Հետխորհրդային տրանսֆորմացիան Հայաստանում

Հետխորհրդային տրանսֆորմացիան այն փոփոխություններն են, որոնք տեղի են ունեցել ԽՍՀՄ փլուզումից հետո նախկին միութենական երկրների, այդ թվում նաև Հայաստանի քաղաքական համակարգում:

Մեր վերլուծության խնդիրն է հստակեցնել Հայաստանի Հանրապետությունում անկախությունից հետ տեղի ունեցած փոփոխությունների ընդհանուր բնույթը, տրամաբանական կապվածությունը ու նշանակությունը: Հայաստանն այսօր գտնվում է մի կարգավիճակում, որն ընդունված է անվանել «անցումային շրջան», երբ երկիրը անցում է կատարում դեպի ժողովրդավարություն: Իսկ ինչպիսի պայմաններում է ընթանում այդ անցումը, ինչպիսի քաղաքական գործընթացներով է ուղեկցվում, ինչպիսի ինստիտուցիոնալ հիմնավորում է ստանում, ինչպիսի քաղաքական մշակույթ է ձևավորվում և այլն: Այս ամենը մեր վերլուծության հիմնական ուղենիշն է;

Խորհրդային Միության անկումը նշանավորվեց ժողովրդավարական արժեքների հաղթանակով, ամբողջատիրական համակարգը զիջեց իր դիրքերը, իսկ դրան փոխարինած ավտորիտար վարչակարգերը քիչ, թե շատ շարունակում են կայուն մնալ: Երբ «միակ խաղը քաղաքում» ժողովրդավարությունն է, ավտորիտար վարչակարգերն էլ իրենց ներկայացնում են որպես անցնումային շրջանում գտնվող երկրներ[1]:

 Անցումային քաղաքական համակարգերի  տիպաբանության հիմնահարցը կապված է քաղաքական արդիականացման (մոդեռնիզացման) հետ, վերջինս նկարագրում է անցումը ավանդական քաղաքական համակարգերից ժամանակակից համակարգերի (հատկապես լիբերալ-դեմոկրատիայի): 1980-ականների կեսերից  անցումային ռեժիմների ուսումնասիրությունը կապված էր դեմոկրատիզացման` դեմոկրատիայի «երրորդ ալիքի» հետ: Չնայած որոշակի նույնացմանը, բայց ակնհայտ տարբերություն կա քաղաքական արդիականացման և ավտորիտար (տոտալիտար) համակարգերից ժողովրդավարականի անցման միջև: Գոյություն ունեցող երկու հայեցակարգից քաղաքական արդիականացումը նկարագրում է ավանդական կառույցների անցումը ժամանակակից քաղաքական կառույցների, իսկ դեմոկրատիզացիան (ժողովրդավարացումը) նկարագրում է «երրորդ ալիքի» հիմնահարցերը[2]:

Տրանսֆորմացիայի մեջ գտնվող համակարգերում առկա են մի շարք բարդությունները: Նախ աքաղաքական համակարգերը զարգացման մեջ են: Ուստի դժվար է միանշանակորեն մեկնաբանել դրանց հատկանիշները: Դրանք սովորաբար խառը տիպի համակարգեր են, ուստի ունեն և՛ ժողովրդավարական, և՛ ավտորիտար ռեժիմների գծեր:

Այդպիսի է իրավիճակը նաև Հայաստանում: Խորհրդային  իշխանության  տարիներին  բոլոր  միութենական  հանրապետություններում  խորհրդարանական  համակարգերի  փոխարեն  հաստատված  էր  բյուրոկրատական-ամբողջատիրական  համակարգ,  որտեղ  կոմկուսը  հանդիսանում  էր  գլխավոր  ինսիտուտը: Ամբողջատիրական իշխանությունը  իրեն  էր  ենթարկել  հասարակական  կյանքի  բոլոր  ոլորտները: Հայաստանում  իշխանափոխությունը  տեղի  ունեցավ  1990 թ.,  երբ  գարնանը  կայացած  խորհրդարանական  ընտրությունների  ժամանակ  Գերագույն  խորհուրդի  նախագահ  ընտրվեց  Լ.  Տեր-Պետրոսյանը: Գերագույն  խորհրդի  նոր  ընտրությունների  հետևանքով  Հայաստանում  աստիճանաբար  ձևավորվեց    խորհրդարանական  կառավարման  համակարգը`  միակուսակցական  ղեկավարությամբ: «Ղարաբաղ»  կոմիտեն  1989թ.  համագումարում  ձևավորեց  նոր  կուսակցություն`  ՀՀՇ[3]: Ըստ էության սա մի շրջան էր, երբ փոփոխվում էր կառավարող մարմնի գաղափարախոսությունը, իսկ բուն կառուցվածքը՝ կուսակցական համակարգը մնում էր նույնը:

Հայաստանի  երրորդ  հանրապետության  քաղաքական  զարգացումը,  պայմանականորեն  կարելի  է  բաժանել  երեք  փուլերի`  1990-1995,  1995-1998  և  1998թ.  հետո  ընկած  ժամանակաշրջան:

Առաջին  փուլին  բնորոշ  էր  հանրապետության  օրենսդիր  և  գործադիր  մարմիններում  ՀՀՇ-ի  բացարձակ  գերակայությունը: Այդ  տարիներին  կատարվեցին  տնտեսական  և  քաղաքական  բնույթի  մի շարք  կարևոր  փոփոխություններ: Գերագույն  խորհուրդը   1990թ.  օգոստոսի  23-ին  ընդունեց  «Անկախ  պետականության  հաստատման  գործընթացի  սկիզբն»  ազդարարող`  Հայաստանի  անկախության  հռչակագիրը,  որոշակիացրեց  Հայաստանի  պետական  և  հասարակական  կառուցվածքի  հիմնական  սկզբունքները`  իշխանությունների  տարանջատում,  սեփականության  ձևերի  հավասարություն,  խոսքի,  խղճի  մամուլի,  ժողովների,  միտինգների,  ցույցերի  ազատություններ,  քաղաքական  բազմակարծություն,  բազմակուսակցականություն,  կուսակցությունների  հավասարություն,  զինված  ուժերի  և  իրավապահ  մարմինների  ապաքաղաքականացում: Հռչակագիրը  հիմք  ընդունեց  մարդու  իրավունքների  համընդհանուր  հռչակագիրը,  որդեգրեց  1918թ.  մասիսի  28-ին  ստեղծված  Հայաստանի  անկախ  հանրապետության  ժողովրդավարական  ավանդույթները,  Հայկական  ԽՍՀ-ն  վերանվանեց  Հայաստանի  Հանրապետություն,  ի  լուր  աշխարհի  հայտարարեց,  որ  ՀՀ  ամբողջ  տարածքում  գործում  են  միայն  ՀՀ  Սահմանադրությունը  և  օրենքները,  հռչակեց  «Հայաստանի  Հանրապետությունը  որպես  միջազգային  իրավունքի  սուբյեկտ,  որը  վարելու  էր  անկախ  արտաքին  քաղաքականություն»[4]: Հռչակագիրը  հիմք  հանդիսացավ  ՀՀ  նոր  Սահմանադրության: Այս շրջանն ավելի շուտ ենթադրում էր առաջնային անցում ինստիտուցիոնալ հիմքերի ձևավորում, չմոռանանք նաև, որ այս շրջանում էր, որ երկիրը պատերազմական վիճակում էր, ուստի պետության հիմնական նպատակը ռազմական խնդիրներին էին ուղղված: Հայաստանում  իշխանությունները  կանգնած  էին,  մի  կողմից`  պետականության  ստեղծման,  մյուս  կողմից`  ամբողջատիրական,  վարչահրամայական  սոցիալիստական  համակարգից  ժողովրդավարական-իրավական  համակարգին  անցնելու  մարտահրավերների  առջև: Այս  փուլում  կառավարող  կուսակցությանը`  ՀՀՇ-ին,  առավել  հետաքրքրում  էր  իր  իշխանությունը  ամրապնդելու  խնդիրը: Այդ  նպատակով  նախապատրաստեց  հանրապետության  նախագահի  մասին  օրենքի  նախագիծ  և  ներկայացրեց  Գերագույն  խորհրդի  քննարկմանը: Փաստորեն  ՀՀՇ-ն  իրականացնում  էր  խաղաղ  ճանապարհով  պետական  հեղաշրջում`  խորհրդարանական  կառավարման  համակարգից  անցում  կատարելով  նախագահականին: Այդպես  էլ  եղավ: Առանց  ժողովրդի  կամքը  հարցնելու  Գերագույն  խորհուրդը  1991թ.  օգոստոսի  1-ին  ընդունեց  այդ  օրենքը: Մինչ  այդ  Գերագույն  խորհրդի  նախագահությունը  1991թ.  հունիսին  ընդունել  էր  որոշում  ՀՀ-ում  նախագահի  պաշտոն  հիմնելու  մասին,  ինչպես  նաև  ՀՀ  առաջին  նախագահի  ընտրություններն  անցկացնել  1991թ.  հոկտեմբերի  16-ին:  Գերագուն  խորհուրդը  ընդունեց  օրենք  ՀՀ  ամբողջ  տարածքում  հանրաքվե  անցկացնելու  մասին,  որը  նշանակվեց  1991թ.  սեպտեմբերի  21-ին: Այս  հանրաքվեով  ՀՀ-ը,  ամբողջ  ժողովրդի  կամքն  արտահայտելով,  դուրս  եկավ  ԽՍՀՄ  կազմից: Այդ  օրն   էլ  համարվեց  ՀՀ  անկախության  օր: Սա արդեն տրանսֆորմացիոն երկրորդ նշանակալի քայլն էր, երբ ըստ էության ձևավորվում էր միանձնա կառավարման կար՝ նախագահական երկիրը: Սովորաբար տրանզիտային շրջանում գտնվող երկրների համար անհրաժեշտ է քաղաքական իշխանության վճռականությունն ու քաղաքական կամքը, որը մեկ անձի մոտ շատ ավելի վառ կարող է արտահայտված լինել, քան ողջ խորհրդարանի: Այդպիսով երկրում ուժեղացավ նախագահական իշխանությունը:

1990-1991թթ.  խորհրդարանի  ընդունած  օրենքներով  և  որոշումներով  աստիճանաբար  ձևավորվում  էին  պետական  իշխանության  մարմինները,  կարգավորվում  էր  հասարակական  կյանքի  տարբեր  ոլորտների  կառավարման  համակարգը: Հանրապետությունում  պետական  իշխանության  բարձրագույն  մարմինը  դարձավ  Գերագույն  խորհուրդը: Վերջինս  ձևավորեց  նաև  անկախ  հանրապետության  կառավարություն`  վարչապետի  գլխավորությամբ,  նաև`  նոր  դատական  իշխանություն: Երկրի  պետական  և  միջպետական  հարաբերություններին  առնչվող  բոլոր  հիմնահարցերը  քննարկվում և  լուծվում  էին  խորհրդարանի  միջոցով: Ստեղծվեց  15  մշտական  գործող  պատգամավորական  հանձնաժողովներ,  որոնց  կազմում  աշխատում  էին  112  պատգամավորներ: Փաստորեն  ձևավորվում  էր  Հայաստանում  երրորդ  խորհրդարանական  կառավարման  համակարգը,  որը  գործեց  մինչև  1991թ.  հոկտեմբերը,  այսինքն`  հանրապետության  նախագահի  և  փոխնախագահի  ընտրությունները: Ընտրություններում  ձայների  բացարձակ  մեծամասնությամբ  հաղթանակ  տարան  ՀՀ  Գերագույն  խորհրդի  նախագահ  Լ. Տեր-Պողոսյանը  և  փոխնախագահ  Գ.  Հարությունյանը: Սկսեց  ձևավորվել  նախագահական  ինսիտուտը,  որը  շարունակում  է  գործել  առ  այսօր:

«Հանրապետության  նախագահի  մասին»  1991թ.  օրենքով  խորհրդարանի  շատ  լիազորություններ  անցան  նախագահին: Օրենքում  ասվում  էր,  որ  ՀՀ  նախագահը  հանրապետության  բարձրագույն  պաշտոնատար  անձն  է  և  գլխավորում  է  գործադիր  իշխանությունը: Նա  ներկայացնում  է  ՀՀ-ն  երկրի  ներսում  և  միջազգային  հարաբերություններում,  ընտրվում  է  հինգ  տարին  մեկ  անգամ,  չի  կարող  երկու  անգամ  անընդմեջ  ընտրվել  ՀՀ  նախագահի  պաշտոնում:

Նախագահական  կառավարման  քաղաքական  համակարգի  ձևավորումը  ենթադրում  էր  ընդունել  նաև  օրենք  Գերագույն  խորհրդի  մասին: 1991թ.  նոյեմբերի  19-ին  խորհրդարանն  ընդունեց  օրենք  «ՀՀ  Գերագույն  Խորհրդի  մասին»:  Իսկ Գերագույն  խորհուրդը  ընդունեց  օրենք  «Հասարակական-քաղաքական  կազմակերպությունների  մասին»,  և  ՀՀ-ում  սկսեցին  ձևավորվել  և՛  կուսակցություններ,  և՛  հասարակական  կազմակերպություններ, որոնք ըստ էության կազմում են ժողովրդավարական համակարգի հիմնական բջիջը:  1991-1995 թթ.  արդեն  գործում  էին  շուրջ  50  քաղաքական  կուսակցություններ  և  1000-ից  ավելի  հասարակական  կազմակերպություններ: Հանրապետության  անկախացումից  հետո  ժողովուրդն  ընտրեց  ժողովրդավարական  ուղին,  որի  պայմաններից  մեկը  տնտեսության  բազմակացութաձևությունն  էր: Որպես  ժողովրդավարական  հանրապետություն,  Հայաստանը  որդեգրել  է  ազատ  շուկայական  տնտեսության  համակարգը,  որի  սյուներն  են  մասնավոր  սեփականությունը,  գնագոյացման  համակարգը  և  մրցակցությունը: Հայաստանում  գործում  է  առաջարկի  և  պահանջարկի  շուկայական  օրենքը[5]:

Օրենքների ընդունումով փաստացիորեն ինստիտուցիոնալ ամրագրում էր ստանում առկա քաղաքական իրավիճակն ու ուժային հարաբերակցությունը: Սա թերևս կարևորագույն իրավաբանական ձեռքբերումն էր:

ՀՀ-ն  1990-1995թթ.  ունեցել  է  կառավարման  երկու  համակարգ`  սկզբում  խորհրդանարական,  իսկ  հետո`  նախագահական: ՀՀ  քաղաքական  համակարգն  ունի  և՛  խորհրդարանական,  և՛  նախագահական  համակարգերին  բնորոշ  գծեր:   ՀՀ  քաղաքական  զարգացման  երկրորդ  փուլն  սկսվում  է  ՀՀ  սահմանադրության  ընդունման  և  նոր  խորհրդարանական  ընտրություններով: Խորհրդարանը  կոչվեց  Ազգային  Ժողով,  որի  190  պատգամավորներից  150  ընտրվել  էին  մեծամասնական,  իսկ  40`  համամասնական  ընտրահամակարգով: Նախագահական  կառավարման  քաղաքական  համակարգում  պահպանվեց  ՀՀՇ-ի  մենաշնորհ  իշխանությունը,  որպես  գլխավոր  ուժ: 1995թ.  գարնանը  ՀՀՇ-ն  ստեղծեց  վեց  կուսակցությունների  դաշինք,  որը  ստացավ  «Հանրապետություն»  անունը: Սա  հետապնդում  էր  երկու  նպատակ.  նախ  ցույց  տալ  հանրությանը,  ու  ՀՀՇ-ն  միայնակ  չի  կառավարում  երկիրը,  ստեղծել  է  կոլեգիալ  բանականությամբ  մի  մարմին  և  երկրորդ`  նախապատրաստական  այնպիսի  աշխատանք  կատարել,  որպեսզի  եկող`  1996թ.  նախագահական  ընտրություններում  ապահովի  Լ.  Տեր-Պետրոսյանի  հաղթանակը:

1996թ.  սեպտեմբերին  տեղի  ունեցան  հանրապետության  նախագահի  նոր  ընտրություններ: Նախագահ  հռչակվեց  Լ.  Տեր-Պետրոսյանն, որից հետո ժողովրդական դժգոհություների ալիք բարձրացավ: Սա արդեն նոր միտում է դարձել Հայաստանի քաղաքական համակարգի համար, որ ընտրություններից հետո ժողովրդական զանգվածների հուզումներ են սկսվում, մինչև օրս էլ բոլոր նախագահական ընտրություններից հետո նման հուզումներ եղել են, բացառություն էր միայն 1998 թվականը: 1998թ  սկզբին  Լ.  Տեր-Պետրոսյանը  հրաժարական  տվեց,  որով  և  ավարտվեց  ՀՀՇ-ական  իշխանությունը  Հայաստանում: Պետք է շեշտադրել, որ հրաժարականի պատճառը արտաքին քաղաքական կուրսի մեջ էր, մասնավորապես Ղարբաղյան հիմնախնդրի: Այսինքն կարող ենք եզրակացնել, որ մեծ հաշվով հայաստանում իշխանափոխության հիմքը դարձավ արտաքին գործոնը, այլ ոչ թե ժողովրդավարական գիտակցությունն ու մշակույթը:

1998թ.  ՀՀ-ում  տեղի  է  ունենում  նախագահական  արտակարգ  ընտրություններ,  որի  արդյունքում  նախագահ  է  ընտրվում  Ռ.  Քոչարյանը: 1998թ-ից  մինչև  օրս  որոշակի  տեղաշարժեր  եղան  երկրի  տնտեսության,  մշակութային,  քաղաքական  կյանքի  և  այլ  ոլորտներում,  փոխվեց  իշխանությունների  վերաբերմունքը  քաղաքական  կուսակցությունների  նկատմամբ,  ընդունվեց  ընտրական  նոր  օրենսգիրք,  տեղի  ունեցան  տնտեսության  կառուցվածքային  փոփոխություններ,  սեփականաշնորհման  գործընթացը  դրվեց  օրինականության  հիմքի  վրա,  կարգավորվեցին  ազատ  շուկայական  հարաբերությունները: Արտաքին  հարաբերություններում  ևս  կատարվեցին  որակական տեղաշարժեր.  ՀՀ  դերը  զգալիորեն  աճեց  աշխարհի  եվրոպական  մասում: ՀՀ-ը  դարձավ  Եվրախորհրդի  անդամ: ՄԱԿ-ի  ամբիոնից  առաջին  անգամ  հնչեց  հայոց  ցեղասպանության  ճանաչման  հարցը: Այս  բոլորը  զուգորդվում  է  երկրում  ժողովրդավարության  զարգացմամբ:

1999թ.  Կ.  Դեմիրճանը  դարձավ  Ազգային  Ժողովի  նախագահ,  իսկ  Վ.  Սարգսյանը`  վարչապետ: Սկսեց  ձևավորվել  այսօրվա  գործող  իշխանության  համակարգը: Կարծես երկրում հաստատվում էր զսպումների ու հակակշիռների բավականին գործուն մեխանիզմ, թե հիմնվում էր ղեկավար անձանց հեղինակության վրա: Սակայն  հոկտեմբերի  27-ի  ողբերգական  իրադարձություններից  հետո իրավիճակը արմատապես փոխվեց, երկրի ողջ իշխանական լծակները մնացին նախագահի ձեռքում: 2003 թվականի նոր նախագահական  և  խորհրդարանական  ընտրությունները ոչ մի էական փոփոխություն չբերեցին[6]: Քոչարյանի կառավարման շրջանում, ըստ էության, երկիրը ուժեղ նախագահական համակարգի ազդեցոթյան տակ էր, կուսակցական ուժերը կարծես երկրորդական պլան էին մղված, դրա հիմնական պատճառն էլ այն էր, որ նախագահն կուսակցական չէր:

Հայաստանի Եվրոպական ինտեգրացիոն գոծընթացի արդյունքը եղավ սահմանադրական փոփոխությունները 2005 թվականին, որով կրճատվում էր նախագահի լիազորությունները: Այսինքն Հայաստանը կրկին սկսեց անցում կատարել դեպի պառլամենտարիզմի համակարգի, սակայն այստեղ էլ թելադրող դիրքում էր գտնվում կրկին արտաքին գործոնը, մասնավորապես պառլամենտարիզմը արժեք էր դիտարկվում եվրոպական ընտանիքի կողմից և ի վերջո 2005 թվականի սահմաանդրական փոփոխությունների անհրաժեշտությունը կրկին պարտադրված էր Եվրոպայի կողմից:

2008 թվականից նախագհ ընտրվեց, ապա 2013 թվականին վերընտրվեց Սերժ Սարգսյանը: Ս. Սարգսյանի նախագահությունը նախ աչքի ընկավ այն հանգամանքով, որ կուսակցական պատկանելությունը սկսեց կարևոր նշանակություն ստանալ: Երկրի ղեկավարը միաժամանակ նաև Հանրապետական կուսակցության առաջնորդն էր, իսկ ՀՀԿ-ն միաժամանակ մեծամասնություն ուներ ոչ միայն Ազգային ժոովում, այլև տեղական ինքնակառավարման համակարգում: Այսինքն 2008 թվականից երկիրը ավելի շուտ սկսեց կրկին կուսակցական կառավարման համակարգ ստանալ: Թեև նախագահի լիազորությունները կրճատվել էին, սակայն նախագահը ղեկավարում էր նաև խորհրդարանական մեծամասնություն կազմող «Հանրապետական»  կուսակցությունը, որը ըստ էության հնարավորություն էր տալիս կրկին մեկ անձի ձեռքում պահել երկրի ողջ իշխանությունը:

 Այդպիսով կարող ենք ընդհանարացնել, որ նախ Հայաստանի  քաղաքական  համակարգը  առանձնապես  չի  տարբերվում  արևմտյան  քաղաքական  համակարգերից:  Բայց  որակական  իմաստով  ՀՀ  քաղաքական   ուժերն  ու  կազմակերպությունները  ներազգային  կյանքի  կազմակերպման  ու  կարգավորման  գործում  դեռևս  չեն  կատարում  նույն  դերը  ու  նշանակությունը:  Հասարակության  մեծամասնությունը   դեռևս  չի  շփվում  կուսակցական  կառույցների  հետ  և  իր  շահերի  և  արժեքային  կողմնորոշումների  պաշտպանությունը   այդ  կառույցների  մեջ  չի  տեսնում:  Եթե  անգամ  նրանց  միջև  կապ  կա,  ապա  միայն  միջնորդավորված`  կուսակցական  մամուլի  և  այլ  լրատվամիջոցների  միջոցով,  որոնք  նաև  միշտ  չէ,  որ  տալիս  են  իրավիճակի  ադեկվատ  արտացոլումը:  Հասարակության  մեջ  գաղափարական  խոր  արմատներ  չունենալու  պատճառով  հաճախ  կուսակցությունները  քաղաքական  թատերաբեմից  հեռանում  են  իրենց  լիդերի  ձախողման  հետ  մեկտեղ:  Այսօր արդեն  միանշանակորեն  կարելի  է  ասել,  որ  անցումային  հասարակություններից  շատերում  բազմակուսակցական  համակարգը  էապես  չազդեց  հասարակական  կյանքի  ժողովրդավարացման  վրա[7]:  Բոլոր  դեպքերում,  նրանց  գործունեությունը  չարդարացրեց  հասարակության  մեծամասնության  սպասումները:  Ավանդական-փակ  հասարակությունից  ժողովրդավարական-բաց  հասարակության  անցման  ներկա  փուլում  արմատապես  փոխվել  է  քաղաքական  ինստիտուտների,  սոցիալական  խմբերի  ու  անհատների  փոխհարաբերությունների  բնույթն  ու  բովանդակությունը:  Հայաստանի  քաղաքական  համակարգում  իշխում  է այն  մտայնությունը,  թե,  ի  տարբերություն  պետական  համակարգի,  քաղաքական  կուսակցությունների  գործունեությունը  մասնավոր  ոլորտ  է  և  ենթակս  չէ  ո՛չ պետական,  ո՛չ  էլ,  առավել  ևս,  հասարակական  վերահսկողության:

Անկախությունից հետ երկրի քաղաքական ռեժիմը ենթարկվեց որոշակի տրանսֆորմացիայի: Սկզբում կոմունիստական կուսակցությանը փոխարինեց նոր գաղափարախոսությամբ հանդես եկող Հայոց համազգային շարժումը, որն աստիճանաբար դրեց նախագահական կառավարման հիմքերը: Սակայն ՀՀՇ-ական կառավարման ավարտն ազդարարեց Ղարաբաղյան հիմնահարցի շուրջ եղած տարաձայնությունները: 1998-2008 թվականներին երկիրը կոնկրետ մեկ կենտրոնից էր կառավարվում, գործում էր ուժեղ նախագահական համակարգ, որը կրկին արտաքին քաղաքական պայմաններից ելնելով ինստիտուցիոնալ վերափոխման ենթարկվեց, 2005 թվականի սահմանադրության փոփոխություններով երկրում հաստատվեց կիսանախագահական համակարգ: Իսկ արդեն 2008 թվականից Հայաստանում կրկին սկսեց վճռորոշ դեր խաղալ կուսակցական կառավարումը, թե իշխող Հանրապետական կուսակցության ներսում ներքին ասիմետրիա կա, գործող նախագահը կամքը առաջնային է: Ընդհանուր առմամբ այսօր էլ հնարավոր փոփոխությունների հնարավորությունը կապված է արտաքին քաղաքական գործընթացներով, երկրի ինտեգրացիոն կողմնորոշմամբ:

[1] Այդ մասին մանրամասն տե՛ս Լինց Խ., Ալֆրեդ Ս. Ժողովրդավարությանն անցնելու և ժողովրդավարության կայացման խնդիրները Հարավային Եվրոպա, Հարավային Ամերիկա և հետկոմունիստական Եվրոպա, Եր., Կովկասի ինստիտուտ, 2011, էջ 480-521:

[2] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб.: Издательство С.-Петербургского университета, 1999, էջ 110-111:

[3] ՀՀՇ-ի մասին մանրամասն տե՛ս http://www.anm.am

[4] Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրի տեքստ տես՛ ՀՀ ԱԺ պաշտոնական կայքում http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=2602

[5] Թամազյան Ա., Հայոց  պետականության  և  քաղաքական  համակարգի  կայացումը,  Եր., 2006,  էջ  339

[6] Նույն  տեղում,  էջ  341:

[7] Հարությունյան Է.,  Քաղաքական  համակարգի  զարգացման  հիմնախնդիրները  անցումային  հասարակությունում,  Եր.,  2003,  էջ 66: