ ձև հաստատելու համար:
ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենի արդյունաբերական քաղաքականությունը, կանաչ սուբսիդիաները և պատրաստված Ամերիկայում դրույթները(made-in-America provisions) այս վերակողմնորոշման ամենավառ օրինակներն են: Ճիշտ է, այս քաղաքականությունը վրդովմունքի աղբյուր է Եվրոպայում, Ասիայում և զարգացող աշխարհում, որտեղ դրանք դիտվում են որպես ազատ առևտրի հաստատված կանոններին հակասող: Բայց դրանք նաև մոդելներ են նրանց համար, հաճախ նույն երկրներում, ովքեր այլընտրանքներ են փնտրում հիպերգլոբալիզացիայի և նեոլիբերալիզմի համար:
Մենք չպետք է շատ հետ գնանք պատմության մեջ՝ գտնելու համակարգի անալոգը, որը կարող է առաջանալ այս նոր քաղաքականությունից: 1945-ից հետո Բրետտոն Վուդսի ռեժիմի ժամանակ, որը գերիշխում էր 1980-ականների սկզբին, կառավարությունները պահպանեցին զգալի ինքնավարություն արդյունաբերական, կարգավորող և ֆինանսական քաղաքականությan նկատմամբ՝ շատերը գերադասելով իրենց ներքին տնտեսությունների առողջությունը գլոբալ ինտեգրումից: Առևտրային համաձայնագրերը նեղ էին և թույլ, որոնք քիչ սահմանափակումներ էին դնում զարգացած տնտեսությունների համար, բայց ավելի քիչ՝ զարգացող երկրների համար: Ներքին վերահսկողությունը կապիտալի կարճաժամկետ հոսքերի նկատմամբ սովորական էր, այլ ոչ թե բացառություն:
Այս սառը պատերազմը տարբեր է
Չնայած այս ավելի փակ համաշխարհային տնտեսությանը (այսօրվա չափանիշներով)՝ Բրետտոն Վուդսի դարաշրջանը նպաստեց տնտեսական և սոցիալական զգալի առաջընթացին: Մինչև 1970-ականների երկրորդ կեսը առաջադեմ տնտեսությունները ապրեցին տասնամյակներ արագ տնտեսական աճի և հարաբերական սոցիալ-տնտեսական հավասարության պայմաններում: Ցածր եկամուտ ունեցող երկրներից նրանք, որոնք որդեգրեցին արդյունավետ զարգացման ռազմավարությունն, ինչպիսիք են East Asian Tigers-ը, աճեցին թռիչքներով, չնայած նրանց արտահանումը բախվեց շատ ավելի բարձր խոչընդոտների, քան այսօր զարգացող երկրներ պարագայում է: Երբ 1980-ականներից հետո Չինաստանը մեծ հաջողությամբ միացավ համաշխարհային տնտեսությանը, նա դա արեց իր պայմաններով՝ պահպանելով սուբսիդիաները, պետական սեփականությունը, արժույթի կառավարումը, կապիտալի վերահսկումը և այլ քաղաքականություններ, որոնք ավելի շատ հիշեցնում են Բրետտոն Վուդսը, քան հիպերգլոբալիզացիան:
Բրետտոն Վուդսի ռեժիմի ժառանգությունը պետք է դադար տա նրանց, ովքեր կարծում են, որ երկրներին սեփական քաղաքականությունն իրականացնելու ավելի մեծ ազատություն տալն անպայմանորեն վնասում է համաշխարհային տնտեսությանը: Սեփական ներքին տնտեսական առողջության ապահովումը ամենակարևոր բանն է, որ երկիրը կարող է անել ուրիշների համար:
Իհարկե, պատմական նախադեպը չի երաշխավորում, որ նոր քաղաքական օրակարգերը կհանգեցնեն բարենպաստ համաշխարհային տնտեսական կարգի: Բրետտոն Վուդսի ռեժիմը գործում էր Սառը պատերազմի համատեքստում, երբ Խորհրդային Միության հետ Արևմուտքի տնտեսական հարաբերությունները նվազագույն էին, և Խորհրդային բլոկը միայն փոքր հենարան ուներ համաշխարհային տնտեսության մեջ(had only a small foothold ): Արդյունքում, աշխարհաքաղաքական մրցակցությունը չխանգարեց առևտրի ընդլայնմանը և երկարաժամկետ ներդրումներին:
Այսօր իրավիճակը բոլորովին ուրիշ է։ Ամերիկայի գլխավոր մրցակիցն այժմ Չինաստանն է, որը շատ մեծ դիրք է զբաղեցնում համաշխարհային տնտեսության մեջ։ Արևմուտքի և Չինաստանի միջև իրական տարանջատումը լուրջ հետևանքներ կունենա ամբողջ աշխարհի, ներառյալ զարգացած տնտեսությունների համար։ Հետևաբար, կարելի է գտնել բազմաթիվ հիմնավոր պատճառներ՝ անհանգստանալու համաշխարհային տնտեսության ապագա առողջության համար:
Բայց եթե համաշխարհային տնտեսությունն իսկապես դառնա անհյուրընկալ, այն կլինի ամերիկյան և չինական աշխարհաքաղաքական մրցակցության սխալ կառավարման պատճառով, այլ ոչ թե «ազատ առևտրի» որևէ ենթադրյալ դավաճանության պատճառով: Քաղաքականություն մշակողները և մեկնաբանները պետք է կենտրոնացած մնան այն ռիսկի վրա, որն իսկապես կարևոր է:
