Ռուս-վրացական (հարավօսական) հնգօրյա պատերազմը և դրա աշխարհաքաղաքական հետևանքները Հարավային Կովկասում

Ռուս-վրացական պատերազմի նախադրյալները

Հնգօրյա պատերազմի սկիզբն ու ընթացքը

Ռուս-վրացական պարտերազմի մեկնարկի վերաբերյալ վարկածներ

Ռուս-վրացական պատերազմի ներկայացումը լրատվամիջոցներով

Ռուս-վրացական պատերազմի կարգավորման գործընթացը

Պատերազմի ազդեցությունը Հարավային Կովկասում

---

Ռուս-վրացական պատերազմի նախադրյալները

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Հարավային Կովկասում կայունություն չբերեցին, հանգեցրեցին ազգամիջյան բախխումների հայ-ադրբեջանական, վրաց-աբխազական, վրաց-օսական: Արդյունքում Հարավային Կովկասի քաղաքական քարտեզի վրա ի հայտ եկան երեք նոր պետություններ, որոնք դեռևս չեն ճանաչվել համաշխարհային հանրության կողմից Սակայն Հարավային Կովկասը դարձավ նաև աշխարհաքաղաքական բախումների հարթակ, մասնավորապես ԱՄՆ-ի համար նոր ազդեցության գոտիներ ստանալու գոտի: Ռուսաստանի ազդեցության թուլացմանը ուղղված առաջին հարվածը Վրաստանում 2003թ. նոյեմբերի «Վարդերի հեղափոխությունն» էր, երբ երկրում իշխանության եկան պրոամերիկյան ուժեր՝ Միխայիլ Սաակաշվիլիի ղեկավարությամբ: Նոր կառավարությունը նաև սկսեց մեծացնել երկրի ռազմական ներուժը: Պատերազմի և խաղաղության խնդիրների հետազոտման Ստոկհոլմյան ինստիտուտի փորձագետների տվյալներով՝ 2004-2008 թթ. ընթացքում Վրաստանի կողմից զենք-զինամթերքի ներկրման ծավալները  մոտավորապես չորս անգամ գերազանցել են 1999-2004թթ. գրանցված ցուցանիշները[1]:

Վրաստանի հետագա ռազմականացումը, իր հերթին, խթան կարող էր հանդիսանալ նաև Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի զինված ուժերը համապատասխանաբար ուժեղացնելու և համալրելու համար։

Ստատուս քվոյի պահպանության հիմնական տարրերից էր նաև Վրաստանում տեղակայված ռուսական ռազմակայանները, որոնց դուրսբերման ժամկետների հարցը դարձել էր միջազգային մակարդակի քննարկումների կարևորագույն թեմաներից մեկը։ Այդ ռազմակայանների շուտափույթ դուրսբերման խնդրում շահագրգիռ էին թե՛ Միացյալ Նահանգները և թե՛ ԵՄ-ը` մի քանի հիմնական պատճառներով։ Ռազմակայանների դուրսբերումը նախ՝ կթուլացներ Ռուսաստանի քաղաքական ու ռազմավարական դիրքերը ոչ միայն Հարավային Կովկասում, այլև կասկածի տակ կդներ ընդհանրապես ԱՊՀ տարածքում ռուսական ազդեցության հետագա պահպանման հարցը։ Ռազմակայանների դուրսբերումն էլ ավելի կամրապնդեր արևմտյան և, մասնավորապես, ամերիկյան դիրքերն ինչպես Հարավային Կովկասում, այնպես էլ Կենտրոնական Ասիայում։ Տարածաշրջանը կարևորվում էր նաև կասպյան նավթային պաշարներն արևմտյան շուկաներ մատակարարելու ապահովության տեսանկյունից[2]։

Մինչդեռ 2003 թ. իշխանափոխությունից հետո Վրաստանում բավականին ակտիվացել էին վրաց-ամերիկյան (ինչպես նաև վրաց-բրիտանական) ռազմական հարաբերությունները։ Երկրում օրեց օր ավելանում էր ամերիկյան ռազմական հրահանգիչների կողմից վերապատրաստում անցած վրացի զինծառայողների թվաքանակը, 2005 թ. Վրաստանում արդեն իր ներկայացուցիչն ուներ ՆԱՏՕ-ն[3]։

Վրաստանում տեղակայված ռազմակայանների դուրսբերման խնդրի շուրջ Արևմուտքը գնալով ուժեղացնում էր ճնշումները պաշտոնական Մոսկվայի նկատմամբ։ Ռուսական կողմը ռազմակայանների դուրսբերման համար նախատեսում էր 9-11 տարի, վրացական կողմն առաջարկում էր 3 տարի։ Սակայն 2005թ. մարտ–ապրիլ ամիսներին ռուսական կողմի փաստացի զիջողական դիրքորոշման արդյունքում ի հայտ եկավ ՌԴ և Վրաստանի ԱԳ նախարարների 2005թ. մայիսի 30-ի համատեղ հայտարարությունը, ըստ որի` Ախալքալաքի ռուսական ռազմակայանի դուրսբերումն իրականացվելու էր մինչև 2007թ. հոկտեմբերի 1-ը, իսկ Բաթումի ռազմակայանի վերջնական դուրսբերումը նախատեսվում էր 2008թ. ընթացքում[4]։

Բաթումի ու Ախալքալաքի ռազմակայանների տարածաշրջանային նշանակությունն ու դրանց դուրսբերման արդյունքում առաջացած խնդիրները բավականին ինքնատիպ էին, իսկ որոշ հարցերում` ըստ էության տարբեր։ Բաթումի ռուսական ռազմակայանի ռազմավարական կարևորությունը, Աջարիայի ինքնավարության առաջնորդ Ա. Աբաշիձեի հեռացումից հետո, բավականին սահմանափակվել էր, իսկ նրա դուրսբերումն ուղղակիորեն ենթադրում էր ռուսական ազդեցության թուլացում ողջ տարածաշրջանում։ Այստեղ ռուսական դիրքերի թուլացումը կհանգեցներ Վրաստանի սևծովյան շրջաններում մեկ այլ տարածաշրջանային տերության` Թուրքիայի ազդեցության ընդլայնմանը: Պաշտոնական Անկարան զգալի տնտեսական ազդեցություն ուներ թե՛ Աբխազիայում, թե՛ Աջարիայում։ Ավելին, Վրաստանի նախկին նախագահ Էդ. Շևարդնաձեն ողջունում էր վրաց-աբխազական հակամարտության գոտում խաղաղապահ ուժերի հավանական տեղակայումը` Թուրքիայի մասնակցությամբ[5]։ Բաթումից ռուսական ռազմակայանի դուրսբերումը կարող էր ենթադրել նաև Թուրքիայի կառավարության կողմից Կարսի պայմանագրի շահարկում, որի համաձայն Թուրքիան Բաթումի նավահանգիստ ազատ ելումուտի իրավունք էր ստանում։

Ռուսական ռազմակայանների դուրսբերումն առավել խնդրահարույց եղավ հատկապես Ախալքալաքի ռազմակայանի պարագայում։ Այն ժամանակ չէր բացառվում, որ դրա արդյունքում կծագեին ազգամիջյան բախումներ` ընդհուպ մինչև շրջանի ապակայունացումը։ Ախալքալաքում միջազգային ուժերի հնարավոր տեղակայմանը Թուրքիայի մասնակցության հավանականությունը, թերևս, մեծ էր։ Միջազգային առաքելությանը Թուրքիայի մասնակցությունն էական տեղաշարժ կբերեր դեպի Վրաստան մսխեթցի թուրքերի վերադարձի գործընթացի առումով։ Դրանով Թուրքիայի կառավարությունը կթուլացներ ջավախահայության ազդեցությունը ողջ տարածաշրջանում, փորձ կաներ վերցնելու մսխեթցի թուրքերի խնդրի կարգավորման հետագա նախաձեռնությունը Միացյալ Նահանգներից ու ԵՄ-ից, Հյուսիսային Իրաքի թուրքմենների օրինակով` ստանձնելով նրանց «հովանավորի և պաշտպանի» դերը[6]։ Նկատենք, որ Վրաստան մսխեթցի թուրքերի վերադարձի հարցը պաշտոնական Թբիլիսին, ազգային ու տարածքային անվտանգության տեսանկյունից, համարում էր անբարենպաստ։ Վրաստանում Թուրքիայի հավանական ռազմուժի ներկայությունը, ըստ էության, կխախտեր տարածաշրջանային ռազմական, քաղաքական հավասարակշռությունը` ընդհուպ մինչև նրա ապակայունացումը։ Հավելենք, որ ջավախահայության և ընդհանրապես հարավկովկասյան տարածաշրջանի անվտանգության ու կայունության, տարածաշրջանային կենտրոնների միջև հավասարակշռության պահպանման տեսանկյունից, թերևս, տրամաբանական էր հավանական միջազգային ուժերի կազմում ընդգրկել նաև հայկական կողմին։

Վրաստանից ռուսական ռազմակայանների դուրսբերումը և այնտեղ Արևմուտքի ռազմական ներկայության ամրապնդումը Հարավային Կովկասում ստեղծեց սկզբունքորեն նոր ռազմաքաղաքական իրավիճակ: Եվ ամենևին էլ Ռուաստանը մտադրություն չուներ դուրս գալ հարավկովկասյան տարածաշրջանից:

Այսպես 2007թ. օգոստոսի 31-ին տարածված տեղեկության համաձայն՝ Հարավային Օսիայի նախագահ Էդուրադ Կոկոյտին մտադիր էր դիմել Մոսկվային՝ հանրապետության տարածքում հակաօդային պաշտպանության համակարգի տեղակայման նպատակով։ Հաշվի առնելով Ցխինվալի աշխարհագրական դիրքը՝ Հարավային Օսիայում նման համակարգի տեղակայումը կարող էր լրջորեն սահմանափակել վրացական օդուժի օպերատիվ-մարտավարական հնարավորությունները՝ այդ թվում աբխազական ուղղությամբ։[7] Այսինքն նպատակ կար փոխել նախկինում մի զգալի մասով զուտ տակտիկական նշանակության մարտերի համար նախատեսված հարավօսական զինված ուժերի բնույթը։ Այսինքն՝ Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հետ հավանական բախման դեպքում վրացական բանակը ստիպված էր լինելու գործ ունենալ ռազմավարական կարգի միանգամից երկու ուղղության հետ։

Մյուս կարևոր հանգամանքը սեպտեմբերի 26-ին կտրուկ սրված իրավիճակն էր հարավօսական ու աբխազական հակամարտության գոտիներում։ Այդ օրը երեկոյան Ցխինվալի ու նրան հարակից վրացական Նիկոզի ու Էրգնեթի գյուղերի միջև տեղի ունեցած լուրջ փոխհրաձգության արդյունքում (այդ թվում՝ ծանր զինատեսակների օգտագործմամբ) ճակատային գիծ ուղղվեցին հարավօսական ու աբխազական (աբխազական զորքերի տեղաշարժն այդ երկրի նախագահ Սերգեյ Բագապշը բացատրեց նաև 2007թ. սեպտեմբերի 20-ին Աբխազիայի Տկվարչելի շրջանում տեղի ունեցած միջադեպով, երբ վրացական զորամիավորման հետ բախման արդյունքում զոհվեցին աբխազական բանակում ծառայող երկու ռուս սպաներ[8]) բանակային կազմավորումներն ու ծանր զինտեխնիկան։ Ըստ էության դրանով պարզ դարձավ, որ ճգնաժամային իրավիճակում աբխազական ու հարավօսական զինված ուժերը գործեցին միասնաբար (աբխազական ու հարավօսական կողմերի համատեղ գործելու վերջին օրինակը հոկտեմբերի 5-ին Մոսկվայում Սերգեյ Բագապշի ու Էդուարդ Կոկոյտիի եռակողմ ձևաչափով հանդիպումներին էին ռուսական ռազմական ու անվտանգության մարմինների ներկայացուցիչների հետ[9]), իսկ ռուսական կողմը փորձարկեց Վրաստանին ռազմական գործողությունների մեջ ներքաշելու սցենար։

Իսկ իր դիրքերի ամրապնդման առումով վրացական իշխանությունները հիմնվում էին ամերիկյան աջակցության վրա: Միացյալ Նահանգների վրացական քաղաքականության մեջ աստիճանաբար ավելի ակնառու դարձան աբխազական ու հարավօսական հակամարտությունների առնչությամբ նոր նախաձեռնությունները, ինչը նախ և առաջ նշանակում էր ճնշում Ռուսաստանի նկատմամբ։ Ամերիկա-վրացական հարաբերություններում տեղի ունեցած էական շարժը վերաբերում էր Հյուսիսատլանտյան դաշինքին Վրաստանի անդամակցության հարցին։

2006թ. հունիսի 9-ին ԱՄՆ Սենատի կողմից ձայների մեծամասնությամբ ընդունված մի բանաձևի համաձայն, ԱՄՆ նախագահ Բուշ կրտսերը պետք է Միացյալ Նահանգների Կոնգրեսին ներկայացներ «Էներգիայի պաշտպանված, կայուն և վստահելի աղբյուրների ապահովման վերաբերյալ ՆԱՏՕ-ի ռազմավարության մասին»[10] մանրամասն զեկույց` «ներառյալ չնախատեսված իրավիճակներին առնչվող ծրագրերի մասին, եթե էներգիայի ներկայիս աղբյուրները վտանգի ենթարկվեն»[11]: Բանաձևի ընդունումը, որի հեղինակը Սենատի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ, ԱՄՆ Սպիտակ տանն ունեցած ազդեցությամբ հայտնի հանրապետական սենատոր Ռիչարդ Լուգարն էր, խոշոր հաշվով ուներ մեկ նպատակ` ապահովել ամերիկյան ռազմաքաղաքական ներկայության հետագա ինստիտուցիոնալացումը Հարավային Կովկաս-Կասպիցի ավազան-Կենտրոնական Ասիա հատվածում։ Բայց գործնականում բանաձևի հիմնական իմաստն այն էր, որ Վաշինգտոնը հրապարակեց ՆԱՏՕ-ին առնվազն Վրաստանի անդամակցության իր քաղաքական որոշումը[12]։ Ինչ ՆԱՏՕ-ի համար հեռանկարային առումով հարավկովկասյան աշխարհաքաղաքական փոխդասավորվածության համար էական նշանակություն էր:

Թեև 2007թ. օգոստոսից ի վեր լրջորեն սրված ռուս-վրացական հակամարտության ողջ ընթացքում ամերիկյան ու եվրոպական դիվանագիտություններն ու տեղեկատվական քաղաքականությունները սատարում էին Վրաստանին, սակայն իրականում նշված ժամանակահատվածն առանձնացավ ռուս-վրացական հակամարտության առնչությամբ և ընդհանրապես վրացական ուղղությամբ արևմտյան դիրքորոշման ոչ մեծ, բայց անսովոր մանևրներով։

2007թ. հոկտեմբերի 3-4-ը Վրաստանում էր ՆԱՏՕ գլխավոր քարտուղար Յաապ դե Հոոպ Սխևերը[13]։ Թեև Թբիլիսիում նա հայտարարեց, թե ՆԱՏՕ-Վրաստան հարաբերություններում մի երրորդ երկիր չի կարող ունենալ որոշիչ ձայն՝ ակնարկելով Ռուսաստանին:

Հստակ էր, որ Ռուսաստանը կոշտ ռազմաքաղաքական գիծ էր վարելու Վրաստանի նկատմամբ՝ հնարավոր էր՝ աստիճանաբար մեծացնելով ճնշումը։ Մոսկվան նման քայլի էր գնում նաև այն պատճառով, որ վրացական քաղաքական դաշտում չունենալով ազդեցիկ դաշնակից՝ Ռուսաստանը փորձում էր իր համար որոշակի քանակությամբ բաժնետոմսեր ապահովել 2008թ. ընտրությունների արդյունքում ձևավորվելիք վրացական խորհրդարանում և նախագահական ընտրությունների արդյունքում ստեղծվելիք նոր վարչակազմում։ Սակայն ռուսների հիմնական թիրախն, անշուշտ, ՆԱՏՕ-Վրաստան հարաբերություններն էին։ 2007թ. օգոստոսից ի վեր վրացական ուղղությամբ ձեռնարկելով 2003թ. Վարդերի հեղափոխությունից հետո աննախադեպ սրության արտաքին ու ներքին ճնշումներ՝ Մոսկվան նպատակ ուներ մեսիջ ուղարկել առաջին հերթին Արևմուտքին, թե ՆԱՏՕ-Վրաստան ձևաչափում ինքը սահմանել էր «կարմիր գիծ» և այդ գիծը խախտելու դեպքում կար քաղաքական որոշում՝ ձեռնարկել համապատասխան քայլեր։

Չնայած 2008թ. մայիսի 21-ին Վրաստանում խորհրդարանական ընտրություններ էին, և հունվարին այդ երկրում կայացած նախագահական ընտրություններից հետո հատկապես կարևոր էր թվում այն հարցը, թե ինչքանով կհաջողվի Սաակաշվիլու կուսակցությանը ստանալ անհրաժեշտ քանակությամբ ձայներ՝ փաստացի միակուսակցան կառավարություն ձևավորելու համար, սակայն տարածաշրջանային գործընթացների ու Հայաստանի ազգային անվտանգության տեսանկյունից էլ ավելի էական էին «ՆԱՏՕ-Վրաստան» համագործակցության շուրջ ընթացող զարգացումները՝ մի քանի պատճառով.

• թեև ակնհայտ էր դառնում, որ ՆԱՏՕ-ի հետ Վրաստանի փոխգործակցության և դրանից ածանցված ռուս-վրացական հարաբերությունների սրացումների ու աբխազական, հարավօսական խնդիրների հարցն ամենից մեծ ազդեցությունը պետք է ունենար Վրաստանի խորհրդարանական ընտրությունների վրա (և այդ առումով այն նաև պետք էր ընկալել որպես Սահակաշվիլու վարչակազմի հաջողված PR ակցիա, որը շեղում էր ընտրազանգվածի ուշադրությունը ներքին՝ սոցիալ-տնտեսական խնդիրներից), սակայն փաստն այն է, որ անդամակցությունը դաշինքին վրացական վերնախավի գերակշիռ մասի որոշումն էր (պատահական չէր, որ 2008թ. հունվարի 5-ին Վրաստանում կայացած նախագահական ընտրություններին զուգահեռ տեղի ունեցած ՆԱՏՕ-ին այդ երկրի անդամակցության վերաբերյալ հանրաքվեում կողմ արտահայտվեց քվեարկողների5%-ը[14]), և ռուսական քաղաքականությանը չհաջողվեց որևէ փոփոխության հասնել այդ հարցում (2008թ. ապրիլի 16-ին հրապարակված Կրեմլի որոշումը Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի հետ փոխգործակցությունում անցնել նոր մակարդակի՝ փաստացի ճանաչել այդ հանրապետությունների կողմից տրամադրված փաստաթղթերը, բազմաոլորտ աջակցություն ցուցաբերել Աբխազիայում ու Հարավային Օսիայում բնակվող ոչ միայն Ռուսաստանի քաղաքացիներին, առաջին հերթին վկայում էր դրա մասին։ Ըստ ռուսական աղբյուրների, Մոսկվան պատրաստվում էր նաև ներկայացուցչություններ բացել Սուխումում և Ցխինվալում։[15]),
• ՆԱՏՕ-ին Վրաստանի անդամակցության հարցը դարձել էր հարավկովկասյան քաղաքականության ամենաորոշիչ գործոնը, և այդ իմաստով՝ եթե անցյալում տարածաշրջանային քաղաքականության մեջ իշխող էր ղարաբաղյան, աբխազական ու հարավօսական հակամարտությունների հետ կապված տրամաբանությունը, ապա 2008թ. այդ տեղը զբաղեցնում էր ՆԱՏՕ-ին Վրաստանի անդամակցության հարցը,
• Հյուսիսատլանտյան դաշինքին Վրաստանի անդամակցությունը կամ Թբիլիսիի ձախողումն այդ հարցում կարող էր լրջորեն փոխել աշխարհաքաղաքական փոխդասավորվածությունը Հարավային Կովկասում:

2008թ. ապրիլի 3-ին Բուխարեստում ընդունված ՆԱՏՕ-ի անդամ պետությունների ղեկավարների գագաթաժողովի հռչակագրի 23-րդ կետում կարդում ենք. «ՆԱՏՕ-ն ողջունում է Ուկրաինայի և Վրաստանի եվրաատլանտյան ձգտումը ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու գործում։ Այսօր մենք համաձայնության եկանք այն մասին, որ այդ երկրները կդառնան ՆԱՏՕ-ի անդամ։ … [ՆԱՏՕ-ին] անդամակցության ուղիղ ճանապարհին Ուկրաինայի և Վրաստանի համար Անդամակցության գործողությունների ծրագիրը (ԱԳԾ` Անդամակցության գործողությունների ծրագիր (ԱԳԾ)։ Այն համարվում է վերջին փուլը Հյուսիսատլանտյան դաշինքի լիիրավ անդամ դառնալուց առաջ) հաջորդ կարևոր քայլն է։ Այսօր մենք հստակորեն նշում ենք, որ պաշտպանում ենք այդ երկրների թեկնածությունները ԱԳԾ-ին միանալու հարցում։ … [ՆԱՏՕ անդամ երկրների] արտաքին գործերի նախարարները լիազորված են որոշում կայացնելու ԱԳԾ-ին Ուկրաինայի և Վրաստանի միանալու հարցի առնչությամբ»[16]։

Թեև կասկածից վեր էր, որ ՆԱՏՕ-ի բուխարեստյան գագաթաժողովի ընթացքում գլխավորապես Գերմանիայի առաջնորդությամբ գործած երկրների՝ Ֆրանսիա, Իտալիա, Բելգիա, բացասական դիրքորոշումը՝ դեմ դուրս գալ ԱԳԾ-ին Ուկրաինայի և Վրաստանի միանալու տարբերակին (ինչպես պնդում էին ԱՄՆ-ը, Մեծ Բրիտանիան ու Լեհաստանը), կարելի էր դասել ռուսական դիվանագիտության հաջողությունների շարքին (ուշագրավ էր, որ այդ առումով հատկապես Միացյալ Նահանգների փորձագիտական շրջանակները կրկին սկսեցին արծարծել Ռուսաստանից Եվրոպայի էներգետիկ կախվածության հարցը, ինչը, այդ աղբյուրների ներկայացմամբ, իրեն զգալ տվեց ԱԳԾ-ին Ուկրաինայի և Վրաստանի միանալու հարցում Գերմանիայի բռնած դիրքորոշման մեջ), սակայն գագաթաժողովին հաջորդած Մոսկվայի քայլերը վկայում էին, որ այդ հաջողությունը Կրեմլում համարում են խիստ ժամանակավոր։

2008թ. ապրիլի 7-ին ռուսական «Коммерсант»-ը գրեց, թե Բուխարեստում կայացած «Ռուսաստան-ՆԱՏՕ» խորհրդի փակ նիստի ժամանակ Պուտինն ուղղակի սպառնացել է իր արևմտյան գործընկերներին անեքսիայի ենթարկել Ղրիմն ու Արևելյան Ուկրաինան, եթե Կիևը դառնա Հյուսիսատլանտյան դաշինքի անդամ։ Վրաստանի պարագայում, պարբերականի փոխանցմամբ, Կրեմլի ղեկավարը խոստացել էր ճանաչել Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի անկախությունները[17]։

Այս հրապարակումը ռուսական դիվանագիտության լրատվական արտահոսքն էր՝ առաջին հերթին ուղղված Կիևին ու Թբիլիսիին, և հետագա օրերին վրացական ուղղությամբ ի հայտ եկած զարգացումները (խոսքը ռուսական ԱԳՆ-ի ապրիլի 16-ի վերոհիշյալ հրապարակման մասին է, ուր ասվում էր, թե Կրեմլում որոշում է կայացվել Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի հետ սկսել նոր որակի փոխգործակցություն) դրա վակայությունն էին, սակայն մեր պարագայում հիմնական ուշադրությունը պետք էր կենտրոնացնել այլ հանգամանքի վրա։

2008թ. հունիսին Միացյալ Նահանգների հետ հարաբերություններում վրացական արտաքին քաղաքականությունը մուտք էր գործել մի փուլ, որն առնչվում էր ողջ Հարավային Կովկասին և այստեղ առկա միջազգային ու տարածաշրջանային բոլոր ուժի կենտրոններին: Այստեղ գործընթացն այլևս զարգանում էր գերազանցապես ամերիկա-ռուսական հարաբերությունների տրամաբանության շրջանակներում, և տպավորություն էր առաջանում, թե Թբիլիսին կորցրել էր անգամ վետոյի իրավունքը: Այս պահին ավելի հիմնավորված էր թվում այն մոտեցումը, թե նշված փուլից Վրաստանն ամեն դեպքում դուրս կգա կորուստներով կամ նվազագույնը` ցնցումներով։ Այլ կերպ ասած` Վրաստանի շուրջ ընթացող զարգացումները ենթադրում էին ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ձևավորված ու անվտանգության հարավկովկասյան կառույցի փոփոխություն։ Հյուսիսատլանտյան դաշինքի բուխարեստյան գագաթաժողովի (ապրիլի 2-4, 2008թ.) որոշումը` համաձայնվել ՆԱՏՕ-ին Վրաստանի անդամակցությանը (ներկայացնում ենք ՆԱՏՕ բուխարեստյան գագաթաժողովի հռչակագրի 23-րդ կետն ամբողջությամբ. «ՆԱՏՕ-ն ողջունում է Ուկրաինայի և Վրաստանի եվրաատլանտյան ձգտումը` ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու գործում։ Այսօր մենք համաձայնության եկանք այն մասին, որ այդ երկրները կդառնան ՆԱՏՕ-ի անդամ։ Երկու պետություններն էլ արժեքավոր ներդրում են ունեցել Հյուսիսատլանտյան դաշինքի գործողություններում։ Մենք ողջունում ենք Ուկրաինայում և Վրաստանում ժողովրդավարական բարեփոխումները և սպասում ենք ազատ և արդար օրենսդիր [մարմնի] ընտրություններ մայիսին Վրաստանում։ Անդամակցության ուղիղ ճանապարհին Ուկրաինայի և Վրաստանի համար «Անդամակցության գործողությունների ծրագիրը» հաջորդ կարևոր քայլն է։ Այսօր մենք հստակորեն նշում ենք, որ պաշտպանում ենք այդ երկրների թեկնածություններն ԱԳԾ-ին միանալու հարցում։ Հետևաբար, այժմ երկու երկրների հետ բարձր քաղաքական մակարդակով կսկսվի մեր ինտենսիվ փոխգործակցության փուլը, որպեսզի զբաղվենք առկա չկարգավորված հարցերով` կապված ԱԳԾ-ին մասնակցելու նրանց թեկնածությունների հետ։ Մենք հանձնարարել ենք [ՆԱՏՕ անդամ երկրների] արտաքին գործերի նախարարներին 2008թ. դեկտեմբերին կայանալիք նախարարների խորհրդակցության ժամանակ տալ առաջին գնահատականն իրականացված աշխատանքի վերաբերյալ։ Արտաքին գործերի նախարարները լիազորված են որոշում կայացնելու ԱԳԾ-ին Ուկրաինայի և Վրաստանի միանալու հարցի առնչությամբ»[18]), անշուշտ, հարցի համար ուներ սկզբունքային նշանակություն: Բայց մեր տարածաշրջանի պարագայում այն կարող էր նշանակել ցնցումներով լի նոր փուլի մեկնարկ, որովհետև զարմանալի կլիներ, եթե հզորացող Ռուսաստանն անտարբեր մնար իր համար կենսական համարվող տարածաշրջանում նման փոփոխությանը` ի վնաս իր շահերի։

Բուխարեստում Միացյալ Նահանգներն ու նրա դաշնակիցները որոշեցին առաջինն անցնել կարմիր գիծը` հայտարարելով ՆԱՏՕ-ին Ուկրաինայի ու Վրաստանի անդամակցության անխուսափելիության մասին, սակայն խնդիրն այն էր, որ ԱՄՆ-ում որոշեցին նման կտրուկ ձևով սեղանին դնել ՆԱՏՕ-ին Ուկրաինայի ու Վրաստանի անդամակցության հարցը` շատ լավ հասկանալով, որ 2004թ. նարնջագույն հեղափոխությունից հետո Կիևում շարունակվող քաղաքական անկայունությունը և Վրաստանի չլուծված հակամարտություններն Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի հետ չեն կարող երաշխավորել գործընթացի կանխատեսելի ավարտ։ Ռուսաստանը նույնպես ձեռնամուխ էր եղել «կարմիր գծերի» ոտնահարմանը, և ուկրաինական ու վրացական ուղղություններով ռուսական դիվանագիտական, տեղեկատվական և ռազմական նախաձեռնությունները դրա վկայություններն են:

Վրացական ուղղությամբ պատերազմի բռնկման հավանականությունն անհրաժեշտ էր բարձր գնահատել։ Առնվազն դրան էին տանում վերջին շաբաթների ռուսական կողմի քայլերը։ 2008թ. ապրիլի 16-ին Ռուսաստանի նախագահ Պուտինի հանձնարարությունը կառավարությանը` համակողմանի օգնություն ցույց տալ Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի բնակչությանը (ոչ միայն ՌԴ քաղաքացի հանդիսացող անձանց)` իրավական հարաբերությունների մեջ մտնելով աբխազական ու հարավօսական իշխանությունների հետ, Ռուսաստանի իշխանական (Դաշնային խորհրդի նախագահ Սերգեյ Միրոնով) ու դիվանագիտական (ԱԳՆ հատուկ հանձնարարությունների գծով դեսպան Վալերի Կենյակին) ներկայացուցիչների աննախադեպ սուր հայտարարությունները, թե Մոսկվան չի բացառում ուժի կիրառումն Աբխազիայում ու Հարավային Օսիայում իր քաղաքացիներին պաշտպանելու համար (այստեղ պետք է ավելացնել նաև Վրաստանում Ռուսաստանի դեսպան Վյաչեսլավ Կովալենկոյի մայիսի 1-ի հայտարարությունը, թե ՌԴ սահմանադրությունը թույլ է տալիս Մոսկվային պաշտպանել իր քաղաքացիներին այնտեղ, որտեղ որ անհրաժեշտ լինի` Աբխազիայում, Զանզիբարում, թե Անտարկտիդայում։) Դրանից բացի 2008թ. մարտի 18-ից մայիսի 12-ն ընկած ժամանակահատվածում Աբխազիայի օդային տարածքում վրացական անօդաչու թռչող հետախուզական թվով 7 ինքնաթիռների ոչնչացումը (ուշագրավ է, որ այդ ինքնաթիռներից 5-ը ոչնչացվեցին մայիսի 4-12-ն ընկած ժամանակահատվածում), և վերջապես, ապրիլի 30-ին ռուսական լրացուցիչ` մոտ 500 հոգանոց դեսանտայիններից ու ռազմական տեխնիկայի մի քանի տասնյակ միավորներից բաղկացած զորամիավորման մուտքը վրաց-աբխազական հակամարտության գոտի:

Այս ամենը կարող էր տանել ռազմական բախման, որը Մոսկվայի կողմից շարունակում էր դիտարկվել որպես Վրաստանը ՆԱՏՕ-ին անդամակցելուց հետ պահելու միակ գործուն միջոց: Սակայն 2008թ. դրությամբ հիմնական հետևությունը, թերևս, այն էր, որ ընթացող ճգնաժամում ԱՄՆ-ին ու նրա դաշնակիցներին չհաջողվեց Ռուսաստանի նկատմամբ գործադրված դիվանագիտական ճնշման միջոցով Թբիլիսիի համար հասնել անվտանգության երաշխիքների։ Դրա մասին էին խոսում, Ռուսաստանին ուղղված 2008թ. մայիսի 6-ի Սպիտակ տան հայտարարությունը` «դադարեցնել հետագա սադրանքները» Վրաստանի դեմ, նաև մայիսի 14-ին ի հայտ եկած տեղեկությունը, թե Պենտագոնը կարող է Վրաստանում տեղակայել ԱՄՆ հակահրթիռային պաշտպանության համակարգի մասը հանդիսացող «X-դիապազոնի» ռադար։ Նման կոշտ ձևակերպումն ու ռուսական կողմի համար ցավոտ համարվող տեղեկության ի հայտ գալը վկայում էին, որ Վրաստանին առնչվող ամերիկա-ռուսական հետկուլիսային բանակցություններն արդյունքի չէին հասել։

Ըստ էության հստակ էր, որ ռուս-վրացական պատերազմը բավականին երկար ժամանակում էր նախապատրաստվում, որն իրենց սպասել չտվեց: 

---

Հնգօրյա պատերազմի սկիզբն ու ընթացքը

Ռուս-վրացական հակամարտության պարզաբանման համար անհրաժեշտ է հստակորեն ներկայացնել իրադարձությունները հակամարտության մեջ ներգրավված կողմերի դիրքերից, այսինքն տեղեկատվությունը ճիշտ ընկալելու համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել նաև կոնկրետ քաղաքական շահերը և տեղեկատվական մանիպուլյացիայի հավանականությունը:

Ըստ վրացական լրատվության օգոստոսի 1-ի առավոտյան օսիական զորքերի կողմից պայթուցիկ նյութեր կիրառելու հետևանքով շարքից դուրս է եկել բեռնատար մեքենան, որի մեջ եղել են 6 վրաց ոստիկաններ, որից 5 վիրավորվել են[19]:

Օգոստոսի 2-ին ռմբակոծվելեն են հարավօսիական ընդհարման գոտուն կից գտնվող մի շարք վրացական գյուղեր, վիրավորվել են 6 քաղաքացի և 1 վրացի ոստիկան: Օսիայի Արտաքին գործերի նախարարը հայտարարեց, որ վրացական կողմից իրականացվող սադրիչ գործողությունները սրել են իրադրությունը վրաց – օսական ընդհարման գոտում: Վրացական կողմը ձեռնարկել է մարտական գործողություններ՝ զանգվածային հրետանային կրակոցներ իրականացնելով մայրաքաղաք Ցխինվալի և օսական այլ բնակավայրերի ուղղությամբ: Նրանք նպատակ են հետապնդել գրավել ռազմական նշանակություն ունեցող դիրքերը: Այս բարբարոսական գործողությունների հետևանքով զոհվել են Հարավային Օսիայի օրինապահ մարմինների աշխատակիցներ և 6 խաղաղ բնակիչներ, 12 մարդ տարբեր հրազենային և բեկորային վնասվածքներով տեղափոխվել են Հանրապետական հիվանդանոց: Օգոստոսի 3-ին Հարավային Օսիայի Պաշտպանության նախարարությունը և Արտակարգ իրավիճակների լրատվական ծառայությունը հայտնեց, որ Հարավային Օսիայի սահմանի մոտ նկատվում է վրացական զինված ուժերի տեղաշարժում: Գորիի ռազմական բազայի կողմից դեպի Ցխինվալ շարժվեց հրետանային զորասյուն, որն իր մեջ ներառում էր հրետանային սարքավորումների Դ-30 դիվիզիոնը և 2 ականանետային հաշվարկ: Ռուսական կողմը նույնպես դա փաստում է[20]:

Օգոստոսի 6-ին ռմբակոծության հետևանքով տուժել են 6 վրացական գյուղեր, կան 2 վիրավորված զինծառայողներ: Նույն օրը երեկոյան Վրաստանի Վերաինտեգրման նախարար Թեմուր Յակոբաշվիլին հեռուստատեսությամբ հայտարարեց, որ վրացական կառավարությունը պահանջում է երկխոսություն Ցխինվալի կառավարության հետ Ռուսաստանի հատուկ հանձնարարությունների դեսպան Յուրի Պոպովի անմիջական միջամտությամբ: Հարավային Օսիայի վարչապետ և Ստուգիչ կոմիտեի համանախագահ(ՍԿՀ) Բորիս Չոչիևը հրաժարվել է մասնակցել բանակցություններին:

Օգոստոսի 6-ի գիշերը լույս 7-ի առավոտյան օսական կողմը ականանետային և հրետանային կրակ է բացել վրացական օրինապահ մարմինների և խաղարարար ստորաբաժանումների ուղղությամբ[21]: Այսպես ներկայացնում է օգոստոսի 6-ի դեպքերի զարգացումները վրացական կողմը: Օսիական կողմը նշում է, որ օգոստոսի 6-ին վրացական զորքը փորձ է կատարել գրավել Նուլի գյուղի շրջակա գերիշխող բարձունքները: Հարավ Օսիական ուժային կառուցվացկները ետ մղեցի վրացական ստորաբաժանումների հարձակումները, ոչնչացվեց վրացական մեկ զրահամեքենա, զոհվեցին մի քանի վրաց ծառայողներ: Անվևի գյուղի կողմից վրացիները խոշոր տրամաչափի զենքերից զանգվածային կրակ արձակեցին Հեթագուրովո գյուղի ուղղությամբ: Գիշերվա ընթացքում ծանր զենքից (մասնավորապես կիրառվել են 152մմ տրամաչափի հաուբիցներ) կրակ էր արձակվել նաև Դմենիս և Սարաբուկգրուղերի ուղղությամբ, ինչպես նաև Թլիական բարձունքի ուղղությամբ[22]:

Ռուսական մամուլը ներկայացնում է, որ օգոստոսի 6-ի գիշերը ընդհարման գոտում ֆիքսվել է ռեակտիվ ավիացիայի 8 թռիչք Գորի-Ջավա ուղղությամբ[23]:

Օգոստոսի 7-ի առավոտյան ռուսական ինֆորմացիոն գործակալություններին տված իր հարցազրույցում Հարավային Օսիայի նախագահ Էդուարդ Կոկտեյտին հայտարարել է, որ եթե վրացական կառավարությունը դուրս չհանի իր զորքերը այդ շրջանից, ապա նա կսկսի դրանք «մաքրել» այդ տարածքից: Իսկ Վրաստանի նախագահ Միխայիլ Սաhակաշվիլին օգոստոսի 7-ին ելույթ ունենալով Գորիի զինվորական հոսպիտալում, ուր նա գնացել էր վիրավորված վրաց զինվորներին այցի հայտարարել է. «Չնայած այն փաստին, որ հարձակում է տեղի ունեցել վրացական գյուղի վրա, Թբիլիսին ցուցաբերում է առավելագույն զսպվածություն»: Նա նաև կոչ է արել Ռուսաստանին հետ կանչել Հարավային Օսիայում գտնվող իրենց պաշտոնատար անձանց, որոնք իրենց համարում են այսպես կոչված հարավօսական կառավարություն: Այդ նույն օրը Յակոբաշվիլին այցելեց ընդհարման շրջան, որպեսզի հանդիպի հարավօսիական ղեկավարության ներկայացուցիչների հետ: Ցխինվալում նա հանդիպեց խաղաղապահ ուժերի հրամանատար Մարատ Կուլախմետովի հետ: Սակայն, հարավօսիայի ներկայացուցիչները մերժեցին բանակցություններ վարել նրանց հետ[24]:

Օգոստոսի 7-ին՝ ժամը 16:00-ին օսիական կողմը վերսկսեց հրետանային կրակահերթը վրացական գյուղերի ուղղությամբ, 3 վրաց զինվորներ վիրավորվեցին հետևակի զրահամեքենայի պայթյունի հետրանքով:

Երեկոյան 19:10-ին նախագահ Սահակաշվիլին ելույթ ունեցավ ուղիղ եթերով և հայտարարեց, որ նա հրամայել է վրացական ուժերին դադարեցնել կրակը Հարավային Օսիայում: Այսպիսով, Հարավային Օսիային ևս մեկ հնարավորություն ընձեռելով վերսկսել բանակցությունները: Նա հայտարարեց, որ համաձայն է բանակցություններ անցկացնել ցանկացած ձևաչափով և առաջարկեց Ռուսաստանին երաշխավոր դառնալ այն հարցում, որ Հարավային Օսիան դիտվի որպես ինքնավար հանրապետություն Վրաստանի կազմում:Նա նաև հաղորդեց, որ վրացական կողմը ունի զոհեր և վիրավորներ:

Սակայն մոտավորապես ժամը 20:30 վրացական Ավնևի գյուղը ենթարկվեց ռմբակոծության, իսկ 2 ժամ անց 22:30 ռմբակոծվեց վրացական Պրիսի գյուղը: Արդյունքում վրացական կողմից եղան վիրավորներ: Ժամը 23:30 կրակ բացեցին Ցխինվալի շուրջ գտնվող բոլոր վրացական դիրքերի ուղղությամբ, այդ թվում նաև Թամարաշենի և Քուրտի ուղղությամբ: Ըստ ռուսական կողմին դեռ օգոստոսի 7 առավոտյան վրացական կողմը կենտրոնացրել է հարավօսական սահմանին` Գորի քաղաքի մոտ շուրջ 12000 մարդ և 75 տանկ: Վրացական հատուկ նշանակության ջոկատները օգտագործելով ականանետներ և ինքնագնաց սարքավորումներ, փորձեցին գրավել Պրիսկիխ բարձունքը, սակայն գրոհը հետ մղվեց[25]:

Ժամը 16:56-ին հրատարակվեց Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Անատոլիյ Բարանկևիչի հայտարարությունը, որտեղ նա ասում է, որ Վրաստանի նախագահի խոստումը, առավելագույն զսպվածություն ցուցաբերել վրաց-օսիական կոնֆլիկտի լուծման հարցում հերթական անգամ կեղծ էր: Գորի քաղաքի կողմից զրահատեխնիկայի հսկայական զորասյուն է շարժվում Ցխինվալի ուղղությամբ: Սա խոսում է այն մասին, որ Վրաստանը սկսում է լայնամաշտաբ ռազմական հարձակում Հարավային Օսիայի Հանրապետության վրա[26]:

Ընդհանուր առմամբ հակամարտության մեկնարկի վերաբերյալ տեղեկատվությունը բավականին աղճատված է, ինչ ըստ էության տեղեկատվական քարոզչության արդյունք է, որը լրատվամիջոցի կամ պաշտոնական աղբյուրի անկողմնապահության մասին խոսելն անիմաստ է, ուստի իրադարձությունների վերաբերյալ մեր մոտեցումներն էլ կարող են լինել միայն տեսական ենթադրություններ:

Այսպիսի իրավիճակում էլ օգոստոսի 7-ին ժամը 22:35-ին սկսվեց լայնածավալ հարձակում Հարավային Օսիայի վրա: Ռուսական որոշ ԶԼՄ –ներ պնդում էին, որ ռուսական բանակի 58-րդ ստորաբաժանման մի մասը սկսել է շարժվել Հյուսիսային Օսիայից Հարավային Օսիա օգոստոսի 7-ին⁴:Քիչ ուշ Ռուսաստանի Պաշտպանության նախարարության ներկայացուցիչը հայտարարեց, որ ավելի վաղ ժամկետը ռուսական զորքերի ներխուժման վերաբերյալ սխալմամբ էր նշվել[27]:

Ամերիկյան «The New York Times» պարբերակը նշում է, որ օգոստոսի 7-ին ռուսակսն 58-րդ բանակի որոշ ստորաբաժանումներ Հարավային Օսիա շարժվեցին Հյուսիսային Օսիայից` անցնելով Ռոքյան թունելը: Ռուս գեներալ – լեյտենանտ Նիկոլայ Ուվարովը պարբերականին տված հարցազրույցում որպես հնարավոր բացատրություն առաջ է քաշել ռուսակսն խաղարարար գումարտակի պլանային հերթափոխը, ուժեղացման և մատակարարման անհրաժեշտությունը[28]:

Հարավային Օսիայում գտնվող ռուսական խաղարարար գումարտակը պարբերաբար մատակարարվում է ռազմական տեխնիկայով: Վրացական կողմը ժխտում է այս փաստարկը: Ընդհարումից մեկ ամիս անց ԱՄՆ-ի Եվրոպական և Եվրասիական երկրներում պետքարտուղարի տեղակալ Դանիել Ֆրիդը հայտարարեց, որ ամերիկյան ղեկավարությունը դեռ շարունակում է ուսումնասիրել Հարավային Օսիայում տեղի ունեցող ընդհարման դեպքերի և գործողությունների քրոնոլոգիան: Ֆրիդը ասում է.«Օգոստոսի 7-ին վրացիները մեզ ասացին, որ ռուսական զրահապատ մեքենաները մտել են Ռոքյան թունել, նրանք ասացին նաև, որ ռուսները պատրաստվում են հարված հասցնել Վրաստանին: Վրացիները իսկապես մտածում էին, որ ռուսները արդեն եղել էին Ռոքյան թունելում, երբ նրանք (վրացիները) որոշեցին հարձակվել Ցխենվալի վրա»[29]:

Եվրոպական մի շարք ԶԼՄ-ներ հայտնեցին իրենց անվստահությունը վրաց կողմի հնչեցրած վարկածի վերաբերյալ: Ինչպես գրում էգերմանական «Spiegel» ամսագիրը օգոստոսի 7-ին առավոտյան վրացական կողմը հարավային Օսիայի հետ սահմանագծին Գորի քաղաքում տեղակայել է մոտ 12000 մարդ և 75 տանկ: Որպես հիմք ընդունելով հետազոտության տվյալները, ամսագիրը նշում է, որ ռուսական բանակը սկսել է կրակել ոչ ավելի շուտ քան օգոստոսի 8-ինառավոտյան 7:30, և որ ռուսական զորքերը սկսել են ռազմաերթը Հյուսիսային Օսիայից Ռոքյան թունելի միջով առավոտյան յամը 11:00-ից ոչ շուտ: Իրադարձությունների այսպիսի հերթականությունը խոսում է այն մասին, որ Մոսկվան չի իրագործել հարձակում այլ միայն պատասխան գործողությունների է դիմել[30]:

Օգոստոսի 8-ի գիշերը Մոսկվայի ժամանակով 00:15 վրացական զորքերը կրակ բացեցին Ցխինվալի ուղղությամբ, իսկ 03:30 տանկերով գրոհեցին քաղաքը[31]: Գործողությունները սկսելուց մի քանի րոպե առաջ Թբիլիսիից հեռախոսակապով հաղորդեցին, որ չեղյալ են համարում հրադադարը: Ցխինվալում տեղի ունեցած ճեփազրույցի ժամանակ Կուլախմետովը ասաց լրագրողներին, որ վրացական կողմը փաստացի պատերազմ է հայտարարում Հարավային Օսիային[32]:

Օգոստոսի 8 Մոսկվայի ժամանակով 00:30- Վրաստանի զինված ուժերի խաղաղապահ գործողության հրամանատար գեներալ Մամուկա Կուրաշվիլին կոչ արեց ռուսական խաղաղապահներին չխառնվել իրավիճակին[33]:

Հարավային Օսիայի խորհրդարանը օգնություն տրամադրելու խնդրանքով դիմեց Ռուսաստանի ղեկավարությանը: Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ օգոստոսի 8-ին ժամը 7:00 արտակարգ նիստ նշանակվեց ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի անդամների հետ: ՄԱԿ-ի Ռուսաստանի մշտական ներկայացուցիչ Վիտալիյ Չուրկինը հայտարարեց, որ ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհուրդը պետք է պահանջի անհապաղ դադարեցնել բռնությունը Հարավային Օսիայում: Չուրկինի պնդմամբ համաձայնության գալու պահից ընդամենը մի քանի ժամ հետո վրացական ռազմական ստորաբաժանումները ձեռնարկեցին զանգվածային հարձակում Ցխինվալի ուղղությամբ: Վրաստանի խաղաղապահ զորքերի հրամանատար Կուրաշվիլին տեսախցիկների առջև հայտարարեց, որ Թբիլիսիյում որոշում է կայացվել Հարավային Օսիայում վերականագնել սահմանադրական կարգն ու կանոնը, այսինքն լուծել բազմամյա կոնֆլիկտը ռազմական ճանապարհով[34]:

Այնուհանդերձ Անվտանգության խորհրդի անդամներին չհաջողվեց համաձայնեցնել համատեղ հայտարարության տեքստը[35]: Արդեն իսկ հստակ էր, որ Անվտանգության խորհրդի անդամների աշխարհաքաղաքական շահերի առճակատում է նկատվում:

Նման իրավիճակը բավականին անհանգստացնող էր Վրաստանի համար, ուստի ինչպես հայտնում են ռուսական լրատվամիջոցները, օգոստոսի 8-ին ժամը 10:00-ին Վրաստանի Վերաինտեգրացման նախարար Թեմուր Յակոբաշվիլին կոչ արեց Ռուսաստանին միջամտել վրաց-օսիական հակամարտությանը որպես «իրական խաղարարար»[36]: Բավականին կասկածելի է թվում այս հանգամանքը, քանի որ ըստ էության նման կոչն ինչ-որ տեղ ռուսական զորքերին գործելու լեգիտիմ իրավունք կտար:

Ռազմական իրավիճակն ավելի հստակ հասկանալու համար ներկայացնենք ռուսական զինված միջամտության ժամանակագրությունը վրացական կողմի մեկնաբանությամբ: Այսպես՝

• 05:30 առաջին ռուսական զորքերը ոտք դրեցին Հարավայն Օսիա անցնելով Ռոքյան թունելը: Նրանք անցնելով Ջավա բնակավայրը, հատեցին Գուֆտինյան կամուրջը և շարժվեցին Ցխինվալի ուղղությամբ:
• 09:45 ականատեսների վկայությամբ Շայշվեբի գյուղի մոտ ռուսական ինքնաթիռը 3-5 ռումբ է նետել:
• 10:30 ռուսական ՍՈՒ-24 ինքնաթիռները ռմբակոծել են Վարիանի գյուղը, արդյունքում 7 խաղաղ բնակիչ է վիրավորվել:
• 10:50 Ռոքյան լեռնանցքի շրջանում վրացական օդային սահման են ներխուժել 6 ՍՈւ-24 ռմբակոծիչներ: 10:57 նրանցից 2-ը 3 ռումբեն նետել Գորիի վրա:
• 11:45 4 ՍՈւ-24 ներխուժեցին վրացական օդային տարածք Ռոսաստանի Դաշնության Կազբեքի շրջանից:
• 11:45 քաղաքացիական ավիացիայի վթարային ծառայությունը հաշվետվություն է ներկայացրել,որ ստացել է ազդանշան ջարդուփշուր եղած թռչող սարքից: Ենթադրվում է, որ դա ռուսական ռազմական ինքնաթիռ է Իուրի շրջանից, որը Գորիից 17 կմ. հարավ է:
• 12:00 վրացական կողմը ուներ 87 վիրավոր և 8 զոհ, որոնցից 6-ը զինվորներ են:
• 12:05 վրացական օդային տարածք ներխուժեց ևս մի ՍՈւ-24, որը շարունակում էր պտտվել Ցխինվալի տարաժքում մինչև 12:15:
• 15:05 ռուսական զինվորական ինքնաթիռը մուտք կատարեց Վրաստանի օդային տարածք Թեդզամի գետի կողմից: Ռմբակոծվել են Մառնելի և Բոլնիս ռազմաբազաները:
• 17:00 Մարնելիի ռազմա-օդային բազան ռմբակոծվել է երկու անգամ, արդյունքում եղել են զոհեր:
• 17:35 Մարնելին ռմբակոծում են 3-րդ անգամ, որի հետևանքով զոհվոմ է 1 մարդ և 4 վիրավորվում են[37]:

Ընդհանուր առմամբ վրացական կողմը բնութագրում է Ռուսաստանի միջամտությունը որպես ագրեսիա և սկսեց զորքերի մոբիլիզացում[38]: Մոտ 17:00-ի սահմաններում Վրաստանի ԱԳն Էկա Թկեշելաշվիլին կոչ արեց ռուսական ղեկավարության վրա ճնշում գործադրել Վրաստանի տարածքների նկատմամբ «ուղղակի ռազմական ագրեսիան» դադարեցնելու համար: Իսկ ՌԴ ԱԳՆ Սերգեյ Լավրովը հիշեցրեց, որ օգոստոսի 8-ին առավոտյան հենց Վրաստանն է կոչ արել Ռուաստանին հանդես գալ որպես խաղապահ, «ինչը և մենք անում ենք»[39]:

Օգոստոսի 9-ին տեղի ունեցավ ընդհարման շրջանի ընդլայնում: Ինչպես հայտնում էր բրիտանական BBC-ին՝ Ռուսական ավիացիան ռմբակոծության ենթարկեց Փոթի նավահանգիստը, Սենակի, Հոնի և Վազիանի շինությունները և Կոդորի կիրճը, ռմբակոծությունների հետևանքով զոհվեցին 60 խաղաղ բնակիչ[40]:

Ժամը 20:00-ին Փոթիի քաղաքապետ Վանո Սագինաձեն հայտարարեց, որ քաղաքի օդային տարածքում հայտնաբերվել են ռուսական ռմբակոծիչները, բայց վրացական ռազմածովային ուժերը հետ են մղել նրանց և թույլ չեն տվել իրագործել ռմբակոծությունը[41]: Իսկ ռուսական նավերը մտել են Վրաստանի տարածքային ջրերը և ձեռնարկել մարտական պարեկություն:

Հարավային Օսիայի Տեղեկատվության և պպագրության պետկոմիտեն օգոստոսի 10-ին հաղորդում է, որ Հարավային Օսիայի մայրաքաղաքի մոտ պայքարէ ընթանում Պրիսկյան բարձունքները գրավելու համար: Վրացական ռազմական ստորաբաժանումները նորից սկսել են իրականացնել հրետանային ռմբակոծություններ Ցխինվալում և մի շարք այլ բնակավայրերում[42]: Առավոտյան Վրաստանի Ներքին գործերի նախարար Շոթա Ուտիաշվիլին հայտարարեց, որ Վրաստանը հետ է կանչում իր զորքերին Հարավային Օսիայից[43]:

Այդ նույն ընթացքում վրացական նավերը փորձ են կատարել ներխուժել Աբխազիայի տարածք, որի հետևանքով տեղի է ունեցել բախում: Ռուսական նավերի պարեկության շրջանում հայտնաբերվել են 5 արագ ընթացող նավակներ, որոնք խախտել էին այն սահմանը,որը Ռուսաստանը հայտարարել էր անվտանգության գոտի և չեն արձագանքել նախազգուշացումներին: Կարճատև ծովամարտի ժամանակ շարքից դուրս են բերվել վրացական 2 նավակ:Ի պատասխան Սահակաշվիլիի այն առաջարկին, որ պատերազմը դադարեցվի, Ռուսաստանը առաջ է քաշել 2 պահանջ`դուրս բերել վրացական զորքերը Հարավային Օսիայից և պայմանագիր կնքել Հարավային Օսիայի հետ ռազմական ուժ չկիրառելու վերաբերյալ[44]:

Օգոստոսի 11-ի գլխավոր լուրը դարձավ այն, որ ռուսական զորքերը անցել են վարչական սահմանները, որոնք գտնվում էին Թբիլիսիի հսկողությունից դուրս և անմիջականորեն ներխուժել վրացական սահման: Աբխազիայի կողմից ներխուժած ռուսական բանակը առանց կռվի գրավեց Վրաստանի արևմտյան քաղաքներ` Զուգդիդին և Սենակին[45]: Վրաստանի վարչապետ Վլադիմիր Գուրգենիձեն հայտարարեց, որ ռուսական զորքերը ներխուժել են նաև նավահանգստային քաղաք Փոթի[46]:

Ռուսաստանի Դաշնության Պաշտպանության նախարարության ներկայացուցիչը հերքեց Փոթին վերցնելու վերաբերյալ ինֆորմացիան, հայտարարելով, որ այդպիսի խնդիր ռուսական զորքերը իրենց առջև երբևիցե չեն դրել[47]:

Օգոստոսի 12-ին ռմբակոծությունների ենթարկվեց Գորի քաղաքը, իսկ արդեն իսկ հաջորդ օրը ռուսական զորքերը կանգնած էի այդ քաղաքում[48]: Այսինքն Թբիլիսիից ընդամենը 76 կմ հեռավորության վրա էին և սպասում էին հրամանին դեպի Վրաստանի մայրաքաղաք շարժվելու համար:

Օգոստոսի 16-ին Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրիյ Մեդվեդևը ստորագրեց վրաց-օսիական ընդհարման հաշտեցման պլանը: Նրանից առաջ այդ պլանը ստորագրել էին Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի ղեկավարները, ինչպես նաև Վևաստանի նախագահ Միխաիլ Սահակաշվիլին: Այս փաստաթղթի ստորագրումը նշանակում էր ռազմական գործողությունների ավարտ:

---

Ռուս-վրացական պարտերազմի մեկնարկի վերաբերյալ վարկածներ

Պատերազմական գործողությունների ընդհանուր բնույթն հասկանալու համար, անհրաժեշտ է անդրադառնալ հակամարտության մեջ ներգրավված ու «դիտորդի» կարգավիճակ ունեցող կառույցների և երկրների տեսակետին:

Հարավային Օսիա տեսակետը. Հարավ–օսիական մեկնաբանման մեջ պատերազմը առաջացել է Հարավային Օսիային ուղղված Վրաստանի ագրեսիայով` իրականացված Օլիմպիական խաղերի նախօրեին: Հարավային Օսիայի նախագահ Էդուարդ Կոկոյտին տեղեկացրեց, որ Վրաստանի կողմից ծրագրված ռազմական ագրեսիայի առաջին իսկ օրերը մեծ կորուստներ բերեցին օսական ժողովրդին և մեղադրեց Վրաստանի նախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլիին օսական ժողովրդի ցեղասպանության մեջ:«Միայն խաղաղության պարտադրման գործողությունը վերջ դրեց անիմաստ և դաժան կռվին:Հարավային Օսիան երբեք չի մոռանա և չի ների վրացական ֆաշիզմի հանցագործությունները: Վրացական իշխանությունները փորել են անհատակ արյունոտ մի անդունդ Վրաստանի և Հարավային Օսիայի միջև»[49]:

Ընդհանուր առմամաբ հարավօսական կողմը վրացական կողմի բոլոր պնդումները անվանում է «ցինիկ սուտ» և վրաց բարձրաստիճան պաշտոնյաններին` այդ թվում նախագահին, մեղադրում է  ռազմական հանցագործությունների կազմակերպման մեջ: Հարավօսական պաշտոնյաները հուսով են տեսնել վրաց կառավարությանը մեղադրյալ աթոռին:

Աբխազիայի տեսակետը. Օգոստոսի 22-ին Աբխազիայի Զինված ուժերի գլխավոր շտաբի ղեկավար Անատոլիյ Զայցևը հայտարարեց, որ վրացական բանակը Հարավային Օսիայի ամբողջական գրավումից հետո պլանավորել է երեք ժամ անց սկսել հարձակվողական ռազմական գործողություն Աբխազիայի դեմ[50]: Այսինքն ըստ աբխազական տեսակետի պատերազմական գործոությունների ամբողջական կազմակերպիչը հենց Վրաստանն է, իսկ ռազմական գործողությունները չէին սահմանափակվելու միայն Հարավային Օսիայով: Դրանով Վրաստանը հակված էր լուծելու իր տարածքային խնդիրները: Այս տեսակետն ինքինմերժվում է Վրաստանի իշխանությունների կողմից:

Վրաստանի տեսակետը. Վրաստանի նախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլիի վարկածի համաձայն ռազմական գործողությունների սկիզբը դա հարավօսական սադրանքին և ռուսական հարձակման անմիջական սպառնալիքին ուղղված ռեակցիա էր[51]: Ըստ նրա՝ Վրաստանն ունեցել է հավաստի տեղեկություն` հեռախոսային զրույցի լսման արդյունքում, ըստ որի, օգոստոսի 7-ի առավոտյան «ռուսները արդեն անցել էին Ռոքի թունելը, ուստի և ներխուժել է Հարավային Օսիայի տարածք[52]:

Պատերազմի առաջին ժամերին Վրաստանի կառավարությունը իր գործողությունները հիմնավորել էր նրանով,որ «անջատողականները հարձակում են իրականացրել Ցխինվալի մոտակա գյուղերի վրա»: Դա արվել է ի պատասխան Վրաստանի կողմից կրակի միակողմանի դադարեցման: Հայտարարվում էր խաղաղ բնակչության և խաղաղապահների զանգվածային ռմբակոծությունների մասին, որոնք տեղի ենունեցել օգոստոսի 7-ի վերջին ժամերին: Նաև նշվում էր,որ Ռոքի թունելի միջով հարյուրավոր զինված անձինք և ռազմական տեխնիկա է հատել ռուս-վրացական սահմանը:

Օգոստոսի 8-ին վրաց խաղաղապահների հրամանատար Մամուկա Կուռաշվիլին Վրաստանի գործողությունները Հարավային Օսիայում կոչեց «Ցխինվալի շրջանի սահմանադրական կարգի վերականգման գործողություն»[53]:

Ավելի ուշ` 2008 թ. հոկտեմբերին, Վրաստանի խորհրդարանում`օգոստոսյան իրադարձությունների ուսումնասիրության վարույթների ընթացքում, Կուռաշվիլին կհայտարարի, որ իր հայտարարությունը Վրաստանի բարձրագույն քաղաքական ղեկավարության կողմից լիազորված չի եղել: Միևնույն ժամանակ, Վրաստանի Ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղար Լոմաիյան տեղեկացրեց, որ հայտարարության բովանդակությունը «ճիշտ չի եղել»,իսկ ինքը Կուռաշվիլին նկատողություն ստացավ[54]:

Վրաստանի վերաինտեգրման հարցերով պետնախարար Թեմուր Յակոբաշվիլին հստակեցրեց, որ «Վրաստանի կառավարության նպատակը քաղաքների գրավումը չէ:Թբիլիսիում ուզում են միայն վերջակետ դնել քրեական ռեժիմին, որպեսզի ոչ ոք չսպառնա մեր քաղաքներին, ժողովրդին և ենթակառուցներին»[55]:

Նման իրավիճակում օգոստոսի 9-ին Վրաստանի խորհրդարանը միաձայն ընդունեց նախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլիի հրամանը` ռազմական դրություն հայտարարելու և ամբողջական զորահավաքի մասին`15 օր ժամկետով[56]:

Հետագայում վրաց կողմի պաշտոնական հայտարարությունների համաձայն, ռուսական խաղաղապահ ուժերը,որոնք «Մեդվեդև-Սարկոզի պլանի» ստորագրումից հետո մնացել էին Վրաստանի տարածքում, «իրականում իրենցից ներկայացնում էին օկուպացիոն զորքեր, որոնց համար նպատակ է ծառայել ոչ թե հակամարտության կարգավորումը ,այլ վրացական տարածքների զավթումը: Ըստ էության խոսք էր գնում նաև ըննդեմ ռուսաստանի ՄԱԿ-ի Հաագայի դատարան դիմելու նպատակադրության մասին[57]: Այսինքն վրացական իշխանությունները փորձում էին ցույց տալ, որ իրենք արդարացի են և պատրաստ են միջազգային դատարանով պաշտպանել իրենց իրավունքները:

Ռազմական գործողություններից ավելի ուշ՝ 2008 թ. նոյեմբերին, Ռիգայում` ՆԱՏՕ-ի հովոնու ներքո անցկացվող պաշտոնոկան մամուլի ասուլիսի ժամանակ Վրաստանի նախագահ Մ. Սաակաշվլինին ներկայացրեց պատերազմի սկզբի իր իսկ վարկածը,ըստ որի այս պատերազմը Ռուսաստանի կողմից Վրաստանին ուղղված ագրեսիա է, որը սկսվել էր Ուկրաինայի տարածքից[58]: Այս վարկածի համաձայն, հակամարտության սկիզբ է պետք համարել Ռուսական Սևծովյան նավատորմի նավերի ելքը Սևաստոպոլից դեպի Վրաստանի ափ` «ամբողջական սպառազինությամբ», որը իրականացվեց Հարավային Օսիայի վարչական սահմանի մոտ իրականացված կրակոցներից 6 օր առաջ: Սահակաշվիլու խոսքերով, Ուկրաինայի նախագահ Վիկտոր Յուշչենկոն փորձեց իր հրամանով կանգնեցնել Սևծովյան նավատորմը, բայց Ռուսաստանը անտեսեց դա:

Տվյալ վարկածը վիճարկվում է ուկրաինական և ռուսական ԶԼՄ-ների կողմից` մատնացույց անելով այն փաստի վրա, որ Յուշչենկոյի հրամանը հայտնվեց միայն օգոստոսի 13-ին,այսինքն, պատերազմի սկզբից 5 օր անց և այն բանից հետո,երբ Ռուսաստանի նախագահ Մեդվեդևը հայտարարեց պատերազմական գործողության դադարեցման մասին[59]:

Ավելի ուշ իրադարձությունների հետ կապված Սահակաշվիլին հայտարարեց, որ ռուսական զորքերը պլանավորում էին իրենց վերահսկողության տակ վերցնել ոչ միայն Վրաստանը, այլ նաև ամբողջ Սևծովյան-կասպյան տարածաշրջանը, սակայն ի շնորհիվ վրացի զինծառայողների խիզախության դա չպատահեց[60]:

Այստեղ կրկին հարց է առաջանում, թե որքանով կարելի է այս կամ այն լրատվամիջոցի ներկայացրած տեղեկատվությունը հավաստի համարել, որքան դրանք չեն կրկնում տվյալ երկրի պաշտոնական դիրքորոշումը: Թերևս պետք ավելի շուտ ուշադրությունը կենտրոնացնել արտասահմանյան պաշտոնյաների հայտարարությունների վրա, ովքեր առավելագույնս օբյեկտիվություն կցուցաբերեն:

Ըստ գերմանական «Շպիգել» (Spiegel) ամսագրի՝ օգոստոսի 7-ի առավոտյան վրացական կողմը 12 հազար մարդ և 75 տանկ կենտրոնացրեց Հարավային Օսիայի հետ սահմանին`Գորիի մոտ: Ամսագիրը գրում էր, որ ըստ արևմտյան երկրների հետախուզական կենտրոնի տվյալների «ռուսական բանակը կրակ է սկսել օգոստոսի 8-ի առավոտյան 7:30-ից ոչ շուտ», «ռուսական զորքերը սկսեցին իրենց տեղաշարժը Հյուսիսային Օսիայից` Ռոքի թունելի  միջով առավոտյան ժամը 11-ից ոչ շուտ: Դեպքերի այսպիսի ընթացքը խոսում է այն մասին,որ Մոսկվան ագրեսիա չի կատարել,այլ միայն պատասխան հարված է տվել»: Մասնավորապես Գերմանիայի գլխավոր շտաբի գնդապետ Վոլֆգանգ Ռիխտերի խոսքերով, որն այդ ժամանակահատվածում գտնվում էր Թբիլիսիում, «վրացիները որոշ չափով «ստում էին» զորքերի տեղաշարժման վերաբերյալ»: Ինչպես հայտարարեց Ռիխտերը, նա չկարողացավ գտնել ապացույցներ Սահակաշվիլիի հայտարարություններին այն մասին,որ «ռուսները տեղաշարժվել են Ռոքի թունել,այն բանից առաջ, երբ Թբիլիսին հարձակման հրաման տվեց»[61]: Նման կարծիքի են նաև շատ այլ արևմտյան լրատվամիջոցներ:

Եվրախորհրդարանի պատգամավոր Ջուլյետտո Կյեզան հայտարարեց, որ Սաակաշվիլին ինքնուրույն որոշումներ չի կայացնում և Վրաստանը էապես հանդիսանում է ԱՄՆ-ի պրոտեկտորատը: Իր խոսքերով, վերջին 3-4 տարիների ընթացքում Ռուսաստանի դեմ տարվում  է տեղեկատվական պատերազմ: Կյեզան ընդգծեց, որ Հարավային Օսիայի կոնֆլիկտում Ռուսաստանը չի հանդիսանում հարձակվող կողմ: Նա միայն ստիպված է եղել օգնության հասնել և հակահարված տալ: Նա նաև համարում է լեգիտիմ Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի ինքնիշխանության ճանաչումը, քանի որ այս հանրապետությունների անկախության ընդունումը տեղի ունեցավ միայն վրացական կողմի  հարձակումից հետո»: Իր կարծիքով այս իրադրության մեջ էական դեր են խաղացել ԱՄՆ-ը: «Ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ,որ վրաց իշխանականները պաշտոնական աշխատավարձ են ստանում ԱՄՆ-ի Պետդեպարտամենտից: Ակնհայտ է,որ հենց այնպես ոչ մեկ փող չի տա: Այս ամենը վարձատրություն է այն ծառայությունների դիմաց, որը ցուցաբերում է նախագահ Սաակաշվիլին և իր վարչակազմը»[62]:

2011 թ. օգոստոսին Վրաստանի նախկին վարչապետ Թենգիզ Սիգուան «Ռիա Նովոստի» լրատվական գործակալությանը տված հարցազրույցում հայտարարեց, որ 2008 թ. օգոստոսի պատերազմը սկսել է Վրաստանը[63]: Պետք է նշել, որ ցանկացած նման հայտարարության էլ հնարավոր չէ հավաստիությամբ վերաբերվել, քանի որ այդ հայտարարությունը կարող են արվել կոնկրետ անձնական շահերի առկայության պայմաններում կամ աղճատված ներկայացնել իրողությունները: Այստեղ կարևորվումն է հակամարտության առանցքային դերակատար Ռուսաստանի դիրքորոշումը:

Ռուսաստանի տեսակետը. Ռազմական գործողությունների ընթացքում Ռուսաստանի Դաշնության արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը հայտարարեց, որ ռուսական զորքի հակամարտության գոտի մուտք գործելու պատճառ են հանդիսացել Վրաստանի ագրեսիան ընդդեմ իր կողմից անվերահսկելի հարավօսական տարածքների և այդ ագրեսիայի հետևանքները` հումանիտար աղետը, 30 հազար փախստականների հոսքը տարածաշրջանից, ռուս խաղաղապահների և Հարավային.Օսիայի բազում բնակիչների մահը: Խաղաղ բնակիչների հանդեպ վրացական բանակի գործողությունները Լավրովը բնութագրեց որպես ցեղասպանություն:Նա նշեց,որ Հարավային Օսիայի բնակչության մեծամասնությունը Ռուսաստանի քաղաքացիներ են և, որ «աշխարհի ոչ մի երկիր անմասն չէր մնա իր քաղաքացիների սպանության և իրենց տներից վթարելու հանդեպ»[64]: Հակամարտության գոտուց դուրս գտնվող ռազմական ենթակառուցվածքի ռմբակոծության անհրաժեշտությունը Լավրովը բացատրեց նրանով,որ այն օգտագործվել է վրացական հարձակման աջակցման համար: Ռուսաստանին ուղղված մեղադրանքները այն մասին,որ փորձել է տապալել Վրաստանի կառավարությունը և վերահսկողություն սահմանել այդ երկրի վրա` թաքնվելով հարավ-օսիական հակամարտության հետևում,Լավրովը կոչեց «անհեթեթություն»: Նա նշեց, որ Ռուսաստանի նախագան հայտարարեց ռազմական գործողությունների ավարտի մասին` տարածաշրջանում անվտանգություն ապահովելուն պես:

Դեռ օգոստոսի 9-ին Ռուսաստանի Դաշնության ցամաքային զորքերի հրամանատարի օգնական Ի.Կոնաշենկովը հաղորդեց, որ 58-րդ բանակի ստորաբաժանումները և զորամիավորումները`ժամանելով Ցխինվալիի ծայրամաս, սկսեցին պատրաստվել խաղաղությանը միտված գործողություններին, այլ ոչ թե նպատակա ուներ Սաակաշվիլիին հեռացնել պաշտոնից: Օգոստոսի 11-ին Ռուսաստոնի ԱԳՆ տեղեկատվության վարչության փոխտնօրեն Բորիս Մալախովը նույնպես հերքեց վարկածը այն մասին,որ Ռուսաստանի նպատակն է հանդիսանում Մ.Սաակաշվիլիի ռեժիմի տապալումը[65]:

Իսկ ՌԴ զինված ուժերի գլխավոր շտաբի պետի տեղակալ Ա.Ա.Նոգովիցինի պնդմամբ, վրացական «Մաքուր դաշտ» օպերացիան ընդդեմ Հարավային Օսիայի մշակվել է Վրաստանի կողմից`Միացյալ Նահանգների հետ համատեղ[66]:

Պետք է նշել, որ ընդհանուր առմամբ հաշվի առնելով արևմուտքիու մասնավորապես ԱՄՆ-ի աշխարհաքաղաքական շահերը, շատ արևմտյան երկրներ պաաշտոնապես և արևմտյան լրրատվամիջոցներ իրադարձությունները ներկայացնում էին իբրև կոնկրետ ռուսական կողմի ագրեսիա, իսկ Վրաստանին վերագրում էին զոհի կարգավիճակ: Ըստ որոշ տեսակետների՝ ընդդեմ Հարավային Օսիայի Վրաստանի կողմից ագրեսիայի մասով Ռուսաստանի դիրքորոշումը նույնպես հակասում է ՄԱԿ-ի Կանոնադրությանը,քանի որ 2008 թ. օգոստոսի 8-ի ՀարավայինՕսիայի անկախությունը  չի ընդունվել ՄԱԿ-ի անդամ ոչ մի երկրի կողմից[67]:

Իսկ ԱՄՆ-ի նախկին պետքարտուղար Քոնդոլիզա Ռայսը «The Weekly Standard» պարբերակին նշել է, որ «ռուսները ուզում էին այդ կռիվը… Նրանք  անում էին ամեն հնարավորը` փորձելով հրահրել  վրացիներին»: Նա նաև հաղորդեց ,որ պատերազմի սկիզբ հանդիսացավ Հարավային Օսիայից ռուս դաշնակիցների կողմից վրացական քաղաքների ռմբակոծություննները` նշելով, որ պատերազմի սկզբի համար «մեղադրում է» ՌԴ վարչապետ Վլադիմիր Պուտինին[68]: Պետք է ասել, որ պետքարտուղարի մտքերի մեջ որոշակի ճշմարտացի տարր կա:

Պարզ է, որ պատերազմը ավելի շուտ հրահրված էր աշխարհաքաղաքական շահերով ու ԱՄՆ-ՌԴ ազդեցության գոտիների բաժանման հրամայականով: Այդ մասին է շեշտում նաև 2008 թ. օգոստոսի 14-ին Վենեսուելայի կառավարությունը տարածած  կոմյունիկե, որում ասվում է. «Այս հակամարտությունը նախատեսվել, պատրաստվել և իրականացվել է Միացյալ Նահանգների կառավարության հրահանգով, որը` հեռու ցանկությունից նպաստելու խաղաղության վերականգնմանը, իր առաջ խնդիր էր դրել խթանել Վրաստանի ղեկավարության ագրեսիան»[69]:Վենեսուելայի նախագահ Ուգո Չավեսի կարծիքով ԱՄՆ օգտագործում էր Վրաստանին այն բանի համար,որ թուլացներ Ռուսաստանի ազդեցությունը` հասցնելով  նվազագույնի:

Երկկողմանի մեղադրանքներ և դավադիր հայտարարություններ-բացահայտումներ կարող են բազմապիսի լինել, սակայն պատերազմի մեկնարկի բացահայտման համար անհրաժեշտ է նաև համակողմանի հետաքննություն անցկացնելով՝ դուրս բերելով բոլոր փաստերը: Այսպես 2008 թ. դեկտեմբերին Եվրամիության կողմից ստեղծվեց Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում 2008 թ. օգոստոսին տեղի ունեցած պատերազմի հանգամանքները հետաքննող Միջազգային հանձնաժողովը` հակամարտության պատճառների միջազգային ուսումնասիրության համար: Այս հանձնաժողովը ` Վրաստանում ՄԱԿ-ի նախկին ներկայացուցչի Խայդի Տալյավինիի ղեկավարության ներքո, ներառում էր անկախ ռազմական փորձագետների: 2009 թվ-ի սեպտեմբերի 30–ին հանձնաժողովը հրապարակեց վերջնական զեկույցը[70]: Այն եզրակացնում է, որ պատերազմը սկսել է Վրաստանը, իսկ դրան նախորդող Ռուսաստանի գործողությունները սահմանափակվում էին ամիսներ տևող սադրիչ գործողություններով: Հանձնաժողովի վերջնական զեկույցի մեջ նշվում է, որ Ռուսաստանի նախնական պատասխանը` Ցխինվալիին ուղղված վրացական զորքերի հարձակման դեմ, արդարացվել է պաշտպանության նպատակներով, այդուհանդերձ, ռուսական զորքերի հետագա գործողությունները չափից դուրս են եղել: Զեկույցում նաև նշվում էր,որ հարավօսական ուժերի բոլոր գործողությունները, բացի ուղղակիորեն վրացական բանակի դեմ ուղղված արժանի հակահարվածի, եղել են միջազգային մարդասիրական իրավունքի և մարդու իրավունքներիի խախտում` հատկապես Հարավային Օսիայի և նրա տարածքից դուրս գտնվող էթնիկ վրացիների դեմ ուղղված բռնությունները[71]:

Թերևս սա առավել օբյեկտիվ հանդիսացող գնահատականն է իրադարձությունների վերաբերյալ: Սակայն հակամարտությունից հետո տարբեր քաղաքական գործիչների և ԶԼՄ-ների կողմից տարբեր վարկածներ էին բերվում ` ռազմական գործողությունների հանգեցման վերաբերյալ:Տարատեսակ աղբյուրների վարկածները անգամ տրամագծորեն հակառակ են: Այսպես՝  2008 թ. նոյեմբերի 12-ին Իտալիայի վարչապետ Սիլվիո Բերլուսկոնին կարծիք հայտնեց, որ ԱՄՆ-ը հրահրել են Ռուսաստանին:Այդպիսի սադրանքների թվում Բերլուսկոնին նշեց ամերիկյան հակահրթիռային պաշտպանության օբյեկտների տեղակայման ծրագիրը Լեհաստանում և Չեխիայում, Կոսովոյի անկախացման միկողմանի ընդունումը և Վրաստանի և Ուկրաինայի ՆԱՏՕ-ի անդամակցության գործընթացի արագացումը[72]:

Հակամարտության հենց սկզբից Ֆինլանդիայի ԱԳՆ նախարար Ալեքսանդր Ստուբը, ով ԵԱՀԿ ներկայացուցիչ էր, 2008 թվականի օգոստոսի 9-ին, կարծիք հայտնեց այն մասին, որ ՌԴ-ը դարձել է հակամարտության մասնակից` հաշտարարի փոխարեն[73]:

Ռուսաստանի Պետական դումայի նախագահ Բորիս Գրիզլովի կարծիքով Հարավային Օսիայում ռազմական հակամարտության գլխավոր նախաձեռնող է համարվում մի խումբ ամերիկացի նեոպահպանողականներ` ԱՄՆ-ի փոխնախագահ Դիք Չեյնի գլխավորությամբ,որը ձգտում էր հաղթանակ ապահովել Ջոն Մաքքեյնին`Բարաք Օբամայի հանդեպ, որպեսզի ապահովի իր դիրքերը ԱՄՆ-ի վարչակազմում[74]:

Աշխարհաքաղաքական հիմնախնդիրների ակադեմիայի նախագահ Լեոնիդ Իվաշովը հայտարարեց,որ Հարավային Օսիայում հակամարտության շիկացումը պետք է դիտարկել այն անկյունից, որ «ԱՄՆ իր Արևմտյան Եվրոպայի դաշնակիցների հետ միասին անում են ամեն ինչ, որպեսզի վերջնականապես Կովկասից դուրս մղի Ռուսաստանին: Իվաշովը ենթադրում էր,որ 2008 թ. դեկտեմբերին Վրաստանին հերթի կդնեն ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու[75]:

Ըստ էության այս կարծիքների հիմնական առանցքն այն է, որ հակամարտությունը ոչ այնքան լոկալ բնույթ է, որքան համարվում է գլոբալ հակամարտության տեղային դրսևորում, այսինքն Արևելք-Արևմուտք աշխարհաքաղաքական բախման արդյունք է:

Նմանատիպ կարծիքներ են գերակշռում նաև հայկական մասնագիտական շրջանակներում: Ներկայացնենք որպես ամբողջակն տեսակետ ՀՀ կառավարության նախաձեռնությամբ գործող «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի մոտեցումը: Այսպես՝ մինչև օգոստոսյան պատերազմի սկիզբը Վրաստանն իր նախկին ինքնավարությունների՝ Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հանրապետությունների նկատմամբ վարում էր դիրքային-հոգեբանական պատերազմ։ Նկատենք, որ վրացական կողմի՝ ամերիկյան և բրիտանական խորհրդատուների կողմից ղեկավարվող գործողությունները, որոնց նպաստում էին այդ տարածքների աշխարհագրությունը և էթնիկական առումով ոչ միատարր բնակչությունը, բավական արդյունավետ էին։ Թբիլիսին բավական հաջող էր իրագործում այսպես կոչված «սողացող էքսպանսիայի» ռազմավարությունը. վերահսկողության տակ վերցվեց Կոդորի կիրճը, իսկ Հարավային Օսիայի տարածքում ամրացվեցին վրացական հենակետերը։ Ստեղծված իրավիճակը կարծես թե պետք է բավարարեր ամերիկացիներին, քանի որ Վրաստանից ռուսաստանյան ԶՈւ-ի դուրսբերումից հետո շարունակական լարվածության բուֆերային գոտիներ ունենալը ՌԴ սահմաններում ռազմավարական տեսանկյունից կարծես թե շահեկան էր։ Դա թույլ էր տալիս վերահսկել էներգակիր խողովակաշարերը, մոտ լինել Հյուսիսային Կովկասի լարվածության կենտրոններին, ունենալ ռազմական հենակետեր Իրանին օդային հարավածներ հասցնելու համար և, ամենագլխավորը՝ «փակել ռուսների մուտքը» Հարավային Կովկաս։ Միևնույն ժամանակ, բուֆերային գոտիների անորոշ կարգավիճակը և ուրվագծերն ընդհանուր առմամբ ձևավորում են «ամորֆ» և դինամիկ իրավիճակ, ինչն անկանխատեսելի էր դարձնում քաղաքական հեռանկարը։ Այսինքն՝ Վրաստան – «նախկին ինքնավարություններ» հարաբերությունների ապագան, հաշվի առնելով ռուսական գործոնի գլոբալ և տարածաշրջանային ակտուալացումը, ռիսկեր էր պարունակում ԱՄՆ-ի համար։ Ակնհայտ է նաև, որ Վրաստանի այսպես կոչված «տարածքային ամբողջականության» վերականգնման հարցը առանձնապես չպետք է մտահոգեր Վաշինգտոնին։ Ավելին. այդ հիմնախնդրի շարունակական առկայությունը յուրահատուկ երաշխիք է ԱՄՆ-ի համար Վրաստանի հետ երկարատև հարաբերություններ ունենալու տեսանկյունից[76]։

Վերոնշյալ հանգամանքները հիմք են ծառայում վերլուծաբանների մի մասի համար, չժխտելով ամերիկյան գործոնի կարևորությունը (Համաձայն ՌԴ վարչապետ Վ.Պուտինի՝ առայժմ չճշտված տվյալների հիման վրա կատարած հայտարարության, ԱՄՆ ԶՈւ ներկայացուցիչներն անմիջականորեն մասնակցել են նաև ռազմական գործողություններին)[77], համարել, որ պատերազմական գործողություններ սկսելու նախաձեռնությունը պատկանում էր բացառապես Վրաստանի նախագահին և պայմանավորված էր նրա անհեռատես քաղաքականությամբ ու անհատական հայտնի հատկանիշներով։ Սակայն կարծում ենք, թե հնարավոր է, որ Հարավային Օսիայի դեմ ձեռնարկած «Մաքուր դաշտ» գործողությունը ոչ միայն տեսականորեն մշակվել, այլև իրագործվել է անմիջականորեն ամերիկյան ղեկավարության ներքո, և նման մոտեցման համար կան որոշակի հիմնավորումներ։

Հայտնի է, որ 2003թ. «գունավոր» հեղափոխությունից հետո Վրաստանը վերածվել է տարածաշրջանում ԱՄՆ «ֆորպոստի»։ Վրաստանում ամերիկյան քաղաքական ու ռազմական (սպառազինության, հետախուզության՝ հատկապես ռադարային-էլեկտրոնային տեխնիկական միջոցների, ինչպես նաև զինվորական խորհրդատուների և հրահանգիչների տեսքով) ներկայության ավելի քան մեծ չափը որոշ քաղաքագետների թույլ է տալիս այդ երկիրը դասել այսպես կոչված «proxy» (այսինքն՝ այլոց կողմից միջնորդված, ինքնուրույնությունից զուրկ) պետությունների շարքին։ Նման պայմաններում խիստ դժվար է ակնկալել, թե վրացական իշխանությունները կարող են ինքնակամ որոշումներ ընդունել. դա առնվազն հակասում է ԱՄՆ-Վրաստան հարաբերությունների տրամաբանությանը, ինչը և մեր մոտեցման, թերևս, ամենաակնհայտ հիմնավորումներից է։ Նման սցենարի շրջանակներում հնարավոր է նաև, որ ԱՄՆ-ը անուղղակիորեն է հրահրել Վրաստանին (օգտագործելով այդ երկրի ղեկավարի անկայուն հոգեկան դիմագիծը)՝ դիմել ռազմական գործողությունների կամ էլ, տեղյակ լինելով պատրաստվող հարձակմանը (ինչը կասկած չի հարուցում՝ հաշվի առնելով թեկուզ ամերիկյան զինվորական խորհրդատուների առկայությունը), նվազագույնը չի խոչընդոտել վրացական նախաձեռնությանը։

Միևնույն ժամանակ, պատերազմական գործողությունների դիմելու համար իրաքյան և աֆղանական հիմնախնդիրներ ունեցող ու ռազմավարական արվեստի հարուստ ավանդույթների տիրապետող ԱՄՆ-ի համար անհրաժեշտ էին, անշուշտ, լուրջ հիմնավորումներ։ Դրանք հասկանալու համար, թերևս, անհրաժեշտ է անդրադառնալ գլոբալ քաղաքական իրավիճակի հետ կապված խնդիրներին։ Ինչպես հայտնի է, միաբևեռից բազմաբևեռ համակարգի վերափոխվելու անցումային փուլն ավելի կարճատև եղավ, քան կանխատեսվում էր, և այդ գործընթացի հիմնական հայտանիշը Միացյալ Նահանգների նահանջն է իր գլոբալ մենատիրական դիրքերից։ Որպես հետևանք ամերիկյան քաղաքական ընտրանին սկսեց մշակել և իրագործել նոր, այդ իրողությանն ավելի ադեկվատ քաղաքականություն։ Մասնավորապես, տպավորությունն այնպիսին է, որ այն տարածաշրջաններում և երկրներում, որտեղից ենթադրվում է ռազմավարական ապագայում ԱՄՆ նահանջը, ձևավորվում են երկարատև գործող և ոչ մեծ ռեսուրսներ (որոնց սղությունը զգալի է դարձել) պահանջող իրավիճակներ (այսպես կոչված «դանդաղ գործողության ականներ»), որոնք կպաշտպանեն ամերիկյան շահերը և ազդեցության հնարավորությունները։ Նման քաղաքականություն իրագործելու համար արդյունավետ են «Էֆեկտների» վրա հենված «երրորդ սերնդի» տեղեկատվական ներգործությունները, երբ համալիր (պատերազմական և խաղաղ բնույթի) գործողությունները փոխում են հակառակորդի պահելաձևը ներազդողին ձեռնտու ուղղությամբ։

Բոլոր պարագաներում կասկած չի հարուցում, որ մինչ Հարավային Օսիայի դեմ ռազմական գործողություններ ձեռնարկելը ամերիկյան կողմն անպայմանորեն հաշվարկել էր ռուսաստանյան միջամտության հնարավորությունը, այսինքն՝ պետք է նկատի ունենար նաև պատերազմի անհաջող ելքը։ Այդ ռազմավարությունը, որը պայմանականորեն կարելի է անվանել «բացասական արդյունքից բխող էֆեկտների քաղաքականություն», ունի յուրովի տրամաբանություն և նկատառումներ։ Դիտարկենք դրանք.

1. Անկախ արդյունքից՝ պատերազմն անհակադարձելիորեն վատթարացնում է Վրաստան-Ռուսաստան հարաբերությունները (անկախ ցանկացած նոր վրացական ղեկավարության քաղաքական նախասիրություններից), ինչն ամրացնում է ամերիկյան դիրքերը տարածաշրջանի համար կարևորագույն նշանակություն ունեցող այդ երկրում։
2. Պատերազմը Ռուսաստանի հաղթանակի պարագայում (այս սցենարը ամերիկյան քաղաքական ղեկավարության և զինվորական հրամանատարության համար պետք է որ հաշվարկվեր) ձևավորում է վերջինիս ագրեսորի իմիջը։ Դա հրատապ է ԱՄՆ ներքաղաքական, հատկապես՝ նախագահական ընտրությունների հարթությունում, քանի որ այդպիսով խրախուսվում է ռադիկալ քաղաքական ուղղությունը և առաջանում է հարձակողական ոճի գործիչների պահանջարկ (ի դեմս նախագահի թեկնածուներ Մաքքեյնի և Բարաք Օբամայի կողմից որպես փոխնախագահ առաջարկված Ջոզեֆ Բայդենի)։
3. Պատերազմը Ռուսաստանի հաղթանակի պարագայում արդյունավետ կլիներ նաև եվրոպական դաշնակիցների համախմբման տեսանկյունից. դա հարմար առիթ էր հիշեցնելու «հին Եվրոպային» Ռուսաստանի հետ կապված ռիսկերի մասին, իսկ «նոր եվրոպացիներին»՝ էլ ավելի սերտացնելու հարաբերությունները ԱՄՆ-ի հետ (ինչպես դա տեղի ունեցավ Լեհաստանում հակահրթիռային համակարգերի տեղակայման խնդրում)։
4. Ամերիկյան համապատասխան քաղաքականության դեպքում Ռուսաստանի ռազմական հաղթանակը կներքաշեր վերջինին գլոբալ դիմակայության գործընթացների մեջ, ինչն իր հերթին կպահանջեր ռեսուրսների մեծ ծախս։ Ի դեպ, նման գլոբալ դիմակայման արտահայտումներն իրենց չսպասեցրին. արդեն սեպտեմբերի առաջին օրերին Մոսկվան հայտարարեց Վենեսուելայի ափերին նոյեմբերին ռազմածովային զինավարժություններ անցկացնելու մասին։ Նման ռազմավարությունը Առաջին սառը պատերազմի ժամանակ հանգեցրել էր «սպառազինությունների մրցավազքի», ինչը և հանդիսացավ ԽՍՀՄ տնտեսական փլուզման պատճառներից մեկը։ Ռազմավարական հեռանկարում ամերիկյան ընտրանին կարող է ակնկալել նման կոլապսային զարգացումներ նաև արդի Ռուսաստանում։
5. Ռուսաստանի հաղթանակից հետո վերջինիս կողմից Հարավային Օսիայի ու Աբխազիայի ճանաչումը կստեղծեր նախադեպ Ռուսաստանի Դաշնության որոշ սուբյեկտների անջատողական գործողությունների համար[78]։

Պետք է փորձել զարգացումները գնահատել նաև Վրաստանի հնարավոր հաղթանակի պարագայում։ Սա, թերևս, տեսական տարբերակ է, քանի որ նման սցենարի հավանականությունը Ռոքի լեռնանցքի հյուսիսում կանգնած ռուսաստանյան 58-րդ բանակի առակայության դեպքում գործնականում ավելի քան փոքր էր։ Բացառված չէ սակայն, որ գուցե և որպես «հաղթանակ» պատկերացվում էր հաջող հարձակողական գործողությունների արդյունքում վրացական զինուժի նահանջը ռուսական հակահարվածից հետո, որը կմեղմվեր տարբեր խողովակներով ՌԴ ղեկավարությանը հորդորելու և ճնշումներ բանեցնելու միջոցով։ Հետո կսկսվեր բանակցությունների մի նոր և շահեկան փուլ արդեն «կոտրված» Հարավային Օսիայի, «անկամ» Ռուսաստանի և «հաղթանակած» Վրաստանի պարագայում։ Նման սցենարը, ռազմավարական օգուտներից բացի, կբարձրացներ նաև ԱՄՆ հեղինակությունը տարածաշրջանային և գլոբալ հարթություններում և կամրագրեր ՌԴ՝ որպես անօգնական երկրի, իմիջը, դրանից բխող բոլոր հետևանքներով։ Այն, որ ԱՄՆ-ը պատրաստ էր պատերազմական գործողություններին, անուղղակիորեն վկայում է, թերևս, նավթի գների կտրուկ անկումը, ինչը խիստ զգայուն հարց է Ռուսաստանի համար։ Եվ դա այն պարագայում, երբ Բաքու-Ջեյհան նավթամուղի անմիջական հարևանությամբ տեղի էին ունենում ռազմական գործողություններ։ Մինչդեռ նախկինում «նավթային տարածաշրջաններում» ռազմական, անգամ տեսականորեն հնարավոր, զարգացումների վերաբերյալ լրատվությունները հանգեցնում էին նավթի գների աճի։ Անշուշտ, նման հարցադրումը, հաշվի առնելով էներգակիրների գնագոյացման ավելի քան բարդ մեխանիզմը, բավական վիճահարույց է, սակայն գների անկման խնդիրը դեռևս սպառիչ պատասխան չի ստացել[79]։

Հակամարտության մեջ կարելի է համարել, որ ի սկզբանե առանցքային դեր էր տրված լրատվական լուսաբանմանը, ինչին և կանդրադառնանք մյուս բաժնում:

---

Ռուս-վրացական պատերազմի ներկայացումը լրատվամիջոցներով

ԶԼՄ-ների լուսաբանումը Հարավային Օսիայի հակամարտության վերաբերյալ նշանակալի դեր է խաղացել, քանի որ այն ազդեդեցություն է ունեցել հանրային կարծիքի վրա: Յուրաքանչյուր երկրի լրատվություն իր պաշտոնական դիրքորոշմանն համահունչ էր ներկայացնում իրադարձությունը, պատերազմական գործողությունները:

Ռուսական լրատվությունը աղբյուրը ՌԴ Զինված ուժերի գլխավոր շտաբի ամենօրյա ասուլիսներն էին, որոնցում արտահայտվում էր երկի պաշտոնական դիրքորոշումը իրադարձությունների վերաբերյալ: Դեռ 2008թ. օգօստոսի 3-ից Ցխինվալում ռուսական հեռուստատեսության հատուկ թղթակիցներ էին աշխատում:  Օգոստոսի 8-ի գիշերը Հարավային Օսիայի մայրաքաղաք էին մեկնել Առաջին ալիքի նկարահանող խումբը, ինչպես նաև  «Ռուսաստան» հեռուստաալիքը, NTV-ն, REN TV Կենտրոնը, 5-րդ ալիքը, «Միր» հեռուստառադիոընկերության, «Ռուսաստանն Այսօր» (Russian Today): Այսինքն ի սկզբանե Ռուսաստանը նաև տեղեկատվական պատրաստվածություն էր տեսել:  Ուկրաինական «ԻՆՏԵՐ» հեռուստաալիքը միակ օտարերկրյա նկարահանող խումբն էր, որն աշխատում էր «հնգօրյա պատերազմի» ընթացքում: Օգոստոսի 9-ին, լրագրողների մեծ մասը հեռացել էր հակամարտության գոտուց: Ցխինվալում մնացին Առաջին ալիքի, NTV կենտրոնի և «Ինտեր»-ի աշխատակիցները: Կադրերի մեծ մասը, որը ստացվել է մինչև օգոստոսի 11-ը Ցխինվալից, նկարահանել էր Անտոն Ստեպանենկոյի, Եվգենի Պոդուբբնի և Ռուսլան  Գուսարովի խմբերը: NTV-ի օպերատոր Պետր Գասիևը օգոստոսի 9-ին  ձեռքերի վնասվածքներ է ստացել[80]:

Իսկ որքանով են ռուսական լրատվամիջոցները օբյեկտիվ իրողություններն արձանագրում: Նշենք որոշ դեպքեր: Օգոստոսի 19-ին պրոֆեսոր Բորիս Սոկոլովը «Գազետա» թերթում հրապարակել է մի հոդված, որտեղ նա կարծիք է հայտնել, որ «ներկայիս ռուս-վրացական պատերազմն իր արտաքին սրընթացությամբ ի հաջողություն Ռուսաստանի, ամենայն հավանականությամբ, երկարաժամկետ ռազմական, քաղաքական և դիվանագիտական պարտություն է Մոսկվայի համար[81]: Սոկոլովը պնդում էր, որ այս հրապարակումից հետո, ՌԴ նախագահի աշխատակազմի հրամանով, նա ազատվեց Ռուսաստանի պետական սոցիալական համալսարանի իր աշխատանքից, իսկ նրա համագործակցությունը պարբերականի հետ միասին դադարեցվեց: Սակայն համալսարանում ասում էին, որ Սոկոլովը ինքն է հրաժարականի դիմում գրել: Հոդվածը կայքից հեռացվել էր[82], սակայն թղթակցի աշխատակիցները այդ բացատրում էին, որ դա պատահել է տեխնիկական խնդիրների պատճառով: Պետք է նշել, որ ընդհանուր առմամբ պրոֆեսորի դիտարկումը բավականին օբյեկտիվ էր ու մեծ հաշվով մեր ներկա դիրքերոց կարող ենք ասել, որ Ռուսաստանն այնուհանդերձ տեղեկատվական պատերազմում պարտություն է կրում: Սակայն այդ պահին լրատվության կողմից նման հրապարակումը ըստ էության անթույլատրելի էր:

2008թ. սեպտեմբերի կեսերին հայտնի դարձավ, որ օգոստոսի 29-ին վարչապետ Վլադիմիր Պուտինը հանդիպում է ունեցել ռուսական առաջատար ԶԼՄ-ների 35 ղեկավարների հետ, որոնց թվում էր նաև «Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանի խմբագիր, Ալեքսեյ Վենեդիկտովը: Մեկնաբանելով Պուտինի հետ հանդիպումը՝ Ա. Վենեդիկտովը հայտարարել է, որ ոչ մի սպառանալիքներ և խնդիրների առաջադրումներ Պուտինի կողմից տեղի չեն ունեցել[83]: Ըստ էության այստեղ հետաքրքրում էր ակյն հարցը, թե որքանով են ռուսական իշխանությունները ուղղորդել լրատվամիջոցների գործունեությունը:

Նման քաղաքականությունը պետության կողմից ընդունելի ու տրամաբանական էր, նույն կերպ վարվում են նաև մնացյալ երկրները, այդ թվում և Վրաստանը:

Մի տարբերությամբ, որ վրացական տեղակետը ներկայացվում էր նաև որպես արևմուտքի տեսակետ: Սոցիոլոգիական գիտությունների դոկտոր Ի.Գ. Կոզիրև իր աշխատանքում գրում է, որ արևմտյան քաղաքական գործիչներն ու լրատվամիջոցները և իրենց ենթակա ԶԼՄ-ները փորձում էին նկարագրել Վրաստանը որպես «ագրեսիայի զոհ»: Վրացական կողմի պարբերաբար նախաձեռնված սադրանքները ռուս խաղաղապահների դեմ, արևմտյան ԶԼՄ-ները մեկնաբանում են, որպես «խոշոր ու արյունարբու» Ռուսաստանի հարձակում «փոքր, բայց հպարտ, ժողովրդավարական» Վրաստանի վրա: Այսինքն, տեղի էր ունենում համաշխարհային հանրային կարծիքի պատրաստում , որ Ռուսաստանը պոտենցիալ ագրեսոր է, իսկ Վրաստանը՝ «զոհ»[84]:

Վրացական իշխանությունները ակտիվորեն աշխատում էին պատերազմի տեղեկատվական PR-ն իրենց անհրաժեշտ ձևաչափով իրագործելու համար, որի համար նաև զգալի միջոցներ էին ծախսում: Մասնավորապես հայտն է, ըստ ամերիկյան «Washington Post» պարբերակի, որ դեռ 2008-ի ապրիլին, Վրաստանը 200 հազարի պայմանագիր է կնքել ամերիկյան «Orion Strategies» խորհրդատվական ընկերության հետ[85]: Իսկ ըստ «The Times» բրիտանական թերթի, Վրաստանը նաև պայմանագիր է կնքել բելգիական PR գործակալությունների մեկի հետ, որի արդյունքում հակամարտության օրերին բելգիական գործակալները ԶԼՄ-ներին տասնյակ էլեկտրոնային նամակներ էին ուղարկում, որում ներկայացվում էին տեղեկություններ հակամարտության գոտուց[86]: Նամակներից մի քանիսում առկա էր հստակ ապատեղեկատվություն, թե իբր Թբիլիսին ենթարկվել է ռմբակոծության և այլն: Դրանով վրացական կողմը փորձում էր արևմուտքում ձևավորել սեփական երկրի անմեղ լինելու կերպարը, որն ինչ-որ տեղ հաջողվում էր, քանի որ նույն արևմտյան քաղաքական գործիչներն ու լրատվամիջոցները հակված էին ամեն ձև քննադատելու ռուսական գործողությունները:

Վրացական տեղեկատվական պատերազմի հաջորդ քայլ էր ռուսական հեռուստանըկերությունների հեռարձակման արգելքը: Ըստ Վրաստանի Ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղար Ալեքսանդր Լոմայի, ռուսական ԶԼՄ-ները «տեղեկատվական պատերազմ» են վարում Վրաստանի դեմ: Այս պատճառով, վրացական իշխանությունները օգոստոսի 9-ին դադարեցրեցին ռուսական հեռուստաալիքների հեռարձակումը իրենց տարածքում[87]: Դրա փոխարեն ամերիկյան «Ամերիկայի ձայնը» հեռուստահանդեսի վրացերեն լեզվով թողարկումների ժամերը մեծացվեց: Միակ ռուսական լրատվություն հեռարձակող ալիքը մնաց RTVi հեռուստաընկերությունը, որի եթերը օգոստոսի 18-ին ևս դադարեցվեց[88]: Ըստ պաշտոնական հայտարարության, դրա պատճառը ռազմական իրավիճակն է; Իսկ , ըստ «Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանի խմբագիր Ալեքսեյ Վենեդիկտովի, դա պայմանավորված է նրանով, որ այն հեռարձակել Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովի ելույթը` «Դա տեղի է ունեցել Լավրովի հարցազրույցից հետո, քանի որ ռուսական քաղաքական գործիչների ոչ մի այլ հարցազրույցները Վրաստանում ոչ ոք ցույց չտվեց, իսկ մենք դա արել ենք հատուկ RTVi-ի համար, որպեսզի վրացիները իմանան ռուսական դիրքորոշումը»[89]:

Հստակ է, որ թե՛ ռուսական, թե՛ վրացական դիրքորոշումը տվյալ դեպքում նույնական է, թե ինչպես վարվել լրատվամիջոցների հետ: Սակայն վրացական կողմը նաև ուներ Արևմուտքի աջակցությունը: Հակամարտության ընթացքում միջոցառումների միակողմանի լուսաբանումը բազմաթիվ միջազգային լրատվամիջոցների կողմից կատարվել է հակառուսական դիրքերից: Մասնավորապես՝ Հարավային Օսիայի իրադարձությունները մեկնաբանել են շատ արևմտյան լրատվամիջոցները: Բրիտանական «Sky News» հեռուստաընկերությունը ցույց տվեց 2008թ. օգոստոսի 8-ից Հարավային Օսիայի գյուղերում կատարված ռմբակոծությունների տեսահոլովակը, իսկ հաջորդ օրը նրան ուղերձ հղեց, որ Ռուսաստանը ռմբակոծում է Հարավային Օսիայի տարածքը, որը մտնում է Վրաստանի կազմի մեջ[90]:

Օգոստոսի 14-ին Ռուսաստանի Պետական դումայի միջազգային գործերի կոմիտեի նախագահ Կոնստանտին Կոսաչևը հայտարարել է, որ արևմտյան ԶԼՄ-ները, մասնավորապես, ամերիկյան CNN հեռուստաալիքը «աղճատված» է լուսաբանում Հարավային Օսիայի իրադարձությունները», — գրեթե օրեր շարունակ CNN, BBC և այլ ալիքները չեն ցույց տվել, և հիմա էլ ցույց չեն տալիս Ցխինվալում կատարվող իրադարձությունները»[91]:

Սեպտեմբերի 8-ին Russian Today հեռուստաալիքի լրագրողները մեղադրեցին CNN-ին կեղծիքի մեջ: Ըստ նրանց, ամերիկյան հեռուստաալիքը, օսական Ցխինվալի ոչնչացման տեսանյութ է ներկայացրել և ասել է, որ դա Գորին է[92]:

Օգոստոսի 15-ին ամերիկյան «Fox News» հեռուստալիքը ուղիղ եթեր հրավիրեց օսուհուն՝ Ամանդա Կոկոևային իր մորաքրոջ հետ[93]: 12 տարեկան օսուհին պատմում է կատարված իրադարձությունների մասին, որ գիշերը իր հորեղբոր հետ թաքնվել են նկուղում և հատուկ շնորհակալությունն է հայտնում ռուսական զորքին: Մորաքույրն էլ իր հերթին հայտարարեց, որ այդ պատերազմը սկսել է Սաակաշվիլին, նա է ագրեսորը: Հաղորդավարը ընդհատում է նրան և գովազդային ընդմիջում է հայտարարում: Սա ևս մեկ դրսևորում է  արևմտյան ոչ օբյեկտիվ, միակողմանի լրատվության: Իսկ իրադարձության հետ կապված Ռուսաստանի նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ Ալեքսեյ Գրոմովը նկարագրեց հաղորդավարի վարքագիծը որպես «գերագույն ամոթություն»[94]:

Հայկական լրատվամիջոցները հավասարակշռված, բայց այնքան էլ բովանդակալից չէին լուսաբանում գործընթացները։ Այդ համատեքստում առանձնացնենք «Արմենիա» հեռուսատեսությամբ թողարկվող «Ամերիկայի ձայնի» մեկնաբան Մարատյանի ավելի քան պարզունակ մեկնաբանությունն (12.08.08) այն մասին, թե ԱՄՆ-ը ռազմական օգնություն չցուցաբերեց Վրաստանին այն պատճառով, որ նախագահ Սահակաշվիլին ընտրությունների ժամանակ խախտումներ էր թույլ տվել[95]:

Սակայն տեղեկատվական պատերազմը միայն հեռուստաընկերություններով չէր ընթնաում, ինտերնետը ևս անմասն չմնաց:

Երեկոյան օգոստոսի 8-ին Վրաստանի ԱԳՆ և պետական այլ համակարգերի կայքերը հարձակման էին ենթարկվել հաքերների կողմից[96]: ԱԳՆ կայքի գլխավոր էջում տեղադրվել էր կոլաժ Ադոլֆ Հիտլերի և Միխայիլ Սաակաշվիլիի պատկերներով: Բացի այդ, հարձակման է նաև ենթարկվել Վրաստանի նախագահի պաշտոնական կայքը:

Իր հերթին, Հարավային Օսիային հայտարարում է, որ «DDoS — հարձակման պատճառով օսական կայքերը երկար ժամանակով անհասանելի են»: Որոշ ԶԼՄ-ներ հաղորդում էին վրացական «Վրաստան Online» ռեսուրսի հարձակման մասին, DDoS-հարձակումների են ենթարկվել ռուսական «ՌԻԱ Նովոստի» կայքը, ինչպես նաև «Russia Today» հեռուստաալիքը[97]:

Օգոստոսի 9-ին Վրաստանը արգելափակեց «.ru» դոմենով բոլոր կայքերի հասանելիություն երկրում, ինչը շարունակվեց մինչև հոկտեմբերի 21-ը[98]: Իսկ Ռուաստանում արգելափակել էին վրացական կայքերի հասանելիությունը, արգելափակվել էր նաև ռուսաստանի ընդդիմադիր Kasparov.ru կայքը[99]: Նույնիսկ հակամարտության ավարտից մեկ ամիս անց հաղորդվում էր օսիական կայքերի, էլեկտրոնային փոստարկղերի և այլ կայքերի հարձակման մասին:

«Լրագրողներ առանց սահմանների» դատապարտեցին համացանցային պատերազմը Վրաստանի և Ռուսաստանի միջև: «Ինտերնետը դարձել է վեճի առարկա: Համացանցը կենսական նշանակություն ունի հասարակության համար, այդ իսկ պատճառով, այդ հարձակումները անհապաղ պետք է դադարեցնել»[100]:

Ըստ էության ռուս-վրացական հակամարտությունը ու հնգօրյա պատերազմը առավելապես տեղեկատվական պատերազմ էր, որը շարունակվում է ռազմական գործողությունների դադարեցումից մինչև օրս, քանի դեռ իրավիճակի լուծում չի ուրվագծվել:  Անգամ հակամարտության բնորոշումն իսկ խոսում է կողմնապահության մասին: Տվյալ դեպքում մենք անվանում ենք պատերազմը ռուս-վրացական, ինչը նաև Վրաստանի և Արևմուտքի դիրքորոշումն է, միօնչդեռ Ռուսաստանն այն անվանում է հարավօսական՝ շեշտելով, որ այն Հարավային Օսիայի և Վրաստանի միջև է եղել, իսկ Ռուսաստանը ընդամենը հարկադրված է եղել ներգրավվել հակամարտության մեջ:

---

Ռուս-վրացական պատերազմի կարգավորման գործընթացը

Հակամարտության ավարտից հետ առաջնահերթ կարևորություն էր ստանում Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի իրավական կարգավիճակի հիմնահարցը: Օգոստոսի 14-ին ՌԴ նախագահ Դ.Մեդվեդևը հայտարարեց, որ Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի կարգավիճակը պետք է որոշեն իրենց ժողովուրդը ու Ռուսաստանը, որպես անվտանգության երաշխավորող Կովկասում, մտադիր են համաձայնվել իրենց ընդունած որոշման հետ[101]: Օգոստոսի 21-ին Աբխազիան դիմեց ՌԴ նախագահին ` խնդրանքով ճանաչել Աբխազիան, որպես անկախ հանրապետություն [102]: Օգոստոսի 25-ին ՌԴ Պետական դուման միաձայն ճանաչեց Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի անկախությունը[103]: 2008 թվականի սեպտեմբերի 9-ին, Մոսկվան հաստատեց դիվանագիտական հարաբերություններ Սուխումիի և Ցխինվալիի հետ, խոստանալով տեղակայել հանրապետությունների ռազմական բազաներում մոտ 4000 ռուս զինվորներ: Միաժամանակ հակամարտության արդյունքում տուժվածների համար ստեղծվում էր օգնության հիմնադրամ[104]:

Ի պատասխան դրա օգոստոսի 28-ին Վրաստանի խորհրդարանը արտահերթ նիստի ժամանակ ընդունեց փաստաթուղթ համաձայն, որի որոշվում է Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի կարգավիճակը Վրաստանի կազմում՝ համարելով այն «օկուպացված տարածքներ»[105]:

Այս գործընթացը նաև ռազմական գործողություններին համահունչ էին ընթանում: Այսպես դեռ 2008 թվականի օգոստոսի 14-16-ը ընկած ժամանակահատվածում, ռազմական գործողություններում ներգրավված պետությունների ղեկավարները` կնքեցին վրաց-հարավօսական հակամարտության խաղաղ կարգավորման պլան («Մեդվեդև — Սարկոզի պլան»), որը պաշտոնապես հաստատում էր ռազմական գործողությունների դադարեցում հակամարտության գոտում<sup>[106]</sup>: Հակամարտությունը ձեռք բերեց քաղաքական և դիվանագիտական բնույթ`անցում կատարելով միջազգային քաղաքականության ոլորտ:

Սակայն դրանով իրավիճակը չհարթեցվեց; հենց օգոստոսի 16-ին` պայթեցվեց Վրաստանի Կասպի քաղաքի երկաթուղային կամուրջը: Այդ գործողության համար Վրաստանի ներքին գործերի նախարար` Շոթա Ութիաշվիլիի այդ գործողության համար մեղադրեց ռուսական զորքերին^[107]: Իսկ Ռուսական կողմը հանդես եկավ ժխտողական հայտարարությամբ:

Հայտարարություն տարածվեց, որ օգոստոսի 17-ին ՌԴ-ն սկսել է դուրս բերել զորքերը Հարավային Օսիայից: Այնուհետև, Դմիտրի Մեդվեդևը հայտարարեց, որ զորքերը դուրս կբերվեն օգոստոսի 18-ին[108]: Նույն օրը Հարավային Օսիայի զորքերը մտան Ախալգորի (Լենինգորի), այսպիսով Հարավային Օսիան ամբողջությամբ անցավ չճանաչված հանրապետության իշխանությունների հսկողության տակ:

Արդեն օգոստոսի 19-ին ռուսական զորքերը սկսեցին դուրս գալ վրացական Գորի քաղաքից[109], մինչև օգոստոսի 22-ը նախատեսվում էր ռուսական զորքերի մեծ մասը դուրս հանել Վրաստանից: Հատկապես օգոստոսի 21-ին ռազմական տեխնիկայով հագեցած ռուսական շարասյունը դուրս եկավ Գորիից և Ցխինվալիով շարժվել դեպի Վլադիկավկազ[110]: Իսկ արդեն օգոստոսի 20-ին Հարավային Օսիայի նախագահ` Էդուարդ Կոկոյտին, արտակարգ դրության վերացման մասին հրամանագիր ստորագրեց[111]:

Այլևս ռազմական գործողությունների սպառնալիքը մնում էր անցյալում, իսկ հակամարտությունը տեղափոխվում էր միայն տեղեկատվական պատերազմի հարթակ, պետք էր գործի գցել արյդունավետ դիվանագիտությունը:

ՌԴ արտաքին գործերի նախարար` Սերգեյ Լավրովը հայտարարեց, որ Հարավային Օսիայի անվտանգության գոտում կմնան ոչ ավելի քան 500 ռուս խաղաղապահներ: Մինչև օգոստոսի 22-ը ռուսական զորքերը ամբողջությամբ լքեցին Գորին[112]:

Սակայն դրանով չավարտվեց ռուսական զորքերի դուրսբերումը Վրաստանից, դեռ երկրի արևմտյան շրջանների հարցը կար: Օգոստոսի 23-ին գեներալ- գնդապետ Նոգովիցին հայտարարեց այն մասին, որ ռուսական ստորաբաժանումները պարեկություն են անելու Փոթի նավահանգստում: Հենց նույն օրը Վրաստանի խորհրդարանը միաձայն ընդունեց երկրում պատերազմական իրավիճակի երկարացման մասին որոշումը մինչև սյուն տարվա սեպտեմբերի 8-ը՝ հիմնավորելով, թե քանի դեռ մեկ ռուս օկուպանտ կանգնած է վրացական հողին, Վրաստանը կմնա ռազմական դրության մեջ [113]:

Ընդհանուր առմամբ պատերազմական գործողություների ընթացքում Վրաստանը մեծ հույս ուներ, որ մի պահ Արևուտքը՝ ԱՄՆ և ՆԱՏՕ-ն կկանգնեցնեն ռուսներին, կմիջամտեն հակամարտության մեջ, սակայն այդպես չեղավ: Ամերիկյան նյութական առաջին աջակցությունը եղավ միայն օգոստոսի 24-ին, երբ Բաթումիի նավահանգիստ հասավ ամերիկյան ռազմածովային «USS McFaul» նավը` Վրաստանի համար մարդասիրական օգնությամբ: Նախատեսվում էր ևս երկու նավերի ժամանում` «USCGC Dallas», «USS Mount Whitney»[114]: Մինչ այդ ամերիկյան աջակցությունը Վրաստանին էր հասնում ռազմական ինքնաթիռներով: Ուշագրավ է այն փաստը, որը արդեն իսկ օգոստոսի 25-ին, արդեն Սև ծովի վրացական ափամերձ գոտում էին գտնվում ՆԱՏՕ երկրների ինը նավեր: Դրանք գործում էին «Մարդասիրական օգնություն Վրաստանին» քողի ներքո:

Օգոստոսի 25-ին նկատվեց որոշակի լարում.  Հարավային Օսիայի հատուկ գործերի նախարար Բորիս Չոչիևը, հայտարարեց այն մասին, որ վրացական զինված ուժերը մտել են Մոսաբռունի գյուղ (Ախալգորի): Վրաստանի ներքին գործերի նախարար` Շոթա Ութիաշվիլին հանդես եկավ հայտարարությամբ, որ վրացական ոստիկանությունը չի մտել գյուղ, այլ միշտ այնտեղ է եղել վրացիներով բնակեցված լինելու պատճառով[115]: Այնուհանդերձ արդեն իսկ օգոստոսի 27-ին, գեներալ-գնդապետ Նոգովիցին տեղեկացրեց, որ ռուսական լրացուցիչ զորքերը տեղակայել են Մոսաբռունի գյուղի սահմանին: Վրաստանի և Հարավային Օսիայի միջև հաջորդ անհարթությունն այն էր, որ օգոստոսի 28-ին Հարավային Օսիայի տարածքում ոչնչացվել էր վրացական անօդաչու «լրտես ինքնաթիռ»[116]: Վրաստանի ներքին գործերի նախարարությունը հերքեց տեղի ունեցածը:

Իսկ ռուս-վրացական հարաբերությունների մեջ իրական սեպ դարձավ սեպտեմբերի 26-ը: Երբ Ռուսաստանը Աբխազիան և Հարավային Օսիան  ճանաչեց միջազգային-իրավական տեսանկյունից, համապատասխան ելույթով հանդես եկավ ՌԴ նախագա Դմիտրի Մեդվեդևը[117]: Սա իհարկե այն քայլն էր, որը բանակցային գործընթացի համար համահավասար էր «վետոյի»:

Նման իրավիճակում, ինչպես նաև արևմտյան զինված ուժերի առկայության պայմաններում Վրաստանը գնաց արդեն հակադարձ դիվանագիտական հարվածի, որն ըստ էության կանխատեսելի էր: Վրաստանի արտաքին գործերի նախարարի տեղակալ Գրիգոլ Վաշաձեն, համաձայն Վրաստանի խորհրդարանի որոշման,  հայտարարեց Ռուսաստանի Դաշնության հետ դիվանագիտական հարաբերությունների դադարեցման մասին՝ պահպանելով հյուպատոսական հարաբերությունները[118]: Մինչև օրս երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունները չեն վերականգնվել:

Այս որոշումից հետո նաև այլ սրացումներ եղան, 1994 թ. Մոսկովյան համաձայնագիրը Վրաստանը հայտարարեց ուժը կորցրած[119], դրանից բացի  հայտարարվեց ռուսների համար Վրաստան  մուտքի վիզայի հեշտացման կարգի վերացումը:

2008թ-ի սեպտեմբերի 1-ին Վրաստանի իշխանություները հայտարարեցին Ռուսաստանի խաղաղապահ առաքելությունը դադարեցնելու մասին Աբխազիայի տարածքում և կոչ արեցին դուրս բերել բոլոր խաղաղապահ զորքերը այդ տարածաշրջանից[120]:

Վրաստանը միակողմանիորեն դուրս եկավ Հարավային Օսիայում հակամարտության կարգավորման մի շարք համաձայնագրերից, մասնավորապես`

• Վրացական կողմը դուրս եկավ Համատեղ վերահսկող հանձնաժողովի (ՀՎՀ) կազմից , որը ստեղծվել էր 1992թ-ի համաձայնագրի հիման վրա
• այնուհետև լուծարվել է հանձնաժողովը, փաստաթղթերը , որոնք կնքվել են ՀՎՀ շրջանակներում, ինչպես նաև Համատեղ խաղաղապահ ուժերի մանդատը (իրավունքները հաստատող փաստաթուղթ):

Այս իրադարձություններից հետո՝ սեպտեմբերի 2-ին, Վրաստանի վերաինտեգրման հարցերով նախարար `Թեմուր Յակոբաշվիլին հայտարարեց, որ ռուս զինվորականները Վրաստանում վերջնականապես կորցրել են իրենց խաղաղապահ լինելու դերը և պետք է անհապաղ լքեն հանրապետության տարածքը (այդ թվում նաև Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի)[121]: Վրաստանը պաշտոնապես տեղեկացրեց Ռուսաստանի Դաշնության հետ դիվանագիտական հարաբերությունների դադարեցման մասին: Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդովը ևս արտահայտեց իր դիրքորոշումը Վրաստանի հանրապետության ղեկավարության վերաբերյալ. « Ինչ վերաբերում է վրացական իշխանությանը, մեզ համար գործող վարչակարգը սնանկացել է և նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլին մեզ համար գոյություն չունի, նա համարվում է «քաղաքական դիակ»»[122]:
Սեպտեմբերի 3-ին Վրաստանում հայտարարվեց Ռուսաստանի դեսպանատան փակման մասին , այդ թվում նաև հյուպատոսարանի: Վրաստանի խորհրդարանը `արտահերթ նիստի ժամանակ չեղյալ համարեց` օգոստոսի 9-ից ամբողջ Վրաստանի տրածքով գործող ռազմական դրությունը և համընդհանուր մոբիլիզացիան, միաժամանակ հայտարարելով արտակարգ դրություն այն տարածաշրջաններում, որտեղ տեղակայված էին ռուսական զորքերը: Սեպտեմբերի 4-ին, հայտարարվել է, որ Վրաստանի նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլին ստորագրել է հրաման, ըստ որի ՌԴ քաղաքացիների համար վիզայի տրամադրման դրույթը հեշտացվում է , որը հետաձգվել էր` օգօստոսի 30-ին: Սեպտեմբերի 9-ին, դիվանագիտական հարաբերությունների հաստաման վերաբերյալ նշումների փոխանակումից հետո, Սերգեյ Լավրովը պարզաբանեց այդ պահից սկսած Ռուսաստանի կողմից ենթադրվող` Վրաստանի կարգավիճակը և նրա զորքի թույլատրելի քանակը Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի տարածքում. «Հիմա նրանք գտնվում են Աբխազիայի և Օսիայի տարածքում` ՌԴ նախագահի հրամանաով: Պայմանագրի ստորագրմամբ և վավերացմամբ նրանք պետք է գտնվեն միջազգային իրավունքների սահմաններում: Նրանք չպետք է լինեին խաղաղապահներ, այլ զինված ուժեր` ուրիշ երկրներից , որոնք պիտի ապահովեին անվտանգությունը` ընդունող կողմի խնդրանքի համաձայն» :

2008թ սեպտեմբերի 10-ին, ըստ Վրաստանի ԱԳՆ պաշտոնական տվյալների. «Այսօր առավոտյան 10:15 կրակոցներ են հնչել Վրաստանի ոստիկանական սահմանին`Կառալետի գյուղի մոտակայքում»:  Սեպտեմբերի 13-ին, սկիզբ դրվեց, ռուսական զորքերի դուրս բերման գործընթացի իրականացմանը `Վրաստանի Փոթի նավահանգստից: Օրվա վերջում Ռուսաստանի ԱԳՆ-ն հայտարարում է , որ ռուս խաղաղապահները տեղափոխվել են Փոթի – Սենակի սահման և լքել են Վրաստանի տարածքը ` համաձայն արդեն ձեռք բերված` սեպտեմբերի 8-ի, նախնական պայմանավորվածության Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի նախագահների Դ. Մեդվեդեվի ու Ն. Սարկոզիի միջև» :

Ըստ էության երկու երկրների նման դիրքորոշումը միայն սրում էր իրավիճակը տարածաշրջանում և որևէ կառուցողական լուծում չէր առաջադրվում, դա բնական էր, քանի որ Վրաստանը շարունակում էր պահպանելիր արևմտյան հստակ կողմնորոշումը: Արդեն իսկ 2008թ-ի սեպտեմբերի 23-ին, Վրաստան ժամանեց Եվրոպական միության դիտորդների առաջին խումբը , որի կազմում կային 28 մարդ: Մինչև հոկտեմբերի 1-ը Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հարակից տարածքներում պետք է ներկա գտնվեին ԵՄ 200 դիտորդներ՝ համաձայն ռուս-վրացական հակամարտությունները դադարեցման համաձայնագրի[123]: Հոկտեմբերի 1-ից էլ Եվրամիության կողմից նշանակված դիտորդները սկսեցին իրենց աշխատանքը հակամարտության գոտում` ռուսական զորքերին վրացական շրջաններից դուրս բերելու նպատակով: Վրաստանի ԱԳՆ նախարարը այնուհետև հայտարարեց, որ ռուսական զորքերը թույլ չեն տվել մոնիթորինգային խմբերի մուտքը բուֆերային գոտիներ: Նմանատիպ փոխադարձ մեղադրանքներ բազմիցս էին տեղում:

Կողմերը թեև իրական կառուցողական քայլերի չէին գնում, սակայն ամեն կերպ փորձում էին համաշխարհային հանրությանը հավաստիացնել իրենց կողմից կատարված և իրագործող գործողությունների արդարացիության և հիմնավոր լինելու մեջ: Այսպես՝ 2008 թ. սեպտեմբերի 27-ին ՌԴ ԱԳՆ նախարար Ս. Լավրովը, ՄԱԿ — ի Գլխավոր ասամբլեայի 63-րդ նստաշրջանում հանդես եկավ հայտարարությամբ. «Ռուսաստանի կողմից Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի ճանաչումը միակ հնարավոր միջոցն է ապահովելու անվտանգություն՝ հաշվի առնելով Վրաստանի ղեկավարության շովինիստական վերաբերմունքը նրանց նկատմամբ»[124]:

Համաձայն «Մեդվեդև-Սարկոզի պլանի» Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի վերաբերյալ միջազգային խորհրդակցություն պետք է հրավիրվեր, ինչը և պլանավորված էր հոկտեմբերի 15-ին Ժնևում (ընդհանուր առմամբ բանակցային գործընթացը պայմանականորեն կոչվում ն Ժնևյան խորհրդակցություններ): Սակայն առաջին հանդիպումը տապալվեց, քանի որ վրացական կողմը հրաժարվեց քննարկումների սեղանի շուրջ նստել Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հետ:

Երկրորդ փուլի համար, որը նոյեմբերի 18-ին էր, այնուամենայնիվ, եվրոպական կողմը հետաքրքիր աշխատանքային ֆորմատ առաջարկեց` կազմվեցին աշխատանքային երկու խումբ, որում ընդգրկված երկրները մասնակցում էին առանց սեփական երկիրը ներկայացնող ցուցանակի: Մի խումբը զբաղվեց շրջանում կայունացման և անվտանգության հարցերով, մյուսը` փախստականների և մարդասիրական օգնության հարցերով: Չնայած այն բանին, որ որևէ կոնկրետ լուծում չտրվեց հարցերին, այնուամենայնիվ արդեն որոշակի հաջողություն կարել էր համարել այն փաստը, որ կողմերը մի տեղում փորձեցին լուծում գտնել ստեղծված իրավիճակի համար:

Քննարկման երրորդ փուլը անցկացվեց` դեկտեմբերի 17-18-ին: Եվրոպացիների կողմից առաջարվեց «Միջադեպերի և կոնֆլիկտների կանխարգելում» փաստաթուղթը: Սակայն կրկին որևէ էական փոփոխություն տեղի չունեցավ: Որքան էլ Ֆրանսիան, ԵՄ-ը, ՄԱԿ-ը, ԵԱՀԿ-ն ջանքեր ներդրեցին, նոր հանրապետություններ ճանաչված երկրների կարգավիճակների քննարկման հարցով, որևէ իրավիճակի փոփոխության չհասան[125]:

2009 թ. փետրվար 17-18-ին, կայացավ ամփոփիչ Ժնևյան խորհրդակցությունների չորրորդ փուլը: Վերջնական արդյունքը եղավ այն, որ առաջին անգամ ընդունվեց կոնկրետ փաստաթուղթ`ապահովող որոշակի համագործակցության մեխանիզմներ տարածաշրջանում: Չնայած որ, ընդունված փաստաթուղթը չի կրում իրավաբանական պարտավորվածություն, այնուամենայնիվ այն շատ է կարևորվում: Ըստ փասթաթղթի պայմանների պետք է անցկացվի կառույցների ներկացուցիչների ամենշաբաթյա հանդիպումներ, կոնֆլիկտային տարածաշրջանում անվտանգության ապահովման հարցերով: Այս գործընթացը օգնելու էր կոորդինացնել գործողությունները, փոխանակվել գնահատականներով և կանխատեսումներով[126]:

Կարելի է ընդհանրացված ասել, որ հակամարտության ավարտից հետո բանակցային գործընթացում որևէ էական տեղաշարժ չեղավ, ինչը պահպանվում է մինչև օրս, ինչը պայմանավորված է գլոբալ աշխարհաքաղաքական դերակատարների կոնկրետ շահերով, որը վերաբերում է Հարավային Կովկաս տարածաշրջանին:

---

Պատերազմի ազդեցությունը Հարավային Կովկասում

Ռուս-վրացական հակամարտությունը մեծ ազդեցություն ունեցավ գլոբալ և լոկալ քաղաքականության մեջ: Սակայն այդ տարանջատումը զուտ պայմանական բնույթ ունի, քանի որ աշխարհաքաղաքական շահերի բախումը պայմանավորում էր Հարավային Կովկասում և ընդհանուր առմամբ հետխորհրդային տարածում տեղական քաղաքականության ուրվագիծը:

Հատկապես նշանակալից էին հակամարտության քաղաքական հետևանքները: Այսպես՝ օգոստոսի 12-ին, ԱՄՆ Սենատի արտաքին գործերի հանձնաժողովի ներկայացուցիչ ԱԳՆ նախարար Ջոզեֆ Բայդենը կարծիք հայտնեց, «…Ռուսաստանը կարող է դառնալ, այն կողմը, որը կտուժվի բոլորից շատ, եթե պատերազմը շարունակվի»: Նա հատուկ շեշտադրում էր, որ հակամարտության արդյունքում կտուժի ԱՄՆ և ՌԴ համագործակցությունը` ատոմային էներգիայի բնագավառում, Ջեքսոն-Վենիկին ուղղման գործողության դադարեցմանը, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը (ԱՀԿ) միանալը, Սոչիի օլիմպիադան[127]: Սա հստակորեն շեշտում է հակամարտության տոտալ բնույթը, այսինքն ԱՄՆ-ը ամեն ձևաչափով ցույց էր տալիս իր բացասական դիրքորոշումը:

Նույն օրը Վրաստանի նախագահ Միխայիլ Սաակաշվիլին հայտարարեց, որ Վրաստանը դուրս է գալիս ԱՊՀ կազմից, իսկ արդեն օգոստոսի 14-ին Վրաստանի կառավարությունը հաստատեց այդ որոշումը[128]: Թեև ԱՊՀ-ն քաղաքական իմաստով առանձնապես մեծ կարևորություն ու ներուժ ունեցող կառույց չէր, սակայն այն նախևառաջ խորհրդատվական հարթակ էր նախկին ԽՍՀՄ երկրների համար, իսկ տվյալ դեպքում Վրաստանը Ռուսաստանի հետ նման ձևաչափով բանակցելու կամ ինչ-որ պայմանավորվածությունների հանգելու հնարավորությունն էլ էր փակում: Մյուս կողմից հենց ԱՊՀ ձևաչափի միջոցով է, որ հետագայում  Ռուսսաստանը և մասնավորապես՝ Վ. Պուտինը առաջադրեց Եվրասիական տնտեսական միություն ձևավորելու նախագիծը:

Արդեն օգոստոսի 20-ին Ռուսաստանի ԱԳՆ նախարար Ս. Լավրովը «Wall Street Journal» պարբերակում հանդես եկավ կարևոր հայտարարությամբ. «…ԱՄՆ-ն ստիպված է ընտրություն կատարել վիրտուալ վրացական նախագծի կամ Ռուսաստանի հետ ավելի ընդգրկուն գործընկերության միջև»[129]: Սա արդեն խոսում էր Ռուսաստանի կոնկրետ դիրքորոշման մասին, որ երկիրը պատրաստակամ է առճակատման և չի պատրաստվում նահանջել, թեև ասվում էր բավականին մեղմ՝ շեշտելով գործընկերության դիրքերը:

Հստակ է, որ ռուս-վրացական հարաբերությունները եզակի չեն իրենց բնույթով, այն բավականին նմանօրինակ են ռուս-ուկրաինական հարաբերություններին: Դեռ 2008 թվականի օգոստոսի 10-ին ՄԱԿ-ում ԱՄՆ-ի նախկին դեսպան` Ռիչարդ Հոլբրուքը հայտարարեց, որ Ռուսաստանը հրահրում է Վրաստանին` մտադրված լինելով տապալել վրացական կառավարությունը … իսկ Ռուսաստանի հաջորդ թիրախը Ուկրաինան է[130]: Ի դեպ այդ շրջանում Ուկրաինայում իշխանության էին նարնջագույն հեղափոխության արդյունքում երկիրը ղեկավարող պրոարևմտյան ուժերը: Օգոստոսի 24-ին՝ Ուկրաինայի անկախության օրվա առիթով կազմակերպված զորահանդեսի ժամանակ «The Times» պարբերականին տրված հարցազրույցի ժամանակ երկրի նախագահ Վիկտոր Յուշենկոն ասեց. «…Մենք պետք է արագացնենք Եվրոպական անվտանգության համակարգի մեջ մեր ինտեգրվելու գործընթացը և սրանով բարձրացնել մեր երկրի անվտանգությունը: Միայն այս քայլերը կարող են երաշխավորել մեր երկրի անվտանգությունը, երկրի սահմանների անձեռնմխելիությունն ու ամբողջականությունը: Ով մտածում է Ուկրաինայի մասին, կարող է բացեիբաց ասել այն մասին, որ միակ ելքը լիովին պաշտպանված լինելու, դա Եվրոատլանտյան անվտանգության համակարգին անդամակցելն է»[131]: Եվրոատլանտյան անվտանգությունը համակարգը դա նախևառաաջ ՆԱՏՕ-ն է, իսկ դաշինքի այդքան մերձեցումը իր սահմաններին Ռուսաստանի համար արդեն կոնկրետ ազգային անվտանգության խնդիր է դառնում: Օգոստոսի 27-ին, Ֆրանսիայի ԱԳՆ նախարար Բերնար Կուշները հայտարարեց, որ «Ուկրաինական Ղրիմը» և Մոլդովան կդառնան ռուսական կառավարության հաջորդ հավանական նպատակները և որը ենթադրաբար շատ վտանգավոր է[132]: Այսօր, հաշվի առնելով Ղրիմում տեղի ունեցող գործընթացները, նախարարի այս խոսքերը ավելին քան հաստատվում են: Այսինքն հստակորեն կարող ենք ասել, որ նույն ռուս-վրացական հակամարտությունը հստակ տրամաբանություն ունի և այն մեծ հաշվով ազդեցության գոտիների բախման արդյունք է:

Հակամարտության ժամանակ ՌԴ նախագահ Դ. Մեդվեդևի և վարչապետ Վ. Պուտինի իրարամերժ վարքագիծը ստիպեց Արևմուտքին մտածել այն հարցի շուրջ, թե ո՞վ է իրականում Կրեմլի ղեկավարը, ու եկան այն եզրահանգման, որ Պուտինը շարունակում է լինել երկրի ղեկավարը: Հատկանշական է այն, որ վերլուծելով երկրի քաղաքական և տնտեսական իրավիճակը, շատ վերլուծաբաններ խոսում են ոչ թե Մեդվեդևի, այլ Պուտինի վարած քաղաքականության մասին:

Քաղաքագետ Լ. Ֆ. Շեվցովան «Ведомости» թերթին տված հարցազրույցում նշում է. «Ռուս-վրացական պատերազմը ապացուցեց, որ Ռուսաստանը վարում է հակաարևմտամետ քաղաքականություն և դա միաժամանակ նոր համակարգի կոնսոլիդացման վերջին ակորդն էր: Օգոստոսյան իրադարձությունները եկան ապացուցելու, որ ռուսական ներքին քաղաքականությունը գործիք է դարձել արտաքին քաղաքականության վարման համար: Մենք գործ ունենք պատերազմի հետ, որը ուղղված չէ Վրաստանին, սա առերեսում է ոչ թե ԱՄՆ-ի ,այլ Արևմուտքի հետ: Արդյունքում, Վրաստանը դարձավ քավության նոխազ, ու սա պետք է լինի նախազգուշացում այլ երկրների համար, առաջին հերթին` Ուկրաինայի: Չէ որ, Ուկրաինան եթե դառնա Եվրոպայի մի մաս ու սկսի ապրել ինչպես Լեհաստանը կամ Սլովենիան … եթե Ուկրաինան մտնի ՆԱՏՕ դա կլինի Արմագեդոն»[133]: Այս դիտարկումը ինչ-որ տեղ կարելի է իրավացի համարել, քանի որ հազիվ թե Ռուսաստանը թույլ տա Ուկրաինայի անդամակցությունը ՆԱՏՕ-ին:

ՆԱՏՕ-ի կոնկրետ շահն էր թելադրված նաև Վրաստանում: Դեռ 2008թ-ի օգստոսի 17-ին ԳԴՀ կանցլեր Անգելա Մերկելը, գտնվելով Թբիլիսիում, հայտարարեց . «…Եթե Վրաստանը ցանկություն ունենա , ապա ՆԱՏՕ-ի Բուխարեստյան գագաթաժողովի որոշումը չի փոփոխվի և ՆԱՏՕ-ի դռները Վրաստանի համար կբացվեն»[134]: Սեպտեմբերի 4-ին արդեն Սպիտակ տան պաշտոնական ներկայացուցիչը հայտարարեց , որ Ուկրաինան և Վրաստանը կատարում էին անհրաժեշտ պահանջները ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու համար ու անդամակցելու որոշումը կընդունվի դեկտեմբերին: Սեպտեմբերի 15-16-ին, Թբիլիսիում անցկացվեց ՆԱՏՕ-ի համաժողով , որի բացումն արեցին Վրաստանի նախագահ Մ.Սաակաշվիլին և ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յապ դը Հուպ Սխեֆեր : Համաժողովի ժամանակ գլխավոր քարտուղարը հայտարարեց , որ վերջին ամսվա իրադարձությունները կարող էին Վրաստանին հետ գցել ՆԱՏՕ-ին միանալու գործից, այնուամնենայնիվ «դաշինքի» դռները առաջվա պես բաց են Վրաստանի համար : Ոչ մի այլ երկիր վետոյի իրավունք չունի այս հարցում[135]: 2008 թվականի սեպտեմբերի 19-ին ԱՄՆ պաշտպանության նախարար Ռոբերտ Գեյթսը հայտարարեց, որ Ռուսաստանը կստանա ուժային պատասխան ԱՄՆ-ի կողմից եթե հարձակվի Վրաստանի վրա ՆԱՏՕ-ին միանալուց հետո[136]: Վրաստանին ՆԱՏՕ-ի անդամակցույթունը էլ ավելի կսրեր իրավիճակը Հարավային Կովկասում:

Պատերազմը զգալի հետք թողեց նաև տարածաշրջանին տնտեսական ու ներդրումային գրավչության վրա, այն  տարածաշրջանի, որը տրազիտային էր համարվում Արևմուտքի և Արևելքի միջև: Վրացական պատերազմից հետո Արևմուտքը նկատելիորեն ակտիվացրեց էներգառեսուրսների որոնումը, և դրանց երթուղիների այնպիսի ընտրություն, որը կշրջանցի Ռուսաստանը՝ նպատակ ունենալով նվազեցնել Եվրոպայի կախվածությունը ռուսական էներգակիրներից: Ձեռնարկվեցին ակնառու քայլեր այդ ուղղությամբ: Հունաստանը պայմանավորվածություն ձեռք բերեց Եվրոպայով ադրբեջանական գազի առաքման վերաբերյալ: Ադրբեջանը և Թուրքմենստանը աջակցեցին «Նաբուկո» գազամուղի ՌԴ-ն շրջանցելու գաղափարը[137]: Սակայն ռիսկերը բավականին մեծ էրին, որոնք կապված էին նաև Ղարաբաղյան հակամարտության հետ: Այսինքն ՀԱՊԿ անդամ հանդիսացող Հայաստանը ակամա դառնում էր գլոբալ աշխարհաքաղաքական խաղի մի մասը:

Ռուս-վրացական հակամարտությունը , ըստ Թուրքիայի ԱԳՆ նախարար Ալի Բաբաջանի` առիթ հանդիսացավ Հայաստանի, Թուրքիայի, Ադրբեջանի դիվանագիտական մտերմացմանը[138]: Դա դրսևորվեց մասնավորապես` Թուրքիայի նախագահ Աբդուլա Գյուլի աննախադեպ այցելությամբ Երևան, ֆուտբոլային դիվանագիտությանը, հայ-թուրքական արձանագրությունների ստորագրումը, որոնք մինչև օրս չեն վավերացվել:

Հայաստանի հյուսիսային սահմանների անմիջական հարևանությամբ պատերազմական գործողությունները երկրի համար նաև այլ հետևանքներև ունեցան։ Մասնավորապես, ռազմական գործողությունները, Վրաստանով անցնող հաղորդակցական ուղիների հետ կապված, լուրջ խնդիրներ առաջացրին. ըստ որոշ գնահատականների՝ ՀՀ տնտեսական վնասները դրա հետևանքով կազմեցին մոտ կես մլրդ դոլար: Հատկանշական է, որ հնարավոր մեկ այլ պատերազմի մասնակից կարող է հանդիսանալ հարավային հարևան Իրանը. հնարավոր ռազմական բախումը ԱՄՆ (Իսրայել) — Իրան հարթությունում պարբերաբար ակտուալանում է²²։ Այս հանգամանքները խիստ մտահոգիչ են և, անշուշտ, մեծացնում են Հայաստանի ռիսկերն ազգային անվտանգության տեսանկյունից։

Միևնույն ժամանակ, պատերազմական գործողություններից հետո ձևավորվող իրադրությունը մարտավարական առումով, թերևս, կարելի է բարենպաստ համարել Հայաստանի համար։ Դրանք սթափեցնող ազդեցություն գործեցին Ադրբեջանի ղեկավարության վրա (դրա մասին են վկայում այդ երկրի քաղաքական գործիչների և վերլուծաբանների ելույթները), քանի որ հիշեցրին, որ ցանկացած ռազմական գործողություն կարող է ընթանալ ո՛չ միայն մեկ կողմի կանխանշած սցենարով։

ԼՂՀ կարգավիճակի շուրջ քննարկումների աշխուժացումը պետք է դրական ընկալել, սակայն ոչ ՀՀ-ի կողմից ԼՂՀ-ն անհապաղ «ճանաչելու» առումով. այս հարցում անվտանգության գործոնը պետք է գերակայի «կարգավիճակի» և ճանաչման (այն էլ՝ միակողմանի) գործոնի նկատմամբ։ Կարգավիճակի հետ կապված խնդիրները լուծումներ են ստանում աշխարհաքաղաքական խոշոր միավորների քաղաքական կամքի առակայության պարագայում, ինչը մենք տեսանք Կոսովոյի, Հարավային Օսիայիև Աբխազիայի պարագայում, մինչդեռ ԼՂՀ դեպքում ներկայիս status quo-ն կարծես ձեռնտու է խոշոր տերություններից շատերին։ Այլ խնդիր է, որ անհրաժեշտ է նախապես պատրաստել իրավաբանական, դիվանագիտական և ռազմաքաղաքական գործողությունների լավ մշակված «փաթեթներ» տարածաշրջանային ամենատարբեր զարգացումների պարագայում կիրառելու նպատակով։ Հատուկ շեշտենք, որ նման փաթեթներում իրենց մասը պետք է ունենան նաև Ջավախքի և վրաստանաբնակ հայության խնդիրները։ Ակնհայտ է, որ Վրաստանի ներկայիս ղեկավարությունը չի կարող Ջավախքի անվտանգության լիարժեք երաշխավոր լինել։ Լրջագույն խնդիրներ կան Թբիլիսիի հայկական համայնքի համատեքստում, որի որոշ ներկայացուցիչներ իրենց լոյալությունն իշխանություններին, անշուշտ, կարող էին և ավելի զուսպ արտահայտել[139]։

Պատերազմական գործողությունները Հայաստանին ցույց տվեցին Ռուսաստանի հետ կապի դադարեցման դեպքում հնարավոր կորուստները, ինչպես նաև հնարավորություն տվեցին վերարժևորելու Հարավային Կովկաս տարածաշրջանի ամբողջականությունն ու երկրների փոխադարձ կապվածությունը: Սակայն առավել կարևոր շեշտադրումը Ղարաբաղյան հակամարտության հանգուցալուծման մեջ ռազմական հնարավոր տարբերակների բացառումն էր, ինչը երկարատև կայունության հիմքն է:

Պետք է նկատել, որ Ռուաստանի Դաշնության ըստ էության ռազմական հաղթանակն այնուհանդերձ անպատիժ չմնաց, սակայն Արևմուտքը հարվածեց ռուսական շահին տնտեսական լծակներով, հենց 2008 թ. երկրորդ կեսին ԱՄՆ-ում «ձեռնարկվեց» տնտեսական ճգնաժամի, որի արդյունքում ռուսական տնտեսությունը շատ ավելի տուժեց, քան արևմտյան շատ երկրների տնտեսությունը, այդ թվում և ԱՄՆ-ի: Իսկ Հայաստանի առումով պետք է նշել, որ երկիրը մինչև օրս չի վերադարձել հետճգնաժամային տնտեսական մակարդակին:

***

Ռուս-վրացական հնգօրյա պատերազմի հիմնահարցի ուսումնասիրությունը գիտական ու պրակտիկ մեծ նշանակություն ունի: Ընդհանուր առմամբ պատերազմը պետք է դիտարկել աշխարհաքաղաքական արևմուտք-արևելք հակամարատության և ազդեցության գոտիների բաժանման համատեքստում, հակամարտությւոնը սառը պատերազմի ավարտից հետո առաջին ռազմական բախումն էր այդ բևեռների միջև:

Մեր հետազոտությունից պարզ է դառնում, որ հակամարտության հիմնական կողմերը՝ Վրաստանն ու Ռուսաստանն ըստ էության երկար ժամանակ է առաջ պատրաստվում էին դեպքերի նման զարգացմանը, սակայն յուրաքանչյուրը հետապնդում էր իր առանձին քաղաքական նպատակները: Ռուսաստանին անհրաժեշտ էր հարված տալ ՆԱՏՕ-ի դեպի Արևելք ընդլայնման ծրագրերին, ինչպես նաև ԱՄՆ ազդեցության մեծացմանը ետխորհրդային տարածաշրջանում: Իսկ Վրաստանին անհրաժեշտ էր ռազմական գործողությունների միջոցով արևմուտքի ուշադրությունը բևեռել իր և տարածաշրջանի վրա՝ նախաձեռնելով նաև վերջինիս ներգրավումը զինված հակամարտության մեջ:

Այս հակամարտությունը իր բնույթով նույնական է Ուկրաինայում առկա հիմնախնդիրներին, մասնավորապես Ղրիմի հիմնահարցին, ինչն նույնպես կարող է նման ընթացք ունենալ:

Պետք է նշել, որ թեև Ռուսաստանի արմատական դիրքորոշման ու զենքի դիմելու քաղաքականության հիմնական պատճառը Վրաստանի (այդ համատեքստով նույնական նաև Ուկրաինայի) հնարավոր անդամակցությունն է Հյուսիսատլանտյան դաշինքին, ինչը ՌԴ ազգային անվտանգության առումով մեծ սպառնալիք է:

Հակամարտության մեջ առավել մեծ դեր ունի տեղեկատվական քարոզչությունը և ինֆորմացիոն պատերազմը, ընդհանուր առմամբ լրատվամիջոցները չէին կարող ամբողջական օբյեկտիվություն պահպանել, ռուսական լրատվամիջոցները ծառայում էին ՌԴ պաշտոնական դիրքորոշման ներկայացման գործին, նույն տրամաբանությամբ էին աշխատում նաև վրացական լրատվամիջոցները, իսկ արևմտյան մամուլը, որպես դիտորդ կարող էր թերևս օբյեկտիվ գնահատական տալ իրողություններին, սակայն քանի որ հակամարտությունը ի սկզբանե ուրվագծված էր արևմուտքի կողմից, ուստի նրանք ևս հակառուսական քարոզչություն էին տանում:

Հակամարտությունը մեծ ազդեցություն ունեցավ աշխարհաքաղաքական համատեքստով. Ռուսաստանը ցույցտվեց, որ պատրաստակամ է զենքով պաշտպանել իր շահերը, իսկ Հարավային Կովկասի երկրներն առավել զսպվածություն ցուցաբերեցին, մասնավորապես Ղարաբաղյան հակամարտության մեջ ռազմատենչ տարրը նվազեցվեց:

Հակամարտությունը զգալի ազդեցություն ունեցավ նաև Հայաստանի վրա, ոչ միայն Արցախյան հիմնահարցի կարգավորման ձևաչափի պահպանման, այլև զու տնտեսական արդյունքներով: Հայաստանը մեծ կորուստներ հատկապես արտաքին աշխարհի հետ միակ հուսալի ճանապարհի արգելափակման առումով, այն պայմաններում, երբ երկիրը արևելքից ու արևմուտքից շրջափակման մեջ էր: Ու այս ամենը ևս մեկ խթան հանդիսացավ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացին մեկնարկ տալու գործում:

---

[1] Տե´ս Mark Bromley, Paul Haulton, Pieter D. Wezeman, Siemon T. Wezeman, “SIPRI Arms Transfer Data, 2008”, SIPRI Fact Sheet, April 2009. էջ 4.

[2] Парвин Дарабади, Кавказ и Каспий в мировой истории и геополитике XXI века. – М.: Весь Мир, 2010, էջ 56

[3] Гриневецкий С. Р., Жильцов С. С., Зонн И. С., Геополитическое казино Причерноморья. – М.: Восток-Запад, 2009, էջ  78

[4] Совместное заявление министров иностранных дел Российской Федерации и Грузии, http://vip.lenta.ru/doc/2005/05/30/agreement/

[5] Гаджиев К. С., Кавказский узел в геополитических приоритетах России. – М.: Логос, 2010, էջ 102

[6] Ванюков Д. А., Веселовский С. П., Передел мира. Непризнанные государства. – М.: Книжный Клуб Книговек, 2011, էջ 157

[7] Ванюков Д. А., Веселовский С. П., Передел мира. Непризнанные государства. – М.: Книжный Клуб Книговек, 2011, էջ 124

[8] Ванюков Д. А., Веселовский С. П., Передел мира. Непризнанные государства. – М.: Книжный Клуб Книговек, 2011, էջ 126

[9] Տե´ս Սարգիս Հարությունյան, Վրաստան. Իրավիճակի Փոփոխություն, http://www.noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=511, 14.01.2012

[10] Ванюков Д. А., Веселовский С. П., Передел мира. Непризнанные государства. – М.: Книжный Клуб Книговек, 2011, էջ 133

[11] Տե´ս նույն տեղում, էջ 134

[12] Гаджиев К. С., Кавказский узел в геополитических приоритетах России. – М.: Логос, 2010, էջ 103

[13] Տե´ս Վրաստան. փոփոխվող իրավիճակ. Այլադավան հայերի խնդիրը,  «Նորավանք» Հիմնադրամ, Գլոբուս Վերլուծական տեղեկագիր  № 17 (25) Հոկտեմբեր, 2007թ.

[14] Дзарасов Р. С., Пятидневная война на Кавказе. События и размышления. – М.:  Либроком, 2009, էջ 34

[15] Гаджиев К. С., Кавказский узел в геополитических приоритетах России. – М.: Логос, 2010, էջ 64

[16] Տե´ս Վրաստան. փոփոխվող իրավիճակ. Այլադավան հայերի խնդիրը,  «Նորավանք» Հիմնադրամ, ԳԼՈԲՈՒՍ Վերլուծական տեղեկագիր  № 17 (25) Հոկտեմբեր, 2007թ.

[17] Տե´ս նույն տեղում

[18] Տե´ս Վրաստան. փոփոխվող իրավիճակ. Այլադավան հայերի խնդիրը,  «Նորավանք» Հիմնադրամ, ԳԼՈԲՈՒՍ Վերլուծական տեղեկագիր  № 17 (25) Հոկտեմբեր, 2007թ.

[19] Six Die in S.Ossetia Shootout, 2 Aug.2008, Civil Georgia // http://www.civil.ge/eng/article.php?id=18871

[20] На войне как на войне? Нарушения гуманитарного права и жертвы среди гражданского населения в связи с конфликтомвокруг Южной Осетии, 2009 Human Rights Watch // http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/georgia0109ruwebwcover_0.pdf

[21] Грузинская сторона обстреливает из минометов село Дменис — Минобороны // РИА Новости, 7 августа 2008 // http://ria.ru/defense_safety/20080807/150145173.html

[22] Югоосетинская сторона несет потери в результате обстрелов — Минобороны // РИА Новости, 7 августа 2008 // http://ria.ru/defense_safety/20080807/150145686.html

[23] СМИ: российские войска вошли в Южную Осетию ещё до начала боевых действий NEWSru.com, 11.09.2008 // http://newsru.com/russia/11sep2008/voshli.html

[24]Road to War in Georgia: The Chronicle of a Caucasian Tragedy,  http://www.spiegel.de/international/world/road-to-war-in-georgia-the-chronicle-of-a-caucasian-tragedy-a-574812-2.html

[25] Выступление руководителя делегации Российской Федерации на переговорах по вопросам военной безопасности и контроля над вооружениями М.И.Ульянова на пленарном заседании форума по сотрудничеству в области безопасности, Вена, 17 сентября 2008 года // http://www.mid.ru/brp_4.nsf/sps/3E52FF15ABEB5A08C32574C90026E89B

[26] Տե՛ս նույն տեղում

[27] Did Saakashvili lie? // Spiegel, 16.09.2008 // http://www.spiegel.de/international/world/did-saakashvili-lie-the-west-begins-to-doubt-georgian-leader-a-578273.html

[28] Georgia Offers Fresh Evidence on War’s Start, September 15, 2008 // http://www.nytimes.com/2008/09/16/world/europe/16georgia.html?ref=world

[29] Разведка США подтверждает правоту позиции России по ЮО — конгрессмен // РИА Новости, 9 сентября 2008 // http://ria.ru/world/20080909/151121908.html

[30] Did Saakashvili lie? // Spiegel, 16.09.2008 // http://www.spiegel.de/international/world/did-saakashvili-lie-the-west-begins-to-doubt-georgian-leader-a-578273.html

[31] Грузия начала танковую атаку на южные окраины Цхинвали. 8 августа 2008 // http://lenta.ru/news/2008/08/08/tank/

[32] http://www.kommersant.ru/doc/1009540

[33] http://news.liga.net/news/world/404423-gruziya-prinyala-reshenie-o-vosstanovlenii-konstitutsionnogo-poryadka-v-yuzhnoy-osetii.htm

[34] ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 5951 նիստի արձանագրություն //http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/PRO/N08/454/58/PDF/N0845458.pdf?OpenElement

[35] http://www.un.org/russian/news/story.asp?newsID=10051#.Uxr0uPl_uY0

[36] http://lenta.ru/news/2008/08/08/control/

[37] ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 5952 նիստի արձանագրություն http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/PRO/N08/455/15/PDF/N0845515.pdf?OpenElement

[38] http://www.interfax.ru/politics/txt.asp?id=25932

[39] http://lenta.ru/news/2008/08/08/appeal/

[40] http://news.bbc.co.uk/hi/russian/international/newsid_7550000/7550761.stm

[41] http://glavnoe.ua/news/n9729

[42] http://www.rosbalt.ru/main/2008/08/10/511978.html

[43] http://www.gazeta.ru/news/lastnews/2008/08/10/n_1254595.shtml

[44] http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/georgia0109ruwebwcover_0.pdf

[45] http://www.interfax.ru/26613

[46] http://lenta.ru/news/2008/08/12/poti/

[47] http://www.interfax.ru/26624

[48] http://www.newsru.com/world/13aug2008/ruzirs.html

[49] Обращение Президента Республики Южная Осетия Эдуарда Кокойты // Комитет по информации и печати Республики Южная Осетия, 20 сентября 2008 // http://cominf.org/2008/09/26/1166478369.html

[50] Абхазский Генштаб: Грузия планировала после захвата Южной Осетии завоевать Абхазию // Интерфакс, 22 августа 2008 // http://www.interfax.ru/28626

[51] Россия и Грузия козырнули картами // http://www.kommersant.ru/doc/1216705

[52] Грузия начала войну — Тбилиси подтвердил намерение решить грузино-осетинский конфликт силовым путем —  http://www.regnum.ru/news/1037978.html

[53]Официальное заявление Тбилиси: Грузия приступила к наведению конституционного порядка — http://www.regnum.ru/news/1037979.html

[54] http://www.civil.ge/rus/_print.php?id=18049

[55]  Вооружённый конфликт в Южной Осетии. BBC, 8 августа 2008, http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_7548000/7548983.stm

[56] http://www.civil.ge/rus/article.php?id=17198

[57] http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/georgia0109ruwebwcover_0.pdf

[58] Конфликт на Кавказе начался с территории Украины – Саакашвили // http://www.unian.net/world/159300-konflikt-na-kavkaze-nachalsya-s-territorii-ukrainyi-saakashvili.html

[59] http://www.polit.ru/news/2008/11/05/saakashvili/

[60] Саакашвили: Русские испугались нашей армии и бежали // http://inosmi.ru/world/20081106/245138.html

[61] Did Saakashvili lie? // Spiegel, 16.09.2008 // http://www.spiegel.de/international/world/did-saakashvili-lie-the-west-begins-to-doubt-georgian-leader-a-578273.html

[62] Киевский вестник. № 102(6513) от 18 октября 2008 года. էջ 2

[63] Войну в Южной Осетии начала Грузия, заявил экс-премьер Грузии Сигуа // http://ria.ru/world/20110811/415751691.html

[64] На войне как на войне? Нарушения гуманитарного права и жертвы среди гражданского населения в связи с конфликтомвокруг Южной Осетии, 2009 Human Rights Watch, էջ 69-73:

[65] http://www.gazeta.ru/news/lenta/2008/08/11/n_1255305.shtml

[66] http://newsru.com/world/12aug2008/rehearsal_print.html

[67] Q&A: Conflict in Georgia // http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7549736.stm

[68] http://www.golos-ameriki.ru/content/rice-memoirs-2011-11-17-134049423/248530.html

[69] Венесуэла осудила агрессию Грузии против Южной Осетии // http://www.gazeta.ru/news/lenta/2008/08/15/n_1257409.shtml

[70] http://www.bbc.co.uk/russian/international/2009/09/090930_eu_findings_summary.shtml

[71] Доклад комиссии ЕС: войну начала Грузия // http://www.bbc.co.uk/russian/international/2009/09/090930_eu_georgia_report.shtml

[72] http://news.mail.ru/politics/2164955/

[73] В ОБСЕ Россию назвали участником конфликта на Кавказе, а не посредником в его урегулировании. (9 августа 2008).// http://korrespondent.net/world/548933-v-obse-rossiyu-nazvali-uchastnikom-konflikta-na-kavkaze-a-ne-posrednikom-v-ego-uregulirovanii

[74] Саакашвили пытается сохранить территориальную целостность Грузии, уничтожая осетин // Сайт партии «Единая Россия», 11 августа 2008 // http://er.ru/news.html/?id=134552

[75] http://www.regnum.ru/news/polit/1041684.html

[76] http://noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=742

[77] http://www.expert.ru/news/2008/08/29/putin/

[78] http://noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=742

[79] Տե՛ս նույն տեղում

[80] Война в Южной Осетии! http://ep-news.livejournal.com/45700.html

[81] http://r-ia.ru/proisshestviya/proigral-li-saakashvili.html (հոդվածը հեռացվել է կայքից)

[82] http://www.zagolovki.ru/article/19Aug2008/itog

[83] In Wake of Georgian War, Russian Media Feel Heat // http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/09/14/AR2008091402249.html

[84] Козырев Г.И., Конструирование “жертвы” как способ создания управляемой конфликтной ситуации, Социологические исследования, № 4, Апрель 2009, էջ 63-73

[85] Михайленко Т. А. «Особенности информационной войны в современном мире. На примере грузино-южноосетинского конфликта в августе 2008 года» // Журнал Факультета государственного управления МГУ «Государственное управление. Электронный вестник», Выпуск № 19, июнь 2009 года

[86] http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article4518254.ece

[87] В Грузии в субботу отключат вещание всех российских телеканалов. Интерфакс, 8 августа 2008 // http://www.interfax.ru/world/25994

[88] http://www.interfax.ru/print.asp?sec=1448&id=40620

[89] http://ria.ru/osetia_news/20080818/150470231.html

[90] Глобальные СМИ в информационной войне против России (“Limes”, Италия) // http://inosmi.ru/world/20080910/243918.html

[91] http://russian.people.com.cn/31519/6476748.html

[92] CNN выдал кадры из Цхинвали за вид разрушенного Гори — российские СМИ // РИА Новости, 8 сентября 2008 // http://ria.ru/osetia_news/20080908/151078965.html

[93] http://video.foxnews.com/v/3911776/just-so-scary/#sp=show-clips

[94] http://www.interfax.ru/russia/27513

[95] Հարությունյան Գ. Հարավային օսիայի շուրջ հակամարտության առանձնահատկությունները և հետևանքները, 13.09.2008 // http://noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=742

[96] Официальный сайт МИД Грузии взломан хакерами. Интерфакс (9 августа 2008).// http://www.interfax.ru/26009

[97] http://ria.ru/media/20080810/150250603.html

[98] http://www.interfax.ru/print.asp?sec=1448&id=40620

[99] http://www.kasparov.ru/material.php?id=48A0537D80049

[100] http://podrobnosti.ua/accidents/warandterror/2008/08/14/547158.html

[101] http://www.kommersant.ru/doc/1012261

[102] http://www.interfax.ru/28408

[103] http://www.rg.ru/2008/08/25/duma-obraschenie-anons.html

[104] http://www.gazeta.ru/politics/2008/09/09_a_2834964.shtml

[105] http://www.ng.ru/cis/2008-08-29/5_georgia.html?mthree=4

[106] Дмитрий Медведев подписал план урегулирования грузино-южноосетинского конфликта, состоящий из согласованных ранее шести принципов, 16 августа 2008 года // http://archive.kremlin.ru/text/themes2008/08/205390.shtml

[107] Взрыв железнодорожного моста в Грузии прервал сообщение с Арменией, 16 августа 2008 // http://lenta.ru/news/2008/08/16/bridge/

[108] Медведев пообещал начать вывод войск из Грузии 18 августа // http://lenta.ru/news/2008/08/17/withdraw/

[109] http://lenta.ru/news/2008/08/20/out/

[110] http://www.interfax.ru/28323

[111] http://www.vremya.ru/2008/152/5/210975.html

[112] http://news.uaclub.net/26_319203.html

[113] http://www.civil.ge/rus/article.php?id=17450

[114] http://www.interfax.ru/world/28809

[115] Черное море стало Североатлантическим // http://www.kommersant.ru/doc/1016486

[116]Над Цхинвали сбит грузинский беспилотник //  http://ria.ru/defense_safety/20080828/150745221.html

[117] Ռուսաստանի կողմից Աբխազիայի և Հարավայի Օսիայի ճանաչման հրամանը տեսքտը տե՛ս http://document.kremlin.ru/page.aspx?1114434

[118] Парламент Грузии объявил Абхазию и Южную Осетию оккупированными //http://www.ng.ru/cis/2008-08-29/5_georgia.html?mthree=4

[119] http://newsru.com/world/30aug2008/golh_print.html

[120] http://lenta.ru/news/2008/09/01/abkhaz/

[121] http://lenta.ru/news/2008/09/02/skk/

[122] Интервью итальянскому телеканалу РАИ На официальном сайте Президента России 2 сентября 2008 // http://archive.kremlin.ru/appears/2008/09/02/2155_type63379_206080.shtml

[123] В Грузию прибыла первая группа наблюдателей из Евросоюза Радио «Свобода» 23 сентября 2008 // http://www.svoboda.org/content/news/466045.html

[124] Кавказский кризис показал, что решать проблемы современности в шорах однополярного мира невозможно, заявил Сергей Лавров. Центр новостей ООН (27 сентября 2008) // http://www.un.org/russian/news/story.asp?newsID=10356#.UxyFjPl_uY0

[125] http://inopressa.ru/article/16Feb2009/spiegel/lavrov.html

[126] Мурат Джиоев: «Выработанные в Женеве механизмы по предотвращению и реагированию на инциденты носят рекомендательный характер» // http://cominf.org/node/1166479365

[127] http://www.regnum.ru/news/996999.html

[128] http://www.rbc.ru/rbcfreenews/20080815000905.shtml

[129] America Must Choose Between Georgia and Russia, Wall Street Journal,  20.08. 2008 // http://online.wsj.com/news/articles/SB121919150258855111?mod=fpa_editors_picks&mg=reno64-wsj&url=http%3A%2F%2Fdefault%2Farticle%2FSB121919150258855111.html%3Fmod%3Dfpa_editors_picks

[130] Бывший посол США в ООН считает, что Россия спровоцировала Грузию и следующей будет Украина, 11 августа 2008  // http://newsru.com/world/11aug2008/hollbrooke.html

[131] Interview with President Yushchenko // http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article4593424.ece

[132] http://newsru.com/world/27aug2008/koushner.html

[133] http://www.vedomosti.ru/newspaper/article/161385/

[134] http://www.newsru.com/world/17aug2008/merkel.html

[135] http://kommersant.ru/doc/1027108

[136] http://news.sky.com/story/634439/us-warns-russia-over-georgia-attack

[137] http://kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1027173

[138] http://www.reuters.com/article/2008/09/23/us-turkey-armenia-idUSTRE48M2FN20080923

[139] http://noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=742