Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն (ԵԱՀԿ). Հելսինկյան եզրափակիչ ակտի 10 սկզբունքները

Համաշխարհային մեզ հայտնի պատմությունը հիմնականում եվրոպակենտրոն է եղել, իսկ Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների դարաշրջանից ի վերը եվրոպական քաղաքականությունը տարածվեց ողջ աշխարհով մեկ: Եվրոպայում էր լուծվում ողջ մոլորակի ճակատագիրը, իսկ այդ լուծումները հաճախ արյունալի բնույթ էին կրում: Եվրոպան դարձել էր թատերաբեմ բրիտանական, ֆրանսիական, գերմանական, ռուսական և այլ շահերի բախման համար: Որոշ միջոցառումներ էին ձեռնարկվում Եվրոպան միավորելու համար (հիմնական ռազմական ուժի միջոցով), սակայն ապարդյուն; Այդպես մինչև Երկրորդ աշխարհամարտ: Պատերազմից հետո Եվրոպան բաժանվեց երկու մասի՝ արևմուտքում գերիշխում էր ԱՄՆ-ի կողմից ղեկավարվող կապիտալիստական համակարգը, իսկ արևելքում՝ ԽՍՀՄ կողմից ղեկավարվող կոմունիզմը: Եվրոպան երկրորդական կարգավիճակ էր ստացել երկու համաշխարհային բևեռների հարաբերությունների մեջ:

Երկու հակադիր համակարգերի պայքարի և մրցակցության կարևորագույն տարրը Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության և ՆԱՏՕ-ի միջև ռազմական դիմակայությունն էր, որը գնալով սաստկանում էր: Հաշվի առնելով, որ կողմերն ունեին հզոր հրթիառամիջուկային ներուժ, անհրաժեշտ էր ստեղծել այնպիսի «խաղի կանոններ», որպեսզի այդ դիմակայությունը երբեք չվերածվեր պատերազմի, ինչը համապատսխանում էր եվրոպական բոլոր պետությունների շահերին: Կենսականորեն կարևոր այդ հիմնահարցի լուծումն էլ հենց դարձավ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության հարցերով խորհրդաժողովի հրավիրման կարևոր նախապայմաններից մեկը:

Արևելքն ու արևմուտքն իրենց նկրտումներն ունեին, սակայն որևէ ընդհանուր եզրակացության գալու համար, նրանց երկուսին էլ հարկավոր էր փոխզիջման հանգել: Այստեղ հարցը շահերի և պայմանավորվածությունների նուրբ եզրեր գտնելու մասին էր, ինչը կնպաստեր միջազգային լարվածության թուլացմանը, սպառազինությունների մրցավազքի որոշակի կասեցմանը, Եվրոպայում զինված հակամարտությունների առաջացման վտանգի նվազեցմանը և Արևելքի ու Արևմուտքի՝ բլոկների միջև մրցակցության գործընթացի տեղափոխմանը հրապարակային դիվանագիտության և քաղաքական-քարոզչական պայքարի ոլորտ: համաեվրոպական խորհրդաժողովի հրավիրման գաղափարի սկզբնական փուոլւմ ավելի հեռահար ծրագրեր կառուցելն աննպատակահարմար էր:

Երկու կողմերն էլ չէին ցանկանում սահմանափակվել մեկ հանդիպումով, ուստի ձգտում էին պայմանավորվել տարբեր համաժողովների անցկացման մասին, որոնց ժամանակ կկարողանային հետամուտ լինել սեփական շահերին և գործնականում իրականացել հրապարակային դիվանագիտություն: Այս փուոլում որևէ միջազգային կառույցի ստեղծումը օրակարգի հարց չէր, թեև սոցիալիստական երկրներն առաջարկում էին խորհրդաժողովի ժամանակ ձևավորել Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության հարցերով մշտական մարմին:

Դեռ 1954 թ. ԽՍՀՄ-ն առաջարկել էր մշակել մի պայմանագիր՝ 50 տաի ժամկետով, որը կստորագրեին եվրոպական բոլոր պետությունները, որը կհենվեր մշտապես գործող կազմակերպչական կառույցի վրա: Բայց, քանի որ դա ինքին կասեցնում էր Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության (Արևմտյան Գերմանիայի) մուտքը ՆԱՏՕ և Եվրոպայի անվտանգությունն առանձնացվում էր ԱՄՆ-ի անվտանգությունից, արևմտյան երկրներն այդ գաղափարը հարամեցին ոչ նպատակահարմար:

Այնուհետր 1964 թվականին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի նստաշրջանում, համաձայնեցնելով իր գործողությունները վարշավայի պայմանագրի մյուս երկրների հետ, Լեհաստանի պատվիրակությունն առաջարկեց հրավիրել եվրոպական անվտանգության հարցերով կոնֆերանս՝ Եվրոպայի բոլոր երկրների մասնակցությամբ:  Նման կոնֆերանսի հրավիրման գաղափարը շուտով դարձավ Արևելքի և Արևմուտքի միջև բանակցությունների առարկա, իսկ բանակցությունների ընթացքում աստիճանաբար մերձենում էին կողմերի դիրքորոշումները և ուրվագծվում էր խորհրդաժողովի ապագա օրակարգը:

Բուխարեսոտւմ 1966 թվականի հուլիսին Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության երկրներըի կողմից ընդունված Եվրոպայում խաղաղության և անվտանգության ամրապնդման Հռչակագրում սահմանվեցին սոցիալիստական երկրների գերակայող խնդիրները եվրոպական անվտանգության բնագավառում և հաստատվեց համաեվրոպական համաժողով հրավիրելու առաջարկը:

1966 թ. թվականի դեկտեմբերին Փարիզում ՆԱՏՕ-ի խորհրդի նիստն ընդունեվ, որ չի բացառում մինչև Գերմանիայի վերամիավորումը ԽՍՀՄ-ի հետ Եվրոպայում անվտանգության և զինաթափման հարցերի շուրջ համաձայնության գալը:

 Եվս մեկ մոդել առաջարկեց Շարլ դը Գոլը, որը նախատեսում էր հրավեիր միայն եվրոպական երկրների խորհրդաժողով, այսպես կոչված «Եվրոպա՝ Անտլատիկայից մինչև Ուրալ» հայտնի արտահայտությամբ:

ԵԱՀԽճի հրավիրման գաղափարի գործնական իրականացման ճանապարհին չափազանց կարևոր դեր խաղացին 1968 թ. իրադարձությունները Չեխոսլովակիայում: Այդ իրադարձությունները համոզիչ կերպով վկայեցին, որ հասարակական զարգացմանսոցիալիստական համակարգը դառնում է անպաշտպան, երբ սոցիալսիտական երկրների քաղաքացիներն սկսում են լիովին օգտվել մարդու իրավունքներից և հիմնարար ազատություններից:

1969 թ. մարտի 17-ին Վարշավյան պատկի կազմակերպության անդամ երկրենրը կոչով դիմեցին բոլոր եվրոպական երկրներին՝ ձեռնամուխ լինելու համաեվրոպական խորհրդաժողովի հրավիրման նախապատարաստությանը: Այդ կոչը դրական արձագանք գտավ չեզոք երկրներում, այդ թվում՝ Ֆինլանդիայում:

1969 թ. մայիսի 5-ին Ֆինլանդիայի կառավարությունը հուշագիր հանձնեց բոլոր եվրոպական, ինչպես և ԱՄՆ-ի և Կանադայի կառավարություններին՝ առաջարկելով ձեռնարկել ապագա խորհրդաժողովի հրավիրման նախապատրաստությունները: Ֆինլանդիան նաև պատրաստակամություն հայտնեց հանդես գալ որպես խորհրդաժողովի կազմակերպիչ:

Ընդհանուր առամաբ և՛ ՆԱՏՕ-ն, և՛ Վարշավյան պայմանագրի երկրները աստիճանաբար համակերպվում էին նման հնարավորությունների հետ:

1970 թ. նոյեմբերին Ֆինլանդիայի կառավարությունը հուշգիր ուղարկեց բոլոր շահագրգիռ կողմերին՝ առաջարկելով Հելսինկիում անցկացնել համաեվրոպական խորհրդաժողովի հետ կապված հարցերի քննարկամ նախնական հանդիպումներ:

Արևելքը դրական արձագանքեց, իսկ Արևմուտքը որոշ վերապահումներ ուներ՝ կապված ԱրևմտյանԲեռլինի հետ, որի շուրջ 1971 թ. սեպտեմբերին քառակողմ համաձայնագրի ստորագրումով հանվեց խորհրդաժողովի անցկացման հիմնական արգելքներից մեկը:

1972 թ. նոյեմբերի 22-ին Հելսինկիի Դիպոլի արվարձանում սկսվեցին համաեվրոպական խորհրդաժողովի նախապատրաստմանն առնչվող բազմակողմ խորհրդատվությունները, որոնք հայտնի են որպես «Դիպոլի պայմանավորվածություններ»: դրանց դրական ընթացքին նպաստեցին Եվրոպայի կյանքում այնպիսի կարևոր իրադարձություններ, ինչպիսիք էին ԳԴՀ-ի ևԳՖՀ-ի միջև հարաբերությունների հիմնադրույթային պայմանագիրը, Վիետնամում պատերազմի վարտը, ինչպես նաև մյունխենյան գործարքներին վերջ դրած Չեխոսլովակիայի և ԳՖՀ-ի միջև 1973 թ. կնքված պայմանագիրը[1]:

Հելսինկիում բազմակողմ խորհրդատվություններն ավարտվեցին հունիսի 8-ին Եզրափակիչ հանձնարարականների ընդունումով, որոնք հայտնի են նաև որպես «Երկնագույն գիրք»: Խորհրդատվությունների մասնակիցները հանձնարարում էին իրենց կառավարություններին Խորհրդաժողով հրավիրել այդ գրքում թվարկված պայմանների հիման վրա: Հանձնարարակներում առաջարկվում էր Խորհրդաժողողվի օրակարգը, մասնակիցների կազմը, անցկացման վայրը և ժամանակը, կանոնակարգը և ֆինանսական կարգը: Առաջարկվեց Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության խորհրդաժողովը (ԵԱՀԽ) անցկացնել երեք փուլով:

Առաջին փուլում պետք է հանդիպեին անդամ պետությունների արտգործնախարարները, որպեսզի հաստատեին ընթակարգը, օրակարգը և Խորհրդաժողովի աշխատանքային մարմիններին տրվելիք հանձնարարությունները: Այդ փուոլում արտգործնախարարներին, առաջարկվում էր ներկայացնել իրենց կառավարությունների կարծիքները Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության հիմնահարցերի վերաբերյալ և ցանկության դեպքում, հանդես գալ օրակարգային նոր առաջարկներով:

Երկորդ փուոլում պետք է սկսեին աշխատել հատուկ հանձնաժողովներն ու ենթահանձնաժողովները, որոնց հանձնարարվում էր նախապատրաստել հուշագրերի, հանձնարարակների և եզրափակիչ այլ փաստաթղթերի նախագծերը:

Երրորդ փուոլում առաջարկվում էին հանդիասվոր նիստում հաստատել Խորհրդաժողովի եզրափակիչ փաստաթղթերը: Իսկ անդամ պետությունների ներկայացուցչական կազմը պետք է որոշվեր ավելի ուշ:

Խորհրդաժողովի կազմի առումով առաջարկվում էր հրավիրել բոլոր եվրոպական պետություններին, ԱՄՆ-ին և Կանդային: Ցանկության դեպքում նշված պետություններից յուրաքանչյուրը կարող էր հանդես գալ դիտորդի դերում: Ենթադրվում էր նաև Եվրապային սահմանակից պետություններին, մասնավորապես Միջերկրածովյան երկրներին սեփական տեսակետները ներկայացնելու հնարավորություն տալ: Ընթացակարգի կանոնների համաձայն, բոլոր պետությունները պետք է մասնակցեին ,որպես ինքնուրույն և անկախ պետություններ»՝ «լիակատար հավասարության պայմաններում»:

Որոշվեցին Խորհրդաժողովի աշխատանքային մարմինները՝ Համակարգող կոմիտեն, հանձնաժողովներն ու ենթահանձնաժողովները, որոնք պետք է իրենց աշխատանքն սկսեին Խորհրդաժողովի երկորդ փուլից: Ընթացակարգի արմատական դրույթներից մեկը շեշտում էր, որ Խորհրդաժողովի որոշումներն ընդունվում են կոնսենսուսով: Խորհրդաժողովի աշխատանքային լեզուն հաստատվեցին անգլերենը, իսպաներենը, իտալերենը, գերմաներենը, ռուսերենն ու ֆրանսերենը: Որոշվեց նաև ֆինանսավորման կարգը:

Բազմակողմ խորհրդատվությունների ավարտը և Եզրափակիչ հանձնարարականների ընդունումը դարձավ Հելսինկիում դարձավ եվրոպական պետությունների առաջին դրական փորձը մայրցամաքի անվտանգության և համագործակցության հիմնահարցերը կարգավորելու ուղղությամբ: Այդ իրադարձությունը դարձավ Եվրոպայում նոր աշխարհակարգի ձևավորման պատմական գործընթացի սկիզբը:

ԵԱՀԽ առաջին փուլը տեղի ունեցավ 1973 թ. հուլսի 3-7-ին՝ Հելսինկիում: Տեղ գտած հայտարարություններն ու առաջարկությունները ցույց տվեցին, որ երկրները հավատարիմ են սկզբունքային այն դիրքերին, որոնք պետք է պաշտպանեին առաջիկա Խորհրդաժողովի ժամանակ: Հաջորդ փուլում նախատեսվում էր քննարկել այդ առաջարկները և փորձել մշակել եզրափակիչ տեքստը, որը պետք է հաստատվեր երրորդ փուլում: Երկրորդ փուլը անցավ 1973 թ. օգոստոսի 29-ից մինչև 1975 թ. հունիսի 21 Ժնևում: Մասնակիցները պետք է հանրագումարի բերեին պետությունների տարբեր դիրքորոշումները Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության հարցերի վերաբերյալ և կոնսենսուսի հասնեին: Լուրջ դժվարություններ առաջացան հումանիտար բնագավառում համագործակցության սկզբունքային հիմքերի որոշման, սահմանների անխախտելիության և վստահության միջոցառումների ձևակերպումների ժամանակ: Չնայած այս ամենին երկրորդ փուլը հաջողությամբ ավարտեց իր առաքելությունը և Խորհրդաժոովի Համակարգող կոմիտեն որոշում ընդունեց Խորհրդաժողովի երրորդ փուլն անցկացնել Հելսինկիում:

1975 թ. օգոստոսի 1-ին եվրոպական 33 երկրների, ինչպես նաև ԱՄՆ-ի և Կանադայի ղեկավարներն իրենց ստորագրություններով ամրագրեին ԵԱՀԽ հելսինկյան Եզրափակիչ ակտը[2]: Եզրափակիչ ակտում նախատեսված են տասը սկզբունքներ, որոնք դիվանագիտության պատմության մեջ հայտնի դարձան որպես հելսինկյան դեկալոգ: Դրանք են.

1. Ինքնիշխանություն, ինքնաիշխանությանը բնորոշ իրավունքների հարգում,
2. Ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չգործադրում
3. Սահմանների անխախտելիություն,
4. Պետությունների տարածքային ամբողջականություն,
5. Վեճերի խաղաղ լուծում,
6. Ներքին գործերին չմիջամտում,
7. Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների, այդ թվում՝ մտքի, խղճի, կրոնի և համոզմունքների ազատության հարգում,
8. Իրավահավասարություն և սեփական ճակատագիրը տնօրինելու ժողովուրդների իրավունք,
9. Համագործակցություն պետությունների միջև,
10. Միջազգային պարտավորությունների բարեխիղճ իրագործում:

Եզրափակիչ ակտի մեջ ներառված էր վստահության ամրապնդման, անվտանգության և զինաթափման միջոցառումների փաստաթուղթը, որը պետություններին դրդում էր քաղաքական լրավածության թուլացումը լրացնել ռազմական լարվածության նվազեցման բանագավառում կոնկրետ պայմանավորվածություններով:

ԵԱՀԽ-ի հիմքով էլ հետագայում ձևավորվեց Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը[3]: ԵԱՀԿ-ին վերապահված է նաև ղարաբաղյան հարցի կարգավորումը[4]:

[1] Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը /Պատմությունը, գործունեությունը և հեռանկարները / Ա. Հարությունյան, Եր., Անտարես, 2006, էջ 19-21:

[2] Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը /Պատմությունը, գործունեությունը և հեռանկարները / Ա. Հարությունյան, Եր., Անտարես, 2006, էջ 23-24:

[3] Տե՛ս ԵԱՀԿ-ի պաշտոնական կայքը http://www.osce.org/

[4] Торкунов А. В. Современные международные отношения и мировая политика, М., 2004, էջ 527-530: