Ադամ Սմիթը 300 տարեկանում
Ադամ Սմիթի ծննդյան հարյուրամյակը հնարավորություն է մտածելու, թե ինչպես են տնտեսական աճի դինամիկայի վերաբերյալ նրա պատկերացումները շարունակում ձևավորել մեր այսօրվա աշխարհը: Բայց ի՞նչ, եթե աշխատանքի բաժանումը, որը հիմնված է Սմիթի աճի տեսության վրա, հասել է իր սահմանին: Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Դայն Քոյլը(Diane Coyle) project-syndicate-ում։
Այս տարի լրանում է ժամանակակից տնտեսագիտության հիմնադիր հոր՝ Ադամ Սմիթի ծննդյան 300-ամյակը։ Տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ համաշխարհային տնտեսությունը բախվում է մի քանի սարսափելի մարտահրավերների: Գնաճի մակարդակը ամենաբարձրն է 1970-ականների վերջից ի վեր։ Արևմուտքում արտադրողականության աճը մնում է դանդաղ կամ լճացած: Ցածր և միջին եկամուտ ունեցող երկրները գտնվում են պարտքային ճգնաժամի շեմին:
Այս ֆոնին Սմիթի 100-ամյակը հնարավորություն է տալիս անդրադառնալ նրա անգնահատելի պատկերացումներին տնտեսական աճի դինամիկայի վերաբերյալ և մտածել, թե արդյոք դրանք կարող են օգնել մեզ հասկանալ ներկան:
Սմիթի տնտեսական աճի տեսության հիմքում, որը ուրվագծվել է նրա «Ազգերի հարստությունը» հիմնական աշխատության առաջին գլխում, մասնագիտացումն է, որին նպաստում է աշխատանքի բաժանումը: Արտադրությունը բաժանելով փոքր առաջադրանքների՝ գործընթաց, որը ցույց է տրված Սմիթի հայտնի օրինակով քորոցների գործընթացների վերաբերյալ, ինդուստրիալացումը արտադրողականության մեջ ահռելի ձեռքբերումներ է ապահովել:
Բայց այս գործընթացը չի սահմանափակվում առանձին ընկերություններով: Քանի որ աշխատանքի բաժանումը, ըստ Սմիթի, «սահմանափակված է շուկայի ծավալով», շուկան որպես ամբողջություն պետք է ընդլայնվի փոխանակման միջոցով: Ի վերջո, վիջեթների( widgets) ամենօրյա արտադրությունը 100-ից 10000-ի բարձրացնելն անիմաստ է, եթե ոչ ոք չի ցանկանում գնել վիջեթներ: Այսպիսով, աշխատանքի բաժանումը կոլեկտիվ գործընթաց է, որը ներառում է կառուցվածքային տնտեսական փոփոխությունների շարունակական գործընթաց։ Երբ մատչելի վիջեթների ավելի մեծ մատակարարում կա, տնտեսության վիջեթներ օգտագործող ոլորտները կարող են ընդլայնել արտադրությունը և նվազեցնել գները։
Ինչպես 1928 թվականին նշել է ամերիկացի տնտեսագետ Ալլին Յանգը(Allyn Young), սա եկամտաբերության աճի դինամիկ պատմություն է: Աճման գործընթացը կառուցվածքային փոփոխությունների ողջախոհ շրջան է, որը սկսվում է դանդաղ, իսկ հետո արագանում՝ նման ձնահյուսին: 1980-ականների և 1990-ականների ընթացքում Արդյունաբերական հեղափոխությունը և Արևելյան Ասիայի «վագր» տնտեսությունների(“tiger” economies) արագ աճը Սմիթի բացահայտած գործընթացի կատարյալ օրինակներն են: Եվ, այնուամենայնիվ, լճացած աճը, որը պատուհասել է զարգացած տնտեսություններին վերջին տասնամյակի ընթացքում, առաջացնում է այն հարցը, թե արդյոք համաշխարհային առաջընթացը դեպի այն, ինչ նա նկարագրեց որպես «համընդհանուր հարստություն»(“universal opulence”), կանգ է առել:
Չնայած աշխատանքի բաժանումը մասնագիտացված առաջադրանքների հաճախ վեր է հանել է աշխատողների հմտություններն ու փորձառությունը, այն միշտ չէ, որ կարող է այդպես լինել: Արհեստական ինտելեկտի գեներատիվ մոդելների ի հայտ գալը մտավախություն է առաջացրել, որ գործատուները կօգտագործեն այս տեխնոլոգիաները մարդկային աշխատողներին որակազրկելու և ծախսերը նվազեցնելու համար՝ կարգավորող միջամտությունների կոչեր անելով՝ ապահովելու, որ AI-ն ավելացնում է, այլ ոչ թե փոխարինում մարդկային կարողությունները:
Ավելին, թեև Արդյունաբերական հեղափոխության սկզբից ի վեր տնտեսական աճը հանգեցրել է առողջության և բարեկեցության ապշեցուցիչ առաջընթացի, կարևոր է գիտակցել, որ ինստիտուցիոնալ շրջանակները և քաղաքական ընտրությունները, որոնք հնարավորություն են տվել այս առաջընթացին, ինտենսիվ սոցիալական պայքարի արդյունք են:
Մեկ այլ մտահոգություն, որը հաճախ անտեսվում է, բխում է շուկայի չափից: Սմիթը, ամենայն հավանականությամբ, ցնցված կլիներ մասնագիտացվածության աստիճանից քսանմեկերորդ դարի տնտեսության մեջ (և հավանաբար նաև գոհ էր իր հեռատեսությունից): Այսօր արտադրությունը մեծապես հենվում է բարդ համաշխարհային արտադրական ցանցերի վրա: Վերջնական արտադրանքները, ինչպիսիք են ավտոմեքենաները և սմարթֆոնները, ներառում են հազարավոր բաղադրիչներ, որոնք արտադրվում են բազմաթիվ երկրներում:
Սակայն այս երևույթի տարածված բնույթը հուշում է, որ շատ ապրանքների համաշխարհային շուկան կարող է պահպանել միայն մի քանի ընկերությունների, որոնք կարող են հասնել մասշտաբի տնտեսության:
Հետևաբար, Սմիթի տնտեսական աճի մյուս պայմանը՝ մրցակցության առկայությունը, չի կատարվում։ Մրցակցությունն օգնում է ապահովել, որ տնտեսական աճը սոցիալական շահավետությունը, քանի որ այն խոչընդոտում է ֆիրմաների սեփականատերերին մասնագիտացման առավելությունների մենաշնորհացումից և փոխանակման ավելացումից: Ինչպես Սմիթն է ասել «Ազգերի հարստությունը» գրքում, «Ընդհանուր առմամբ, եթե առևտրի որևէ ճյուղ կամ աշխատանքի բաժանում ձեռնտու լինի հանրությանը, որքան ավելի ազատ և ընդհանուր լինի մրցակցությունը, դա միշտ կլինի այնքան ավելի»:
Թեև մրցակցության անկումը վերջին մի քանի տարիների ընթացքում աճող մտահոգություն է առաջացրել Արևմտյան տնտեսություններում, բանավեճը հիմնականում կենտրոնացել է ներքին շուկաների բարձրակարգ ոլորտների վրա, ինչպիսիք են Big Tech-ը: Ատլանտյան օվկիանոսի երկու կողմի քաղաքականություն մշակողները տեխնոլոգիական արդյունաբերության կենտրոնացմանը արձագանքել են նոր օրենքներով։
Այնուամենայնիվ, քաղաքականության ավելի խորը հարցն այն է, թե արդյոք որոշակի շուկաներում մասնագիտացման մակարդակը հասել է գագաթնակետին, որտեղ կա փոխզիջում Սմիթի աճի երկու նախադրյալների միջև: Արդյո՞ք աշխատանքի բաժանումը հասել է իր սահմանին, և արդյոք մրցակցության ուժեղացման անհրաժեշտությունը ևս մեկ պատճառ է մատակարարման շղթաները դիվերսիֆիկացնելու և մշակելու արտադրության մատակարարման նոր աղբյուրներ:
