Հանրային քաղաքականության մշակում. հետազոտական կենտրոնների գործունեությունն ու վերլուծական գործիքակազմը

Հանրային քաղաքականության մշակումը.

Հանրային քաղաքականության ձևակերպումն ու իրականացումը սովորաբար ներառում է չորս փուլեր, այդ գործընթացը երբեմն անվանվում է «քաղաքական ցիկլ», որոնք կազմված են մի քանի հաջորդական գործողություններին:

• Առաջին փուլում որոշվում, հստակեցվում է հասարակական հիմնախնդիրները և քաղաքականության նպատակները (քաղաքականության նախաձեռնում),
• Երկրորդ փուլում տեղի է ունենում հանրային (պետական) քաղաքականության մշակում և լեգիտիմացում (քաղաքականության ձևակերպում),
• Երրորդ փուլում տեղի է ունենում հանրայաին քաղաքականության իրականացում և վերահսկողություն (քաղաքականության իրագործում),
• Չորրորդ փուլում հանրային քաղաքականության գնահատում և կարգավորում (քաղաքականության գնահատում):

Այսինքն հանրային քաղաքականության մշակումը «քաղաքական ցիկլի» երկրորդ փուլում է, այսինքն այն ավելի շուտ նախապատարաստական բնույթի է:

Հանրային քաղաքականությունը մշակվում է պետական իշխանության բարձրագույն մարմինների կողմից, հաշվի առնելով այն բազմաթիվ հանգամանքներ եւ պայմաններ՝ այլ քաղաքական դերակատարների՝ կուսակցությունների, քաղաքացիական հասարակության միավորումների, համալսարանների, հետազոտական կենտրոնների, ազդեցիկ գործարարների, մշակույթի եւ գիտության գործիչների մասնակցությամբ:

Պետության քաղաքականության մշակման հիմքում ընկած են հասարակության բազային շահերը, պետության զարգացման համատապատասխան փուլի ռազմավարական պահանջմունքները, որոնք արտահայտվում են քաղաքական լիդերների և էլիտայի կողմից հիմնական սկզբունքների և ռազմավարական նպատակների ձևով, որոնք ստացել են համապատասխան հասարակական աջակցություն: Քաղաքականության մշակման գործընթացում ադեկվատության խնդիր է առաջանում հասարակության բազային շահերի արտահայտման և պետության համապատասխան քաղաքական գծի միջև: պատմականորեն քաղաքականությունը կարող է հակասել այդ շահերին ու պահանջմունքներին, կարող է հասարակությանը հարկադրած լինի կամ ժամանակին համահունչ չլինի (ժամանակից առաջ լինի, հետ մնա զարգացումից, դոփի նույն տեղում): Նման քաղաքականությունը վնասակար ու անարդյունավետ է: Քաղաքականությունը մշակվում է հաշվի առնելով որոշակի իշխանական խմբերի պետական իշխանության պահպանման մտքով:  Ով կարծում է, թե մշակել է ճիշտ քաղաքականություն, հույս ունի պահպանելու իշխանությունը և այն օգտագործելու քաղաքական նպատակների համար: Ով պայքարում է իշխանության համար, որպես կանոն առաջարկում է այլընտրանքային քաղաքականություն, որը այս կամ այն չափով արմատական է լինում: Քաղաքական կուրսը (policy) ունի բազմաթիվ չափումներ և հաճախ դժվար է պատասխանել այն հարցին, թե արդյոք կան մշակման ու իրականացման որոշակի ընդհանուր մեխանիզմներ, եթե համեմատենք պատմական փուլերը կամ բազում տարբեր երկրներ:  Ինչպես նշում է Հ. Հեկլոն՝ քաղաքականությունը ինքնուրույն որոշվող երևույթ չէ: Չկան որոշումների, դերակատարների և ինստիտուտների ուրույն հավաքածու, որը մշակում է քաղաքականությունը և նկարագրում այն: Ավելի շուտ քաղաքականությունը ինտելեկտուալ կառույց, վերլուծական կատեգորիա, բովանդակությունը, որը նախ պետք է սահմանվի վերլուծաբանների կողմից[1]: Այս առումով պետական, կամ ավելի լայն հանրային քաղաքականությունը հանդես է գալիս որպես պատասխան անհետաձգելի խնդիրներին, որոնք հարկ է լուծել այլ հրապարակային դերակատարների հետ և որը դժվարությամբ է տեղավորվում այս կամ այն տեսական կառույցի մեջ, իսկ մյուս կողմից, անցնելով տեսական վերլուծություն, այլ պարադիգմային գործողության բնույթ է ստանում այլ քաղաքական գործիչների համար նույնանման իրավիճակներում[2]:  Այս առումով, օրինակ, ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Ռուզվելտի «նոր կուրսի» քաղաքականությունը 1930-ականներին, որը հիմնականում կապված էր գործազրկության կրճատման համար կառավարական ծախսերի ավելացման հետ, որը հետագայում կոչվեց «քեյնսյան», ամենևին էլ չէր հիմնվում բրիտանացի տնտեսագետ Ջոն Քեյնսի աշխատանքների նախապես ընթերցման վրա: Արդյունքում միայն «Նոր կուրսը» դարձավ երկարատև ազատական (լիբերալ) քաղաքականության խորհրդանիշ և այստեղ զգալի է Քեյնի դերը: Ինչպես նշում է Նախագահական խորհրդի տնտեսական խորհրդականների նախկին ղեկավար Հերբերտ Սթեյնը. «առանց Քեյնսի և հատկապես նրա հաջորդների կողմից Քեյնի մտքերի մեկնաբանության, էքսպանսիոնիստական ֆիսկալ քաղաքականությունը կարող էր մնալ որպես պատահականորեն հայտնված գորխիք և կենսունակ չէր լինի»[3]:  Ռեալ քաղաքական կուրսի ինքնուրույն իրականացումը չի բացառում նյութի նախնական գիտական մշակումը, բայց այնուհանդերձ պրակտիկ պահանջմունքն այստեղ որոշիչ է լինում: 1990-ականների սկզբներին ՀՀ-ում, ինչպես նաև գրեթե ողջ նախկին ԽՍՀՄ տարածքում դրամավարկային քաղաքականության անհաջողությունները կապված էին քաղաքականության ակադեմիական (զուտ տեսական-գիտական) լինելու և տեսական էքստրեմիզմի հետ:

Ամեն դեպքում նկարագրման ու բացատրման փորձերը, թե ինչպես է քաղաքականությունը մշակվում և որոնք են այստեղ հնարավոր մոդելները, չի համարվում անիրագործելի: Պետական (հանրային) քաղաքականության մշակում ասելիս նկատի ունենք փուլերի, գործոնների (պայմանների) քաղաքականության սուբյեկտների ու ազդեցության խմբերի գործունեության  ամբողջություն՝ ռազմավարական նպատակների ընտրության ընթացքում և դրանց հիմնավորումը համապատասխան փաստաթղթերով (ծրագրեր, հայտարարություններ, օրենքներ, դոկտրիններ): Ձևավորվել են հատուկ գիտական ենթադիսցիպլիններ, որոնք կապված են հանրային քաղաքականության մշակման ու իրականացման հետ (public policy analysis, public policy-making), որն ուղեկցվում էր քիչ ե շատ հաջողված ակտիվությամբ այն բանի նկարագրման մեջ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում հրապարակային քաղաքականությունը և որոնք են դրա մշակմամ մոդելները:  Գիտական ամերիկյան համակարգում, սակայն, «քաղաքականության մասին գիտության» («policy science») հատուկ ոլորտի սկիզբը կապված է Հարոլդ Լասուելի անվան հետ, ով 1951 թ. հրապարակեց «Քաղաքական կուրս» («The Policy Orientation») աշխատությունը: Այդ գիտության խնդիրն էր բացատրել քաղաքական ռազմավարության մշակման ու իրականացման գործընթացները:

«Համեմատական հանրային քաղաքականություն» աշխատության հեղինակները հանրային քաղաքականությունը սահմանում են. «Համեմատական հանրային քաղաքականությունը ուսումնասիրում է այն, թե տարբեր կառավարությունները ինչ, ինչու և ինչ արդյունքով են իրականացնում գործելու կամ չգործելու հատուկ կուրսերը»[4]: Պատասխանելով այդ հարցերին՝ մենք պետք է տեղեկատվություն ստանանք այն մասին, թե ինչպիսին են քաղաքականության ուղղությունները և հիմնական պայմանները, որոնք պայմանավորում են դրա ընտրությունը տարբեր երկրներում:

Այն հարցին պատասխանելու համար, թե ինչպես է կառավարությունը ընտրում իր գործողությունները, հետազոտողը պետք է ուշադրությունը կենտրոնացնի կառուցվածքների ու գործընթացների վրա, որոնց միջոցով մշակվում են կառավարական որոշումներ: Ընդհանուր առմամբ, օրինակ, մենք կարող ենք ասել, որ որոշ երկրներ հանդիսանում են դաշնային պետություններ (ԱՄՆ, ԳԴՀ), մյուսները ավելի կենտրոնացված ունիտար պետություններ (Շվեդիա, Ֆրանսիա, ՀՀ): Այստեղից բխում է այն եզրակացությունը, որ քաղաքականության մշակման գործընթացը կտարբերվի պետությունների այս երկու խմբերում: Արդյոք երկրները պետությունները միապետություններ, նախագահական կամ պառլամենտական հանրապետություններ, զգալի ազդեցություն կունենա քաղաքական կուրսի մշամկան վրա, քանի որ քաղաքականության մշակման դերակատարների հավաքածուն և նրանց հարաբերությունները միմյանց հետ զգալիորեն վերափոխման են ենթակա կապված կառավարման ձևերի հետ: Այս հիմնահարցին կանդրադառնանք հաջորդ բաժնում:

Հետազոտական կենտրոնների գործունեությունը.

Հանրային քաղաքականության  մշակման փորձագիտական ապահովման խնդրին անդրադառնալիս պետք է ուշադրությունը կենտրոնացնել առանցքային տարրի՝ դերակատարների վրա, իսկ այս կտրվածով որպես այդպիսի դերակատարներ հանդես են գալիս փորձագիտական-հետազոտական կենտրոնները:

Դիտարկելով պետական քաղաքականության մշակման ինստիտուտները և ձևերը չի կարելի չշեշտել այնպիսի կազմակերպությունները, ինչպես հետազոտական կենտրոնները (Think Tanks): Կայուն ժողովրդավարական երկրներում, պլյուրալիզմի և բաց մրցակցության պայմաններում այդպիսի կառույցները գոյություն են ունեցել վաղուց, որոնք սկզբում ձևավորվել են որպես քաղաքական գործընթացի այս կամ այն հիմնական դերակատարների ենթաբաժիններ, ինչպես վերլուծական բաժինները գործադիր իշխանության համակարգում, ինչպես նաև ազդեցիկ կուսակցություններում:

Բուն ժողովրդավարական գործընթացը կարելի է դիտարկել որպես մրցակցության գործընթաց իշխանության այս կամ այն գործունեության ծրագիր: Սակայն բուն կուսակցական կառույցները ավելի ու ավելի ֆորմալիզացված են, հանգեցնում են «քվեարկության ժողովրդավարության» ձևավորմանը: Այդ մասին Ն. Իլինը նշում է. «մարդն ապրում է ժողովրդավարության պայմաններում չորս տարվա մեջ մեկ օր», այսինքն խորհրդարանի կամ նախագահի ընտրությունների օրը: Քաղաքականության մեջ մեծ ակտիվություն սկսեցին ցուցաբերել բիզնես-կառույցների ներկայացուցիչները, ովքեր սկսեցին անձամբ նախաձեռնել այլընտրանքային ծրագրերի իրականացում:

20-րդ դարում ԱՄՆ-ում հայտնվեցին «Հետազոտական կենտրոններ», դասական օրինակ է «Ռենդ Կորպորացիան», որոնք թերևս ակնհայտ կապ չունեին այս կամ այն կառույցի կամ կուսակցության հետ: Նյութը այնքանով է հետաքրքիր, որ հայական իրականության մեջ նմանա կենտրոնները դեռևս իրենց ֆունկցիոնալ դերակատարությունը չունեն, այսինքն հետազոտությունը հնարավորություն է տալիս ինչ-որ մի տեղ լրացնելու մեր կառավարման համակարգում նաև այդ բացի՝ ուղղորդելով նաև քաղաքացիական նախաձեռնությունները ճիշտ ճանապարհով: Հետազոտական կենտրոնները իրենց առջև են դնում «հասարակության սոցիալական ինժեներիայի» խնդիր, այսինքն այսպես թե այնպես այս կենտրոնների համար առաջնային դրանց սոցիալական գործառույթը: Նույն սոցիալակն բնույթի շեշտադրման տեսանկյունից էլ «Հետազոտական կենտրոնները» անվանվում են նաև «ուղեղային կենտրոններ», որը կենտրոնացնում է մտածող մարդկանց (ուղեղների)՝ ստեղծելով սեփական սոցիալական ռազմավարությունները, արտահայտել այն սոցիալականորեն ընդունելի ձևով (ընդունելու որոշակի կոնկրետ օրենսդրական ու գործադիր որոշումներ) և իրենց աշխատանքի համար բավականին բարձր են վարձատրվում[5]:

Մյուս կողմից հետազոտական կենտրոնները իրականացնում են հրապարակային քաղաքականության ոլորտում սոցիալական ծրագրեր, փորձում են առաջ տանել սոցիալապես նշանակալի ծրագրերը, դառնում են ինտելեկտուալ անձանց առաջխաղացման կենտրոններ:

Հետազոտական կենտրոնները պետության մեջ որոշումների ընդունման համակարգի կարևորագույն օղակներից մեկն են և միմյանց են կապում կառույցի մեջ ընդգրկված ուղեղի ուժը պետության ուժի ու հնարավորությունների հետ: Դրանք յուրօրինակ հանգույցներ են սոցիալական ինժեներիայի մեջ, այսինքն հասարակության բարեփոխման գործիքային ու տեխնոլոգիական աշխատանքների մեջ:  Հետազոտական կենտրոնները հրապարակային քաղաքականության յուրօրինակ ոլորտի հիմնադիրներ են: Հետազոտական կենտրոններից հայտնի են օրինակ Բրուկլինյան ինստիտուտը, Հուվերի ինստիտուտը, վերը նշված Ռենդ կորպորեյշնը և այլն:

Հետազոտական կենտրոնները լինում են մի քանի տեսակի, որոնք որոշումների ընդունման վրա ազդում են կա՛մ ուղղակիորեն, կա՛մ անուղղակիորեն: Օրինակ կան որոշ հետազոտական կենտրոններ, որոնք ուղղակիորեն կողմնորոշված են հրապարակային քաղաքականության բարելավմանը (advocacy-oriented groups): Դրանք խորհուրդներ են տալիս, կամ քննադատում են գոյություն ունեցող քաղաքականության ուղղությամբ: Նախաձեռնությունից հետո նրանք օգտագործում են տարբեր միջոցներ որոշմանը հանգելու համար:

Կան կենտրոններ, որոնք կենտրոնացված են կրթության ուղղությամբ (educated-oriented groups), դրանք ազդում են քաղաքականության վրա՝ կազմակերպելով կոնֆերանսներ, սեմինարներ, հրապարակելով գրքեր ու հոդվածներ, համագործակցելով ԶԼՄ-ների հետ: Նրանց գործունեությունը ուղղված չէ կոնկրետ որոշումների ընդունմանը, այլ որոշակի օրակարգերի ներդրմանը հասարակական քննարկման ու տեղեկացման համար:

Ըստ այդմ կարելի է ներկայացնել հետազոտական կենտրոնների հետևյալ տիպերը.

1. Հասարակական շահերի պաշտպանության (advocacy). Շնորհիվ ֆինանսական անկախության, որոշ կազմակերպություններ ունակ են ազատորեն կյանքի կոչել իրենց առաջարկությունները առանց շահերի բածման, որոնք հաճախ են լինում պետական կառույցների հետ գործելիս: Այս կենտրոնների ուղղվածությունը ավելի շուտ պայմանավորված է իրենց ղեկավարության կողմնորոշմամբ, այլ ոչ թե ինչ-որ կուսակցության ուղղորդումից: Նման կառույցները հիմնականում ԱՄՆ-ում են գործում:
2. Կուսակցություններին կից վերլուծական կենտրոններ: Կուսակցությունները հաճախ են նման կենտրոններ ստեղծում, որոնք գործում են իրենց կից: Բնականաբար այս դեպքում արդեն անկախ լինելու մասին խոսք անգամ չի կարող լինել:
3. Կառավարական հետազոտական կենտրոններ: Դրանք այս կամ այն չափով կապված են պետության հետ, գործում են մի բազմաթիվ երկրներում: Սակայն դրանց անկախության չափը սահամանփակված է, դրանք չեն կարող լինել որոշումների ընդունման մեխանիզմ:
4. Կորպորացիաներին կից խորհրդատվական կենտրոններ. Սրանք գործում են տնտեսական դաշտում, որոնց հիմնականում աշխատում են ներդրումների գրավման ուղղությամբ:
5. Գիտա-կրթական կենտրոններ. Այս խմբերը հիմնականում գիտական հետազոտություններ են անցկացնում[6]:

Գործելով կառավորությունից անկախ՝ հետազոտական կենտրոնները դուրս են բերում քաղաքացիների պահանջմունքները և առաջարկում են դրանց ռեալիզացման ձևեր կոնկրետ պայմաններում սահմանափակ ռեսուրսներով, այսինքն սկզբունքորեն իրականացնում են կառավարության աշխատանքը: Այդպսիով հետազոտական կենտրոնները հանդիսանում են «իշխանության գործերին ներխուժելու» տարատեսակ: Այլապես՝ բարելավում են կառավարության կողմից որոշումների ընդունման ունակությունը՝ հաղորդելով անհրաժեշտ կոնկրետ ինֆորմացիա (գիտելիք) ուղղակիորեն  որոշում ընդունող անձանց (իշխանություններին): Այս գործունեությունը բարձրացնում է որոշում ընդունելու գործընթացի որակը՝ լուսաբանելով կարևոր հիմնահարցերը, առաւարկելով հստակ այլընտանքներ, որոշումներ:

Ի վերջո ի՞նչ են անում հետազոտական կենտրոնները իշխանության համար:

1. Ընդլայնում են քաղաքական այլընտրանքների դիտակետը որոշումների ընդունման համար,
2. Դրանք իրենց մոտեցումներում սովորաբար մեծ տեղ ունեն նորարարություններին, ինչն էլ հնարավորություն է տալիս հին հիմնախնդիրների շուրջ նոքր մոտեցումներ առաջադրել:
3. Հետազոտական կենտրոնների խորհուրդները հնարավորություն են տալիս իրենց վրա վերվնելու պատասխանատվությունը անցանկալի որոշումների ընդունման համար:
4. Կոնֆերանսների, սեմինարների և հատուկ դաընթացների միջոցով նրանք հնարավորություն են տալիս իշխանության ներկայացուցիչներինբարձրացնելու իրենց որակավորումը լայն ու նեղ իմաստով:
5. Օրենսդրական նախաձեռնությունների մշակում, որն ավելին քան կարևոր է, երբ բյուջետային դեֆիցիտը հնարավորություն չի տալիս վարձելու բարձր որակավորում ունեցող իարավաբանների այդ գործի համար:
6. Մարդկային ռեսուրսներ. Հետազոտական կենտրոնները հատուկ հնարավորություն են տալիս իշխանության մեջ հավաքագրելու այնպիսի անձանց, ովքեր ունեն իշխանության մեջ աշխատելու բոլոր ունակությունները:
7. Պահուստային վայրէջքի հարթություններ. Քաղաքական իրավիճակի փոփոխության հետ կապված հետազոտական կենտրոննորը հանարավորություն են տալիս քաղաքական գործիչներին շարունակելու իրենց գործունեությունը՝ հրապարակային քաղաքականության վրա իրենց ազդեցությունը պահպանելու համար, երբ լքում են իրենց զբաղեցրած պաշտոնները[7]:

Հետազոտական կենտրոնները ոչ պակաս կարևոր նշանակություն ունեն նաև ժողովրդավարական հասարակության զարգացման գործում: Նրանք ազդակ են հաղորդում հասարակական քննարկումների համար, ավելացնում են իրենց բարձր որակով տարբերվող հետազոտության արդյունքները սովորական մարդկանց ձայնին՝ ուժեղացնելով իրենց ազդեցությունը որոշումների ընդունման գործընթացի վրա:

Չնայած իրենց բուռն զարգացմանը վերջին տարիների ընթացքում՝ հետազոտական կենտրոնների գործունեությունը քիչ է հայտնի լայն հասարակայնությանը: Բանն այն է, որ գործունեությունը հիմնականում կենտրոնացած է քաղաքական էլիտաների ուղղությամբ (օրենսդիրներ, գործադիր համակարգի բարձրաստիճան պաշտոնյաներ և այլն), ինչպես նաև զանգվածային լրատվամիջոցների ուղղությամբ, որոնք էլ ձևավորում են հասարակական կարծիքը:

Այնուհանդերձ ժողովրդավարական պետությունների քաղաքացիները նույնպես օգուտ են քաղում նման հետազոտական կենտրոնների գործունեությունից, որոնք քաղաքական կուրսի ձևավորման գործընթացը դարձնում են պակաս քաղաքականացված: Որոշում ընդունող անձանց մատակարարելով տեղեկատվությամբ, որոնք ստացվել են լեգիտիմ հետազոտությունների արդյունքում՝ հետազոտական կենտրոնները հանարվորություն են տալիս նրանց կայացնելու մշակված որոշումներ: Կիրառելով էմպիրիկ ետազոտություններ, հետազոտելով հասարակական կարծիքը, վերլուծելով պահանջարկն ու առաջարկը, ինչպես նաև կանխատեսման տարատեսակ մեթոդները՝ հետազոտական կենտրոնները զարգացնում են օբյեկտիվ առաջարկները հրապարակային քաղաքականության բարելավման համար:

 Վերլուծական գործիքակազմը

Ընդհանուր առմամբ մեզ համար պարզ է, թե որքան մեծ նշանակություն են հանրային քաղաքականության մշակման հիմնական դերկատարները, սակայն մեզ համար կարևոր է նաև հասկանալ այն իրավիճակը, պայմանները, հարակից գործոնները, որոնք կարող են ազդել որոշումների կայացման գործընթացի վրա:

Նախ ինչու՞ է ընտրվում այս կամ այն քաղաքական կուրսը. այս հարցին պատասխանելու համար ենթադրվում է մի շարք պայմանների ուսումնասիրություն՝ պատմական զարգացումը, որը ազդեցություն է գործում որոշում ընդունողի վրա, ազգի քաղաքական մշակույթը, բնակչության առանձին խմբերի քաղաքական ենթամշակույթը, փոփոխվող հասարակական կարծիքը, զարգացման մակարդակը և ռեսուրսների առկայությունը, ընթացիկ քաղաքական հիմնահարցերը և այլն: Այստեղ շատ բան կախված է քաղաքական գործիչների, կուսակցությունների, բյուրոկրատիայի, տարբեր շահերի խմբերի փոխգործակցության ուսումնասիրությունից, շատ բաներ պայմանավորված են, թե ինչ գաղափարներով են առաջնորդվում որոշում ընդունողները: Հրապարակայաին քաղաքականության ուսումնասիրման կարևորագույն հետաքրքրություններից մեկն այն է, թե ինչ արդյունքների կհանգեցնի կառավարության գործունեությունը, այսինքն խոսքը վերաբերում է կառավարական ռազմավարության և մարտավարության արդյունավետությանը: Ակնհայտ արդյունք կարող են լինել ժողովրդի բավարարված կամ չբավարարված լինելը քաղաքական գործիչների ու քաղաքական ինստիտուտների գործունեությունից: Սակայն արդյունավետության խնդիրը ավելին քան բարդ է: Դրանից բացի քաղաքական կուրսի ընտրության սկզբնական շրջանում դժվար է սահմանել դրա ապագա արդյունավետությունը, որը վերաբերում է ոչ միայն նպատակներին հասնելուն ու համապատասխան ծախսերին, այլև ընդունվող որոշումների հետագա արդյունքներ վրա: Այնուհանդերձ գիտության մեջ արմատացել է քաղաքականության գնահատման (policy evaluation) դիսցիպլինա, որում առանձին քաղաքական ծրագրերի ու կուրսերի հարցերը (արդյունավետության տեսանկյունից) կենտրոնական է: Ինչպես նշում է Կաուֆմանը. «եթե մենք ենթադրենք, որ քաղաքականության արդյունավետ մշակման համար, ավելի կարևոր է սկզբում դրա ուսումնասիրության հնարավորությունը, իսկ դրանից հետո լավագույն որոշումների ընդունումը, ապա մենք հանգում են քաղաքականության տեսության նոր պարադիգմայի: Ապա մենք պետք է հարցնենք, թե ինչպես կարող են ղեկավարման, վերահսկողությանու ներդրման գործընթացները համակարգայնորեն ներդրվեն քաղաքական ոլորտ: Այս հիմնահարցի ռեալիստական մոտեցումը պետք է լինի նրանում, որ հետադարձ կապի գործընթացները, ինչպես ղեկավարության փոխհարաբերությունները, վերահսկողությունը և գնահատումը գործում են միաժամանակ տարբեր մակարդակներում և քաղաքականության մշակման տարբեր աստիճաններում»[8]:

Հարկ է նշել, որ քաղաքական ծրագրի արդյունավետությունը կախված է ընտրված նպատակի ու միջոցի իրավացիությունից, այն սահմանվում է նմանատիպ ծրագրերի ու ռազմավարության մշակման ընդհանուր մեխանիզմով: Այդ իմաստով դրվում է քաղաքական համակարգի արդյունավետության հարցը, որոնք պայմանավորում կամ կապ չունեն հասարակական զարգացման խնդրի ռեալիզացման հետ խոսքի տարբեր իմաստներով՝ տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական, մշակութային:

«Հրապարակային քաղաքականությունը համարվում կարևորություն ունեցող այն ամենը, ինչ իրականացնում է կառավարությունը»[9]: Քաղաքական գորխընթացը նկարագրելով որպես քաղաքականության մշակման ու ներմուծման գործընթաց՝ Շարկանսկին նշում է, որ կառավարաման ծրագրեի ձևակերպումը, հաստատումը և ներմուծումը միավորում է ադմինիստրատորներին բազում այլ դերակատարների հետ, ովքեր քաղաքականության մեջ նշանակալի դիրք են զբաղեցնում, այդ գործընթացը ներառում է պաշտոնյաների պետական համակարգի տարբեր ճյուղերից, մասնավոր անձնանց, շահագրգիռ խմբերի, կուսակցությունների, երբեմն նաև արտերկրյա քաղաքական կառույցների հետ: Քաղաքակամ գործընթացի մեջիր տեղն են գտնում գաղափարները, ռեսուրսները, ազդակները, նախապաշարմունքները, որոնք ազդում են մասնակիցների վրա: Քաղաքական գորխընթացը բնութագրվում է մեծ դինամիկայով և ենթակա է մի շարք հակասությունների: Բուն կառավարական ծրագրերի ձևակերպումը, որոնցում արտահայտվում է անցկացվող քաղաքականության էության մեջ, սահմանվում է միջավայրի, ազդակների նկատմամբ ադմինիստրատիվ-քաղաքական համակարգի զգայականությամբ, որոնք բխում են բազային շահերից, որը կարելի է անվանել քաղաքական որոշումների ընդունման ու քննարկման գործընթաց:

Առկա են հանրային քաղաքականության մշակման մի շարք մոդելներ, որոնք տարբերվում եմ գործընթացի այս կամ այն առանձնահատկություններով, սակայն ընդհանուր առմամբ մենք կարող են առանձնացնել քաղաքականության մշակման գործընթացին ուղղված ժամանակակից պահանջներն են հետևյալ պահանջները[10].

1. Հայացք դեպի առաջ. Քաղաքականության մշակման գործընթացը ներառում է հստակ սահմանված արդյունքներ, որոնք քաղաքականությունը ձգտում է հասնել, և որտեղ որ այն հնարավոր է հաշվի է առնվում քաղաքականության ապագա արդյունքները:
2. Լայն հայացք. Քաղաքականության մշակման գործընթացը հաշվի է առնում համատեքստային ու ազդեցության գործոնները, որոնք գտնվում են պետական վերահսկողությունից դուրս,
3. Նորարարություն, ճկունությունը, ստեղծագործական բնույթը. Քաղաքականության մշակման գործընթացը բավականին նորարարական ու ճկուն գործընթաց է, երբ նրանցում հարցականի տակ է դրված հիմնախնդիրների լուծման միջոցների հաստատումը, մշակվում են նոր և ստեղծագործական գաղափարներ: Որտեղ, որ հնարավոր է , գործընթացը բաց է քննադատության համար, ինչպես նաև որիշների կողմից առաջարկությունների համար:Ռիսկերը սահմանվում են և ակտիվորեն ղեկավարվում են:
4.  Տեղեկատվության հիմքեր. Խորհուրդներն ու լուծումները քաղաքականության մշակման մեջ հիմնվում են  տարբեր աղբյուրներից եկող լավագույն հասանելի տեղեկատվության վրա, և բոլոր նշանակալի անձինք ներգրավված են գործընթացի մեջ՝ նպատակների հստակեցման առավել վաղ շրջանից:
5. Ներգրավվածություն. Քաղաքականության մշակման գործընթացը, հաշվի է առնում ու արձագանքում է մարդկանց պահանջմունքներին՝ ուղղակի կամ անուղղակի ազդելով քաղաքականության վրա:
6. Միավորում. Քաղաքականության մշակման գործընթացը ներառում է ամբողջական պատեկարցում, որը դուրս է գալիս կառավարական ռազմավարական նպատակների շրջանակներից և հիմնվում է քաղաքականության բարոյական, էթիկական և իրավական գործոնների վրա: Հստակ արտահայտված համընկնող նպատակները և կազմակերպչական կառույցները, որոնք անհրաժեշտ են դրանց իրականացման երաշխավորման համար հենց սկզբում են հաշվի առնվում:
7. Վերահսկողություն. Գոյություն ունեցող և արդեն իսկ մշակված քաղաքական կուրսերը, ինչպես նաև նոր քաղաքական նախաձեռնությունները ենթակա են մշտական վերահսկողության այն բանի համար, որ ապահովեն դրանցում առավել արդյունավետ ու փոփոխական մասերի իրագործումը:
8. Գնահատում. Քաղաքականության արդյունավետության տարպերական գնահատումը ներդրված է դրա մշակման գործընթացի մեջ:
9. Դասերի ուսումնասիրություն. Քաղաքականության մշակման գործընթացը հիմնված է մշտական հետազոտությունների միջոցների ու գործընթացների վրա, որոնք ներմուծվում են քաղաքականության ու դրա գործընթացների ձևավորկերպման մեջ[11]:

Թվարկված պահանջներին հետևելու դեպքում վերլուծությունը բավականին ամբողջական կլինի ու հնարավորություն կտա լուծել հստակ դրված խնդիրները:

---

[1] Heclo H. Review Article: Policy Analysis // British Journal of Political Science. 1972. Vol. 2. էջ 83-108:

[2] Государственная политика и управление: учебник: в 2 ч. / под ред. Л. В. Сморгунова. – Ч. 1: Концепции и проблемы государственной политики и управления. – М., 2006, էջ 79-80:

[3] Stein H. Presidential Economics. New York: Simon and Schuster, 1984, էջ 39:

[4] Heidenheimer A., Heclo H., Adams C. Comparative Public Policy: The Politics of Social Choice in America, Europe and Japan. New York: St. Martin Press, 1990, էջ 3:

[5] Государственная политика и управление: учебник: в 2 ч. / под ред. Л. В. Сморгунова. – Ч. 1: Концепции и проблемы государственной политики и управления. – М., 2006, էջ 94-95:

[6] Государственная политика и управление: учебник: в 2 ч. / под ред. Л. В. Сморгунова. – Ч. 1: Концепции и проблемы государственной политики и управления. – М., 2006, էջ 97-99:

[7] Государственная политика и управление: учебник: в 2 ч. / под ред. Л. В. Сморгунова. – Ч. 1: Концепции и проблемы государственной политики и управления. – М., 2006, էջ 100-101:

[8] Kaufmann F.-X. The Relationship between Guidance, Control, and Evaluation // The Public Sector – Challenge for Coordination and Learning / Ed. by Kaufman F.-X. Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1991, էջ 227:

[9] Sharkansky I. Public Administration. Policy-Making in Government Agencies. Chicago: Markham Publishing Company, 1982, էջ 7:

[10] Morrison T. Actionable Learning. A Handbook for Capacity Building Through Case Based Learning. Tokyo: Asian Development Bank Institute, 2002, էջ 205-206:

[11] Государственная политика и управление: учебник: в 2 ч. / под ред. Л. В. Сморгунова. – Ч. 1: Концепции и проблемы государственной политики и управления. – М., 2006, էջ 81-82: