Հաջորդ համաշխարհային գերտերությունը այն չէ, ինչ դուք կարծում եք
Այս մասին գրում Յան Բրեմմերը(Ian Bremmer)-ը FOREIGN POLICY-ում:
Ի՞նչ կլինի, երբ աշխարհն այլևս միաբևեռ, երկբևեռ կամ նույնիսկ բազմաբևեռ լինի:
Ո՞վ է ղեկավարում աշխարհը: Նախկինում հեշտ էր պատասխանել այս հարցին: Եթե դուք 45-ից բարձր եք, ուրեմն դուք մեծացել եք մի աշխարհում, որտեղ գերիշխում են երկու գերտերություններ: Միացյալ Նահանգները և նրա դաշնակիցները կանոններ էին սահմանում Բեռլինի պատի մի կողմում, իսկ Խորհրդային Միությունը հրամաններ էր արձակում մյուս կողմից: Գրեթե բոլորը ստիպված էին իրենց քաղաքական, տնտեսական և անվտանգության համակարգերը հարմարեցնել որևէ կողմի հետ: Երկբևեռ աշխարհ էր։
Հետո՝ 1991 թվականին, ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց՝ ԱՄՆ-ը թողնելով աշխարհի միակ գերտերությունը։ Նրանք սկսեցին պայմաններ թելադրել ինչպես իրենց գերիշխող դերի շնորհիվ միջազգային կազմակերպություններում, այնպես էլ բիրտ ուժի միջոցով։ Այն միաբևեռ աշխարհ էր:
Մոտ 15 տարի առաջ աշխարհը նորից փոխվեց և էլ ավելի բարդացավ։
Միացյալ Նահանգները սկսեց կորցնել հետաքրքրությունը համաշխարհային ոստիկանի, համաշխարհային առևտրի ճարտարապետի և նույնիսկ գլոբալ արժեքների աջակիցի դերի նկատմամբ։ Մյուս երկրները, երբ դառնում էին ավելի հզոր, գնալով ավելի էին կարողանում անտեսել իրենց դուր չեկած կանոնները և երբեմն իրենք էին դրանք սահմանում: Եկել է G-Zero-ի դարաշրջանը՝ ոչ բևեռ աշխարհ առանց գլոբալ առաջնորդների:
Աշխարհաքաղաքական այս անկումը, որի ժամանակ գլոբալ ճարտարապետությունն այլևս չէր համապատասխանում ուժերի հիմնական հարաբերակցությանը, առաջացավ երեք իրադարձություններով:
Առաջին հերթին Ռուսաստանը չի ընդգրկվել Արևմուտքի գլխավորած միջազգային կարգի մեջ։ Այժմ այս նախկին մեծ տերությունը, որը լուրջ անկման մեջ է, չափազանց զայրացած է և Արևմուտքին համարում է գլխավոր հակառակորդը համաշխարհային ասպարեզում։ Անկախ այն հանգամանքից, թե ով է մեղավոր՝ ԱՄՆ-ն, թե Ռուսաստանը, փաստը մնում է փաստ:
Երկրորդ, Չինաստանն ընդգրկված էր ԱՄՆ-ի ղեկավարած ինստիտուտներում, բայց այն ակնկալիքով, որ երբ նրանք ինտեգրվեն, հարստություն և իշխանություն ձեռք բերեն, չինացիները նույնպես կյուրացնեն ամերիկյան շատ գծեր(դառնալ ազատ շուկայական ժողովրդավարություն, պատրաստ դառնալ ԱՄՆ-ի ղեկավարած կարգի պատասխանատու մասնակից և խաղալ կանոններով՝ չցանկանալով փոխել դրանք): Ինչպես պարզվում է, նրանց հետ նման բան տեղի չի ունեցել, և Միացյալ Նահանգները պատրաստ չէ համակերպվել դրա հետ:
Եվ երրորդը, Վաշինգտոնը և նրա դաշնակիցները անտեսեցին տասնյակ միլիոնավոր սեփական քաղաքացիների, ովքեր իրենց անտեսված էին զգում գլոբալիզացիայի հետևանքով: Նրանց դժգոհությունն առաջացել է աճող եկամուտների և աշխատավարձերի անհավասարության, ժողովրդագրության և ինքնության քաղաքականության փոփոխության և բևեռացումը նոր մուլտիմեդիա տեխնոլոգիաների պատճառով: Տարիների անտեսման արդյունքում այս քաղաքացիների մեծ մասը կորցրել է վստահությունը կառավարությունների և հենց ժողովրդավարության նկատմամբ, որն, իր հերթին, զրկել է իրենց ղեկավարներին ղեկավարելու կարողությունից և ցանկությունից:
Բոլոր աշխարհաքաղաքական ճգնաժամերը, որոնք դառնում են այսօրվա վերնագրեր. հակամարտությունը Ուկրաինայում, առճակատումը Թայվանի շուրջ , Իրանի և Հյուսիսային Կորեայի հետ միջուկային լարվածությունը և այլն — դրանց մոտ 90%-ն ուղղակի կամ անուղղակի առնչվում է այս երեք խնդիրների պատճառով առաջացած աշխարհաքաղաքական անկմանը։ Ոչ առանձին ղեկավարների հետ: Դրանք դարձել են մեր աշխարհաքաղաքական լանդշաֆտի կառուցվածքային առանձնահատկությունը։
Այնուամենայնիվ, լավ թե վատ, աշխարհաքաղաքական անկումները հավերժ չեն տևում: Իսկ գալիք համաշխարհային կարգը բոլորովին նման չի լինելու նրան, ինչին մենք սովոր ենք։
Մենք այլևս չենք ապրում միաբևեռ, երկբևեռ կամ բազմաբևեռ աշխարհում: Ինչո՞ւ։ Որովհետև մենք այլևս չունենք բազմաչափ գերտերություններ՝ երկրներ, որոնք ունեն համաշխարհային հզորություն բոլոր ոլորտներում: Այո, ԱՄՆ-ն ու Չինաստանն այսօր գերտերություններ չեն, համենայն դեպս ոչ այն իմաստով, որով մենք միշտ օգտագործել ենք այդ եզրույթը: Իսկ գերտերությունների բացակայությունը նշանակում է միասնական գլոբալ կարգի բացակայություն։ Փոխարենը, այսօր մենք ունենք բազմաթիվ առանձին, բայց հատվող աշխարհակարգեր:
Առաջին հերթին մենք տեսնում ենք միաբևեռ անվտանգության կարգը: Միացյալ Նահանգները միակ երկիրն է, որը կարող է զինվորներ, նավաստիներ և ռազմական տեխնիկա ուղարկել աշխարհի ցանկացած կետ։ Մնացածը նույնիսկ մոտ չեն դրան։ Անվտանգության համակարգում Ամերիկայի դերն ավելի կարևոր է և, փաստորեն, ավելի գերիշխող, քան 10 տարի առաջ:
Չինաստանը արագորեն զարգացնում է իր ռազմական ներուժը Ասիայում, բայց նման մասշտաբով միայն այնտեղ։ Սա գնալով ավելի է անհանգստացնում Ամերիկայի դաշնակիցներին հնդկա-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում, որոնք ավելի քան երբևէ ապավինում են ԱՄՆ անվտանգային հովանոցին: Ռուս-ուկրաինական հակամարտությունը նմանապես մեծացրեց Եվրոպայի կախվածությունը ՆԱՏՕ-ից՝ ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ: Մինչդեռ Ռուսաստանի զինված ուժերը կորուստներ են կրել Ուկրաինայում, և Արևմուտքի պատժամիջոցների պայմաններում այս ամենը վերականգնելը հեշտ չի լինի։
Այո, Չինաստանը, Ռուսաստանը և այլ երկրներ ունեն միջուկային զենք, բայց դրանց իրական օգտագործումը դեռևս հավասար է ինքնասպանության: ԱՄՆ-ն անվտանգության միակ գերտերությունն է աշխարհում և այդպիսին կմնա առնվազն հաջորդ տասնամյակում:
Բայց ռազմական հզորությունը Վաշինգտոնին թույլ չի տալիս կանոններ սահմանել համաշխարհային տնտեսության մեջ, քանի որ տնտեսական կարգը բազմաբևեռ է։ ԱՄՆ-ը դեռևս ունի աշխարհի ամենամեծ, ամենաուժեղ և դինամիկ տնտեսությունը, սակայն համաշխարհային իշխանությունը կիսում են շատերը:
Չնայած նոր սառը պատերազմի մասին խոսակցություններին՝ Միացյալ Նահանգները և Չինաստանը տնտեսապես չափազանց փոխկապակցված են, որպեսզի առանձնանան իրարից: Նրանց երկկողմ առևտուրը հասնում է նոր բարձունքների, և այլ երկրներ ձգտում են մուտք գործել և՛ ամերիկյան հզորություն, և՛ աճող չինական շուկա (շուտով կդառնա աշխարհում ամենամեծը): Աշխարհում չի կարող լինել տնտեսական սառը պատերազմ, եթե չկան ցանկացողներ կողմերից որևէ մեկը դառնալ:
Մինչդեռ աշխարհի ամենամեծ ընդհանուր շուկան Եվրամիությունն է, և այն ի վիճակի է սահմանել այն կանոններն ու չափանիշները, որոնք ամերիկացինեևը, չինացիները և մյուսները պարտավոր են ընդունել որպես իր հետ բիզնես իրականացնելու գին: Ճապոնիան դեռևս պահպանում է համաշխարհային տնտեսական տերության կարգավիճակը, թեև ոչ առանց դժվարության։ Հնդկաստանի տնտեսությունը արագորեն զարգանում է և դրա հետ մեկտեղ ազդեցությունը համաշխարհային ասպարեզում։
Այս և այլ տնտեսությունների հարաբերական նշանակությունը կշարունակի փոխվել առաջիկա 10 տարիների ընթացքում, սակայն համաշխարհային տնտեսական կարգը, անկասկած, կմնա բազմաբևեռ:
Անվտանգության համակարգի և տնտեսական կարգի միջև լարվածություն կա: Միացյալ Նահանգները ցանկանում է տնտեսության գնալով ավելի շատ ոլորտներ նշանակել որպես ազգային անվտանգության կարևոր նշանակության, և ճնշում է մյուս երկրներին՝ հարմարեցնելու իրենց քաղաքականությունը կիսահաղորդիչների, կարևոր օգտակար հանածոների և շուտով, գուցե նաև TikTok-ի վերաբերյալ: Իր հերթին Չինաստանը ցանկանում է օգտագործել իր առևտրային լծակները՝ մեծացնելու իր դիվանագիտական ազդեցությունը։ Եվրոպան, Հնդկաստանը, Ճապոնիան և այլ երկրներ ցանկանում են երաշխիքներ ստանալ, որ ոչ անվտանգությունը, ոչ տնտեսական կարգը չեն տիրի միմյանց, և, ամենայն հավանականությամբ, նրանք կհաջողեն:
Սրանք այն երկու աշխարհակարգերն են, որոնք մենք արդեն տեսնում ենք։ Բայց կա երրորդ, արագ ձևավորվող կարգը, որը շուտով ավելի մեծ ազդեցություն կունենա, քան մյուսները(թվային կարգը): Ի տարբերություն ցանկացած այլ աշխարհաքաղաքական կարգի՝ անցյալի և ներկայի, գերիշխող սուբյեկտները, որոնք կանոններ են սահմանալու և իշխանությունը կիրառելու, լինելու են ոչ թե կառավարությունները, այլ տեխնոլոգիական ընկերությունները:
Դուք տեղյակ եք, որ ՆԱՏՕ-ի զենքերը, հետախուզությունը և ուսումնական ծրագրերն օգնում են ուկրաինացիներին պաշտպանել իրենց հողը: Բայց օգնության չլիներ արևմտյան տեխնոլոգիական ընկերություններից հակամարտության առաջին օրերին՝ հետ մղելով ռուսական կիբեր հարձակումները և թույլ տալով Ուկրաինայի ղեկավարներին կապ պահպանել առաջնագծում գտնվող զինվորների հետ — Ռուսաստանը մի քանի շաբաթվա ընթացքում ամբողջությամբ կհեռացներ Ուկրաինային ցանցից՝ փաստացիորեն վերջ տալով (և հաղթելով) առճակատմանը։
Տեխնոլոգիական ընկերություններն են որոշում՝ արդյոք ԱՄՆ նախկին նախագահ Դոնալդ Թրամփը նախընտրական քարոզարշավի ընթացքում կկարողանա՞ իրական ժամանակում խոսել հարյուր միլիոնավոր մարդկանց առջև առանց ֆիլտրերի։
Տեխնոլոգիական ընկերությունները նույնիսկ սահմանում են մեր ինքնությունը: Ժամանակին մտածում էինք՝ մարդկային վարքագիծը հիմնականում գենետիկայի կամ դաստիարակության արդյունք է: Եվ հիմա մենք գիտենք, որ գենետիկան, դաստիարակությունը և ալգորիթմն են դեր խաղում: Թվային կարգը դառնում է հիմնական որոշիչ այն բանի, թե ինչպես ենք մենք ապրում, ինչին ենք հավատում, ինչ ենք ուզում և ինչ ենք մենք պատրաստ անել, որպեսզի այն ստանանք:
Տեխնոլոգիական ընկերությունների կուտակած ուժի ապշեցուցիչ մեծությունը նրանց դարձրել է աշխարհաքաղաքական խաղացողներ: Այս առևտրային դերակատարներն արդեն վերահսկում են հասարակության, տնտեսության և ազգային անվտանգության ասպեկտները, որոնք երկար ժամանակ եղել են պետության բացառիկ իրավասությունը: Նրանց անձնական որոշումներն ուղղակիորեն ազդում են մոլորակի միլիարդավոր մարդկանց կյանքի, փոխազդեցության և նույնիսկ մտածելակերպի վրա: Գնալով նրանք նաև ձևավորում են գլոբալ միջավայրը, որի շրջանակներում կառավարություններն են գործում:
Բայց ինչպե՞ս են տեխնոլոգիական ընկերությունները օգտագործելու իրենց նորահայտ հզորությունը: Այստեղ երեք հնարավոր տարբերակ կա.
Եթե ԱՄՆ-ի և Չինաստանի քաղաքական առաջնորդները շարունակեն իրենց մասին ավելի ուժեղ կերպով արտահայտել թվային տարածքում, և եթե ՏՏ արդյունաբերությունը միավորվի նրանց կառավարությունների հետ, մենք կհայտնվենք տեխնոլոգիական սառը պատերազմի մեջ Միացյալ Նահանգների և Չինաստանի միջև: Թվային աշխարհը կբաժանվի երկու մասի, մյուս երկրները ստիպված կլինեն կողմնորոշվել, և գլոբալացումը կսկսի փլուզվել, քանի որ այս անջատ ռազմավարական տեխնոլոգիաները ռազմավարական նշանակություն են ստանում ազգային անվտանգության և համաշխարհային տնտեսության համար:
Եթե տեխնոլոգիական ընկերությունները հետամուտ լինեն գլոբալ աճի ռազմավարություններին, չհամաձայնելով կառավարությունների հետ և պահպանելով ֆիզիկական և թվային մրցակցության միջև առկա բացը, ապա մենք կտեսնենք նոր գլոբալացում՝ գլոբալ թվային կարգ: Տեխնոլոգիական հսկաները կպահպանեն ինքնիշխանությունը թվային տարածքում՝ մրցելով հիմնականում միմյանց հետ շահույթի և կառավարությունների հետ՝ աշխարհաքաղաքական հզորության համար:
Բայց եթե թվային տարածքն ինքնին դառնա մեծ ուժերի մրցակցության գլխավոր ասպարեզ, և կառավարությունների իշխանությունը շարունակի քայքայվել տեխնոլոգիական ընկերությունների համեմատությամբ, ապա թվային կարգը կդառնա գերիշխող: Եթե դա տեղի ունենա, ապա կառաջանա հետվեստֆալյան աշխարհ՝ տեխնո-բևեռային կարգ, որտեղ տեխնոլոգիական ընկերությունները կխաղան 21-րդ դարի աշխարհաքաղաքականության կենտրոնական խաղացողների դերը:
Բոլոր երեք տարբերակները բավականին հավանական են, և ոչ մեկը անխուսափելի չէ: Թե որտեղ կհայտնվենք, պայմանավորված կլինի գոյություն ունեցող ուժային կառույցների փոփոխություններով՝ արհեստական ինտելեկտի պայթյունավտանգ բնույթի, տեխնոլոգիական ընկերությունները կարգավորելու կառավարությունների կարողությունից և պատրաստակամությունից և, ամենակարևորը, տեխնոլոգիական առաջնորդների որոշումներից, թե ինչպես օգտագործել նորահայտ ուժը:
