Պետության ու կառավարման ձևեր. քաղաքական կառավարման այլընտրանքային դասակարգում

«Քաղաքական կառավարում» հասկացությունը իշխանության բնորոշման համատեքստում

Քաղաքական կառավարման ձևերի դասակարգման անհրաժեշտությունը

Քաղաքական կառավարման դասական տիպաբանություն

Քաղաքական կառավարման դասակարգումը պետությունների համատեքստում

Քաղաքական կառավարման ժամանակակից գծային դասակարգում

Քաղաքական կառավարման կոորդինատային դասակարգում

Քաղաքական կառավարման այլընտրանքային դասակարգում

---

 «Քաղաքական կառավարում» հասկացությունը իշխանության բնորոշման համատեքստում

«Կառավարում» կամ «իշխում» հասկացությունը քաղաքական գիտության կարևորագույն կատեգորիաներից է: «Քաղաքագիտության առարկան է. ըստ Հ. Լասուելի՝ «իշխանությունն ու դրա կրողները», ըստ Ռ. Դալի՝ «իշխանության, տիրապետման (rule) կամ հեղինակության (authority)» իրականացումը, ըստ Դ. Իստոնի՝ բուն քաղաքականությունը «արժեքների իշխանական բաշխումն» է»[1]: Իշխանությունն այն առանցքն է, որի շուրջ ձևավորվում և ամրագրվում են քաղաքական գիտություններին ուսումնասիրության տարբեր օբյեկտներն ու ուղղությունները: Իսկ ինչպիսի՞ն են լինում իշխանության ձևերը, այսինքն մեր բնորոշմամբ քաղաքական  կառավարման ձևերը. առաջնահերթ պետք է հենց դա հստակեցնել:

Քաղաքագիտական մտքի կենտրոնում է մշտապես եղել այն հարցը, թե ինչպես է կառավարվում հասարակությունը կամ հանրույթը: Ինչ է «կառավարությունը» և ինչով է տարբերվում «քաղաքական համակարգից» կամ «ռեժիմից»: «Կառավարություն» տերմինը վերաբերում է այն ինստիտուտներին ու գործընթացներին, որոնց շրջանակներում սովորաբար ընդունվում են կոլեկտիվ ու դրա հետ մեկտեղ, որպես կանոն, իրականացման համար պարտադիր որոշումներ: Քաղաքական համակարգը կամ ռեժիմը ավելի լայն հասկացություններ են, ներառում են ոչ միայն իշխանության մեխանիզմները և պետության ինստիտուտները, այլև այն կառույցներն ու գործընթացները, որոնց միջոցով պետությունը համագործակցում է հասարակության հետ[2]:

Հասարակության կառավարման մինչ օրս ամենաարդյունավետ ինստիտուտն եղել է պետությունը: «Պետությունը քաղաքական համակարգի հիմնական ինստիտուտն է, որը կազմակերպում, ուղղորդում և վերահսկում է մարդկանց, հասարակական խմբերի, դասակարգերի ու ասոցիացիաների համատեղ գործունեությունը ու հարաբերությունները: Պետության նշանակալի է նրանով, որ նրա ձեռքում է կենտրոնացված իշխանությունն ու ռեսուրսները, ինչն էլ հնարավորություն է տալիս կառավարելու ու նպատակաուղղված կարգավորելու սոցիալական հարաբերությունները: Պետությունը քաղաքական իշխանության հատուկ կազմակերպութուն է, որն ունի սուվերենիտետ և իր հրամանների համապարտադիր բնույթ»[3]: Մեծ հաշվով պետությունը դա իշխանության (քաղաքական կառավարման) ինստիտուցիոնալ մարմնավորումն է:

Մշտապես քաղաքական մտածողների ուշադրության կենտրոնում է եղել այն հարցը, թե ինչով է տարբերվում կառավարման մի ձևը մյուսից: Դեռ Ք.ա. 4-րդ դարում Արիստոտելը նախաձեռնեց քաղաքական ռեժիմների դասակարգման առաջին մեզ հայտնի փորձը:  18-րդ դարի սկզբներին շրջանառության մեջ դրվեց երկրները միապետությունների ու հանրապետությունների, ինքնակալությունների ու սահմանադրական ռեժիմների բաժանման պրակտիկան: 20-րդ դարում ի հայտ եկան նոր առավել յուրօրինակ դասակարգումներ: «Սառը պատերազմի» ժամանակահատվածում երկրագնդի քաղաքական քարտեզը բաժանված էր «Երեք աշխարհների», որում համաշխարհային քաղաքականությունը հանգեցվում էր ժողովրդավարության ու ամբողջատիրության միջև հակամարտությանը: Այսօր այդ դասակարգումը հնացած է, մասնավորապես կապված այնպիսի քաղաքական գործընթացների հետ, ինչպես կոմունիզմի փլուզումը, Արևելյան Ասիայի հզորացումը (երևույթներ, որոնք հիմք են ժամանակակից տրանզիտոլոգիայի համար – Ա.Բ.) և քաղաքական իսլամի կայացումը: Այսօր դեռևս պարզ չէ՝ ինչ են նշանակում այդ փոփոխությունները՝ արևմտյան լիբերալ դեմոկրատիայի համաշխարհային հաղթարշավ, թե ժամանակակից աշխարհի հետագա քաղաքական ֆրագմենտացիա[4]:

Գործնականում դասակարգման առանցքային հասկացությունը իշխանությունն է: Քանի որ «իշխանությունը» հասկացությունը նույնական է «կառավարում» հասկացությանը, մյուս կողմից պետությունը իշխանության ինստիտուցիոնալ արտահայտությունն է: Այդպիսով, երբ փորձենք առանձնացնել կառավարման տեսակներ, իշխանության տեսակներ, պետության տեսակներ, ապա դրանք մեծ հաշվով նույն երևույթի դիտարկումն է տարբեր չափանիշներով: Սա հնարավորություն է տալիս ենթադրելու, որ պետության ձևերը, կառավարման ձևերը, քաղաքական ռեժիմները ու քաղաքական համակարգերը հնարավոր է ներկայացնել մեկ ընդհանուր դասակարգմամբ:

Սակայն նախ հստակեցնենք նշված յուրաքանչյուր հասկացության բովանդակությունը:

Պետության ձև — պետության բարձրագույն մարմինների կազմակերպման միջոց, իշխանության տարածքային կառուցվածքը ու դրա իրագործման մեթոդները: Պետության ձևը ամբողջանում է երեք տարրերից՝ կառավարման ձևից, պետական կառուցվածքի ձևից և քաղաքական ռեժիմից[5]: Քաղաքական ռեժիմը բնորոշում է տվյալ պետության մեջ կառավարման բնույթը, այսինքն պետությունները ձևերը ասելիս այն կարելի է բաժանել երկու չափանիշով՝ ըստ կառավարման ձևի և ըստ կառուցվածքի:

Պետական կառուցվածքի ձև — պետության կամ պետությունների միության տարածքային կազմակերպման միջոց: Առանձնացվում են պետության կարգի երկու ձևեր՝ դաշնություն և ունիտար պետություն[6]:

Կառավարման ձևեր (իրավագիտական սահմանում) – համալիր սահմանադրական-իրավական ինստիտուտ, իշխանության կազմակերպում, որը բնութագրվում է որպես ֆորմալ աղբյուրի, բարձրագույն մարմինների կառուցվածք և իրավական բնույթ, ինչպես նաև նրանց միջև փոխհարաբերությունների հաստատված կարգ: Կառավարման ձևի գլխավոր որոշիչ չափանիշն է պետության գլխի իրավական կարգավիճակը (ընտրվող և փոխարինվող հանրապետություններում, ժառանգական միապետություններում): Ժամանակակից պետություններին բնորոշ է կառավարման երկու ձև՝ հանրապետություն և միապետություն[7]:

Կառավարման ձև (քաղաքագիտական սահմանում) — սահմանում է իշխանության բարձրագույն մարմինների ձևավորման կարգն ու հարաբերությունները նրանց միջև: Միապետությունն ու հանարապետությունը տարբերվում են պետության գլխի փոխարինման միջոցով: Միապետի կարգավիճակը, որպես կանոն, փոխանցվում է ժառանգաբար, անգամ այն հատուկ դեպքերում, երբ դինաստիան կտրվում է, միապետ է ընտրվում թագավորական տոհմին պատկանող սահմանափակ ընտանիքների շրջանի ներկայացուցիչներից մեկը: Հանրապետությունում պետության գլուխը (միանձնյա կամ կոլեգիալ) իր պաշտոնը ստանում է ընտրությունների ինստիտուտի հենքով[8]:

Քաղաքական ռեժիմը (իրավագիտական սահմանում) – հնարքների, մեթոդների, ձևերի համակարգ, որոնք խթանում են հասարակության մեջ քաղաքական իշխանությունը իրագործելու համար: Սա իշխանության գործառութային բնութագրիչն է: Քաղաքական ռեժիմների միասնական տիպաբանություն չկա: Հաճախ գիտության մեջ առանձնացվում են ժողովրդավարական, ավտորիտար և տոտալիտար ռեժիմներ: Կառավարման ռեժիմի բնույթը պետությունների սահմանադրությունների մեջ երբեք ուղղակիորեն չի նշվում (չհաշված բավականին տարածում գտած ժողովրդավարական բնույթի շեշտադրումը), սակայն գրեթե միշտ անուղղակիորեն անդրադառնում է դրանց բովանդակության վրա[9]:

Ռեժիմ՝ (քաղաքագիտական սահմանում — ֆր. regime — կառավարում)

1. Որպես կառավարման մեթոդ (ռեժիմ՝ ողջ քաղաքական կարգ) – ինստիտուցիոնալ, սոցիալական և գաղափարական տարրերի համալիրը, որոնք կազմում են քաղաքական իշխանությունը կոնկրետ երկրում որոշակի ժամանակահատվածի համար, այս ընկալումը պետական իշխանության կառուցվածքը բնութագրող քաղաքական համակարգի ֆորմալ-իրավաբանական և ավելի լայն՝ սահմանադրական ասպեկտն է:
2. Որպես քաղաքական կարգի (ավելի կոնկրետ դրա սոցիալ-տնտեսկան հիմքերի) փոփոխական պարամետրերի փոփոխման համար բացվածություն (ռեժիմ՝ այլընտրանք),
3. Որպես կառավարման աղբյուր կամ իշխանական հեղինակություն, որը կանխորոշում է քաղաքական կարգը և/կամ նրա փոփոխվող բաղադրիչները (ռեժիմ՝ իշխանություն)[10]:

Քաղաքական համակարգ (լայն իմաստով) – հարաբերությունների կայուն ձև, որի միջոցով տվյալ հասարակության համար ընդունվում ու իրականացվում են պրակտիկայում իշխանական որոշումները: Այդ համակարգն ունի չորս բնութագրիչներ, որ նրան տարբերում է այլ սոցիալական համակարգերից.

1. Այն ունիվերսալ է, քանի որ ներառում է իր ազդեցությամբ ողջ հասարակությունը,
2. Այն իրականացնում է ամբողջական վերահսկողություն ֆիզիկական ու այլ տիպի հարկադրանքի կիրառման վրա,
3. Պարտադրող որոշումներ ընդունելու նրա իրավունքը համարվում է լեգիտիմ,
4. Նրա որոշումները համարվում են իշխանական-հեղինակավոր, իրենց մեջ կրում են լեգիտիմության ուժ և այն բանի զգալի հավանականություն, որ մարդիկ կենթարկվեն[11]:

«Քաղաքական համակարգ» տերմինը սովորաբար օգտագործվում է պետության կառավարմանն առնչվող ու նրանում տեղի ունեցող տարաբնույթ քաղաքական գործընթացները բնութագրող հարաբերությունների ամբողջությունը նշելու համար:

Համակարգի գործառնման գործընթացին անդրադարձել է Դեյվիդ  Իստոնը՝ որպես 3 տարրերի` «մուտքեր», «կոնվերսիա» և «ելքեր» փոխգործակցության գործընթաց: «Մուտքերը» պահանջարկներն ու աջակցությունն են, ըստ որի մշակվում են «ելքերը»` որոշումները և գործողությունները: Այստեղ մեծ դեր ունի նաև հակադարձ կապը[12]:

Քաղաքական համակարգն հանդես է գալիս որպես ավելի լայն հասարակական համակարգի ենթահամակարգ: Այն «համակարգ» է, քանի որ նրանում առկա են մեկ ամբողջության մեջ մասերի փոխգործակցություններ, «քաղաքական» է, քանի որ այդ փոխգործակցությունը իրականացվում է իշխանության, հասարակության մեջ հարստությունների ու ռեսուրսների բաշխում: Ռեժիմն այդպիսով այնպիսի «կառավարման համակարգ» է, որը պահպանվում է կառավարության բոլոր ու ամեն տեսակ փոփոխությունների դեպքում: Կառավարությունները կարող են փոփոխվել ընտրությունների, դինաստիայի փոփոխության, պետական հեղաշրջումների արդյունքում և այլն, ռեժիմները փոխվում են կա՛մ արտաքին ռազմական  միջամտության, կա՛մ էլ ներսում հեղափոխական հեղաշրջման դեպքում[13]:

Ռուսական քաղաքագիտական մտքում «ռեժիմի» ընկալումը միանգամայն այլ է, որպես ավելի նեղ հասկացություն, որը արտացոլում է քաղաքական համակարգի պատմականորեն ոչ հարատև այս կամ այն վիճակը[14]:

Կարելի է ենթադրել, որ քաղաքական համակարգն ավելի ամորֆ հասկացություն է, այն մշակված է քաղաքական կառավարում երևույթին ավելի հստակ բովանդակություն տալու ու գիտականորեն մշակելու համար: Այլ հարց է, թե արդյոք այդ հասկացությունն հավելյալ կերպով չբարդեցրեց կառավարում երևույթի ընկալումը: Այնուհանդերձ մենք կարող ենք ասել, որ քաղաքական համակարգ հասկացությամբ կարելի է բնորոշել և՛ քաղաքական ռեժիմը, և՛ կառավարման ձևը, և՛ պետության կառուցվածքի ձևը:

Հասկացությունների զուտ սահմանմամբ հնարավոր չէ երևույթի էությունը հասկանալ, քանի որ տարբեր գիտական ուղղությունների ու տարբեր մտածողների կողմից վերը նշված երևույթները միանգամայն տարբեր ընկալում կարող են ունենալ, ուստի ավելին քան անհրաժեշտություն է առաջանում վերլուծել յուրաքանչյուր հասկացության ձևավորման հիմքը ու պատմական համատեքստը: Ինչն էլ հանգեցնում է քաղաքական կառավարման ձևերի դասակարգման խնդրին:

---

Քաղաքական կառավարման ձևերի դասակարգման անհրաժեշտությունը

«Քաղաքական կառավարման ձևերի դասակարգումը մեզ համար հետաքրքիր ու կարևոր է երկու պատճառով:

Առաջին պատճառն այն է, որ այն զգալիորեն հեշտացնում է քաղաքականության ու պետական կառավարման ընկալումը: Չէ՞ որ քաղաքագիտության, ինչպես նաև այլ հասարակական գիտություններում ճանաչողությունը բխում է գլխավորապես համեմատությունից. փորձագիտական բնույթի մեթոդներն այստեղ կիրառելի չեն: Մենք չենք կարող փորձ իրականացնել, որ ստուգենք, թե արդյոք ԱՄՆ-ի կառավարության համար ավելի հեշտ չէր լինի այս կամ այն կառավարական ճգնաժամը  (government gridlock) լուծել, եթե հրաժարվեն իշխանությոնների տարանջատման սկզբունքից, կամ արդյոք կպահպավեր ԽՍՀՄ-ում սոցիալիստական համակարգը, եթե երկրում բարեփոխումները մի սերունդ ավելի շուտ սկսվեին: Ուստի մեզ մնում է միայն հանգել երևույթները համադրելու ճանապարհին. ուրվագծելով նրանց միջև նմանություններն ու տարբերությունները, մենք ավելի հստակ ենք տեսնում հետազոտության առարկան, քաղում ենք նշանակալին աննշանից և ընդհանրապես հստակություն ենք մտցնում այն բանի մեջ, ինչն այլ դեպքում կլիներ անհասկանալի փաստերի պարզ հավաքածու: Զուգահեռ քաղաքագետը կարող է ձևակերպել իր հիպոթեզները, հայեցակարգերը, տեսությունները և անգամ ինչ-որ չափով դրանք ստուգել փաստացի նյութով: Այդպիսով ինչպես կասեր Ալեքսիս դե Թոքվիլը. «չհամադրելով երևույթները, բանականությունը չգիտե, ուր գնալ»: Ինչ վերաբերում է կառավարման համակարգերի դասակարգմանը, ապա այն լոկ միջոց է մեր համեմատության գործողությունը ավելի մեթոդական ու հաջորդական դարձնելու:

Երկրորդ պատճառն այն է, որ դասակարգումը հեշտացնում է ոչ միայն վերլուծությունը, այլև երևույթի գնահատումը: Չէ՞ որ Արիստոտելի ժամանակներից ի վեր մտածողները ձգտել են ոչ միայն հասկանալ, այլև կատարելագործել իշխանությունը: Փիլիսոփայության մեջ դեսկրիպտիվ տարրերը միշտ նորմատիվ տարրերը հետ են հանդես գալիս՝ ինչ է առկա հարցը, ինչ պետք է լինի հարցի հետ: Պատմության մեջ բազմիցս նախաձեռնվել են պատկերել կառավարման իդեալական համակարգ՝ ըստ էության ուտոպիա, օրինակ Պլատոնի «Պետությունը», Թոմաս Մորի «Ուտոպիան» (1516), Պյոտր Կրոպոտկինի «Դաշտ, ֆաբրիկա և արհեստանոց» աշխատությունը (1912) և այլն: Այսպես, թե այնպես համեմատելով քաղաքական երևույթները իրար հետ՝ մենք հնարավորություն ենք ստանում դրանց տալ այս կամ այն որակական բնութագրությունը, գնահատականը[15]:

Միայն համեմատական մոտեցման շրջանակներում է, որ օրինակ կարելի է ինչ-որ դատողություններ անել այնպիսի հարցերի շուրջ, ինչպես «Արդյոք պետք է ողջունել ու խրախուսել Հայաստանի անցումը լիբերալ դեմոկրատիայի», «Պետք է արդյոք Հնդկաստանը հրաժարվի դաշնային կարգավիճակից ի օգուտ ունիտար համակարգի կամ շրջանների անկախության» և «Պետք է արդյոք Միացյալ Թագավորությունը ընդունի «գրված» սահմանադրություն»:

Այնուհանդերձ դասակարգման յուրաքանչյուր համակարգ ունի իր թերությունները:

1. Ինչպես և մնացյալ վերլուծական մեթոդները, դրանք իրենց մեջ կրում են պարզեցման վտանգ: Մեկ սյունյակով ռեժիմների դասակարգումն ուշադրությունը գրավում է նրանց համընկնող բնութագրիչների վրա, սակայն միանգամայն հավանական է, որ ուշադրությունից դուրս մնա ինչ-որ բավականին էական տարբերություններ նրանց միջև: Մեծ վտանգ է չնկատել այն, որ միևնույն երևույթը տարբեր պայմաններում կարող է ունենալ սկզբունքորեն ոչ միանման իմաստ: Օրինակ՝ «պետությունը», որ գոյություն ունի Ճապոնիայում և ողջ Արևելյան Ասիայում, իր տեսակով ու բուն էությամբ կարող է արմատապես տարբերվել «պետության» Արևմտյան ընկալումից: Ուստի համեմատական վերլուծություն իրականացնելիս պետք է մշտապես հաշվի առնել էթնոցենտրիզմի վտանգը:
2. Դասակարգումը կարող է աղավաղվել այս կամ այն արժեքայնության ազդեցությամբ: Օրինակ ժամանակին քաղաքագետները կոմունիստական ու ֆաշիստական ռեժիմները միավորում էին «ամբողջատիրության» սյունյակի տակ, պատկեր էր ձևավորվում, որ «սառը պատերազմի» տարիներին արևմտյան լիբերալ դեմոկրատիաները սկզբունքորեն կռվում էին հենց այն նույն թշնամու դեմ, ինչ Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ:
3. Եվս մեկ թերություն է այն, որ դասակարգման հիմքում դրվում է պետությունը, իսկ երկրները դիտարկվում են որպես ամբողջական ու ինքնուրույն առաջ մղող համակարգեր: Իհարկե սա մեծ սխալ չէ, թեպետ գլոբալիզացիայի դարաշրջանում նման մոտեցումն այլևս բավարար չէ[16]:

Այսօր, երբ բավականին արդիական է պետությունների՝ որպես համաշխարհային քաղաքականության հիմնական դերակատարների տրանսֆորմացման հարցը, և ի հայտ են գալիս ընդհանրության մեջ ասված Նոր վերազգային (վերպետական) դերակատարներ, որոնք թելադրում են խաղի իրենց կանոնները[17]: Հարց է առաջանում, թե ինչպես կարելի է տեղավորել այդ սուբյեկտներ առկա դասակարգման համակարգերի մեջ: Այս հարցի պատասխանը ևս մեկ անգամ հենք է տալիս մտածելու, որ գոյություն ունեցող դասակարգման համակարգերը խմբագրման և տերմինաբանական հստակեցման կարիք ունեն: 

---

Քաղաքական կառավարման դասական տիպաբանություն

Պատմության ընթացքում մեծ հետաքրքրություն է ներկայացրել քաղաքական կյանքի և հատկապես պետության տիպաբանության խնդիրը: Պետության առավել վաղ և թերևս հայտնի տիպաբանությունը իրականացրել է Արիստոտելը իր «Պոլիտիկա» աշխատության մեջ (Քա 4-րդ դ.):  158 հունական պոլիսների ուսումնասիրությամբ նա տարբերակում է պետության ճիշտ և սխալ ձևեր: Ճիշտ է համարում այն պետությունները, որոնց իրական նպատակը համընդհանուր բարիքն է, իսկ սխալ է համարում այն պետությունները, որոնք մղված են միայն կառավարիչների բարիքի ապահովմանը: Ըստ Արիստոտելի պետական կարգը այն է, երբ տիրապետում է օրենքով հաստատված իշխանությունը: Համընդհանուր բարիքի չափանիշից բացի կիրառում է նաև կառավորումը  իրականացնող անձանց թվի չափանիշը. մե՞կն է կառավարում, մի քանի՞սը, թ՞ե շատերը[18]:

Ճիշտ կառավարման ձևերին է դասում միապետությունը (թագավորությունը), արիստոկրատիան (լավագույների կառավարումը) և պոլիտեան (շատերի կառավարումը), որոնք հղված են համընդհանուր բարիքին: Յուրաքանչյուր ճիշտ ձևին հակադրում է մեկ սխալ ձև. տիրանիա (հղված միայն կառավարողի բարիք), օլիգարխիան (հղված կառավարող հարուստների բարիք) և դեմոկրատիա (հղված կառավարող բազում աղքատների բարիք)[19] (Հավելված 6):

Արիստոտելը քննադատում է ժողովրդի կառավարումն այն առումով, որ զանգվածները, եթե նրանց գրավի նախանձն իրենց հարուստ համաքաղաքացիների հանդեպ, հեշտությամբ ընկնում են դեմագոգների ազդեցության տակ:

Հետագայում Արիստոտելի համակարգը մշակվեց Թոմաս Հոբսի ու Ժան Բոդենի կողմից, ովքեր առավել հիմնավոր կերպով մշակեցին սուվերենիտետի սկզբունքները, ինչը, ըստ իրենց, ցանկացած պետության կայունության հիմքն է: Նրանք սուվերենիտետը մեկնաբանում էին որպես «բարձրագույն ու անփոխարինելի իշխանությունը»՝ իշխանությունը, որը միակն է, որ կարող է կանոնակարգել կառավարումը:

Բոդենն իր «Համընդհանուր բարիքի վեց սկզբունքներ» աշխատության մեջ մանրամասնորեն դիտարկում է այն հարցը, թե ով է հանդիսանում պետության մեջ իշխանության կրողը, ինչպես հին, այնպես էլ ժամանակակից: Արդյունքում նա եկավ այն եզրակացության, որ կառավարման առավել նախընտրելի ձևը պետք է համարել բացարձակ կառավարումը (աբսոլյուտիզմը), քանի որ այդ դեպքում իշխանության կրողը կառավարիչն է, սակայն անձամբ ոչ մի օրենքով կապված չէ: Ըստ Բոդենի՝ երբ իշխանությունը մեկ անձի ձեռքում է, պետությունը ստանում է միասնական ու անքակտելի սուվերենիտետի ողջ օգուտները. այդ դեպքում կարելի է ասել, որ այն խոսում է մեկ ձայնով: Դրա հետ մեկտեղ միապետը սահմանափակված է սեփական կամքի առումով՝ աստվածային օրենքով կամ մարդկանց բնական իրավունքներով:

Հոբսն իր հերթին սուվերենիտետը մեկնաբանում էր որպես հարկադիր իշխանության բացառիկ իրավունք. իր «Լևիոթան» աշխատության մեջ կառավարիչը հանդես է գալիս որպես ոչնչով չսահմանափակված իշխանության կրող:

Հետագայում այդ գաղափարների արմատական վերանայմամբ հանդես եկան վաղ լիբերալ մտքի այնպիսի ներկայացուցիչներ, ինչպես Ջոն Լոկը և Մոնտեսքյոն՝ սահմանադրական կառավարման գաղափարախոսները: Լոկը «Երկու տրակտատ կառավարման մասին» աշխատության մեջ առաջ քաշեց այդ եզրույթը, որ սուվերենիտետը «տեղավորվում» է ոչ թե միապետի, այլ ժողովրդի մեջ, իսկ կառավարության իշխանությունը պետք է սահմանափակվի հանուն մարդու բնական իրավունքների, հատկապես ապրելու, ազատություն ու սեփականության իրավունքների[20]:

Մոնտեսքյոն իր «Օրենքների ոգի» աշխատության մեջ փորձ արեց հասարակության «իրական գիտական հետազոտություն» իրականացնել, որպեսզի բուն նրա կառուցվածքում մարդու ազատության համար առավել բարենպաստ պայմաններ: Հենց Մոնտեսքյոն՝ բացարձակ միապետության անհաշտ քննադատն ու անգլիական պառլամենտական ավանդույթի էնտուզիաստը, առաջինն էր, որ առաջարկեց զսպումների ու հակակշիռների գաղափարը՝ իշխանությունների օրենսդիր, գործադիր ու դատական ինստիտուտների բաժանման տարբերակով: Հետագայում այդ սկզբունքը առարկայացվեց ամերիկյան սահմանադրությամբ (1787թ.), իսկ ապա ընդհանրապես դարձավ լիբերալ դեմոկրատական կառավարման որոշիչ գիծը:

18-րդ դարից սկսած ժամանակակից սահմանադրական համակարգերի զարգացումը ավելի հստակ է ցույց տալիս, որ քաղաքական կառավարման դասական արիստոտելյան մոդելը հնանում է: Անկախության համար պատերազմից հետո ԱՄՆ-ում ձևավորված սահմանադրական հանրապետականության համակարգը, Ֆրանսիական հեղափոխության յակոբինյան շրջանը, Մեծ Բրիտանիայում աստիճանաբար արմատներ ձգող պառլամենտական ժողովրդավարության յուրահատուկ ձևը, այս ամենը ամեն անգամ իր հետ բերում էր այնպիսի մի բան, ինչը ուղղակիորեն հնարավոր չէր կանխատեսել առավել վաղ շրջանի մտածողների կողմից: Դասական սխեմաները դուրս էին մղվում իշխանության սահմանադրական ու ինստիտուցիոնալ ասպեկտների հանդեպ աճող հետաքրքրությամբ: Այդ գործընթացի հիմքը դարձավ Մոնտեսքյոյի ուսմունքը. ավելի շատ ուշադրություն սկսեցին հատկացնել իշխանության ճյուղերի միջև փոխահարաբերություններին: Ի վերջո հաստատվեց նոր տիպաբանություն՝ միապետություն և հանրապետություն, պառլամենտական ու նախագահական համակարգեր, ունիտար ու դաշնային համակարգերի բաժանումներով[21]:

Այդպիսով քաղաքական կառավարման ձևերի դասակարգման այս ամփոփ դիտարկմամբ մենք կարող ենք հանգել այն եզրակացությանը, որ թե՛ պետության կառուցվածքի ձևերի, թե՛ կառավարման ձևերի, թե արդեն այսօր քաղաքական ռեժիմի ու համակարգի դասակարգման հիմքը մեկն է եղել՝ իշխանության ձևերի առանձնացումը: Սա մեզ հնարավորություն է տալիս ենթադրելու, որ բացառված չէ մեկ ընդհանուր դասակարգման համակարգի ձևավորումը: Սակայն նախքան այդ անդրադառնանք նաև քաղաքական կառավարման ձևերի դասակարգմանը պետությունների համատեքստում:

---

Քաղաքական կառավարման դասակարգումը պետությունների համատեքստում

Քաղաքական իշխանության իրագործման հիմնական ինստիտուտ պետություններն է իր ենթահամակարգերով: Իսկ ի՞նչ է պետությունը:

Առկա են պետության մեկնաբանման երկու մոտեցումներ.

1. Կոլեկտիվության հատուկ ձև, որը առաջանում է համընդհանուր բարիքի և երջանիկ կյանքի համար: Գալիս է Արիստոտելից, ով պետության մեջ տեսնում էր ազատ և հավասար քաղաքացիների ասոցիացիա, միություն: Արիստոտելը պետությունը համարում էր բնականության, արդարության, գեղեցկության և համընդհանուր բարիքի մարմնավորում: Այն մարդկանց՝ «քաղաքական կենդանիների» «համատեղ գոյակցության» ձգտումն է: Ըստ Արիստոտելի պետությունը քաղաքական միության ձև է, որի առանցքը կազմում է «իշխանությունը, որի օգնությամբ մարդը իշխում է իր պես և ազատ մարդկանց»:

Ըստ Թոմա Աքվինացու. «Քաղաք-պետությունը կատարյալ միասնություն է»:

Ըստ Ի.Կանտի. «Պետությունը մարդկանց միություն է, որը ինքն իրեն տարածվում է և ղեկավարում է իրեն»: «Պետությունը (civitas) մարդկանց միավորումն է իրավական օրենքների հովանու տակ»:

2. 16-րդ դարից Ժ. Բոդենի «Վեց տրակտատ պետության մասին» աշխատության մեջ պետությունը սահմանում է «սուվերենիտետի» և «պետության մշտական և բացարձակ իշխանության» կատեգորիաներով: Պետությունը մարմնավորում է կառավարչին, իշխանական մարմիններին: Նմանատիպ կարծիքի էր նաև Հոբսը: Հոբսը համեմատում էր պետությունը Աստվածաշնչային Լևիոթան հրեշի հետ, որը կարող է մարդկանց վախի մեջ պահել և դրանով կարգավորել փոխհարաբերությունները^[22]:

Հետագայում պետությունը ասոցացվել է ոչ այնքան կառավարողների, բյուրոկրատիայի, պետական ապարատի հետ, որքան նորմերի, հարաբերությունների, դերերի, գործընթացների, ինստիտուտների և այլն հետ:  Օրինակ մարքսիզմը պետությունը դիտարկում էր որպես մի դասի կողմից մյուսին կեղեքելու մեքենա: Իսկ Հեգելը մեկնաբանում էր. «Ժողովրդի  պետական կառույցը ձևավորում է միասնական սուբստանցիա … Պետությունը ինդիվիդուալ ամբողջություն է, որից չի կարելի վերցնել մեկ առանձին, թեպետ չափազանց կարևոր կողմը, այլ հենց պետական կառուցվածքը ինքն իրենով»[23]: Քաղաքական գիտությունների մեջ պետության ծագման և սոցիալական նշանակության մեկնաբանությունները միանշանակ չեն:

Քաղաքագիտական մտքում առանձնացնում են պետությունների կառուցվածքային ձևերը կամ պետական կառուցվածքի ձևերը: Պետության կառուցվածքային ձևը արտացոլում է նրա տարածքային-քաղաքական կազմակերպման յուրահատկությունները, կենտրոնի և ծայրամասերի միջև իշխանական  լիազորությունների   բաշխումը, ենթազգային (սուբնացիոնալ) մակարդակի այլ քաղաքական ինստիտուտների բնութագրիչ կողմերը: Պատմականորեն ձևավորվել են  պետական կառուցվածքային ձևի երեք հիմնարար մոդելներ` ունիտար, դաշնային և համադաշնային[24]:

Պետական կառուցվածքային տվյալ ձևերի  էական գծերը կարելի է հասկանալ դաշնությունը համադրելով մի կողմից ունիտար պետության հետ, իսկ մյուս` համադաշնության հետ:

Ունիտար պետությունների օրինակ ընդունված է համարել այնպիսի երկրներ, ինչպես Եգիպտոսը, Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան, որոնց քաղաքական-աշխարհագրական կառուցվածքը պատմականոորեն հիմնված է միակ բարձրագույն իշխանական կենտրոնի  գոյության վրա: Համադաշնության օրինակներ են հին հունական Աքեյական միությունը (Քա. 280 -146թթ.), Նոր Անգլիայի Համադաշնությունը (1643), Հյուսիսգերմանական միությունը (1815 — 1867): ԱՄՆ-ը մինչև դաշնություն դառնալը (1776 — 1789թ.) 11 տարվա ընթացքում համադաշնային քաղաքական  միավորում էր: Շվեյցարիան ևս 1291 – 1798թթ., նաև 1815 – 1848 թթ. նույնպես տիպիկ համադաշնություն էր, ավելի ուշ ձեռք բերեց  ժամանակակից` դաշնային ձևը: Համադաշնության գլխավոր  հատկանիշը այն է, որ կենտրոնը չի հանդիսանում բարձրագույն իշխանության կրող, այլ իր մեջ գտնվող քաղաքական սուբյեկտների դիրքորոշմամբ է լիազորություններ կրում:

 Որոշ քաղաքագետներ մինչև օրս վիճարկում են Շվեյցարիայի պետական կառուցվածքի դաշնային բնույթը` գտնելով, որ այդ երկիրը պահպանել է  համադաշնային համակարգի կարևորագույն գծերը: Հազիվ թե  ընդհանրապես կարելի է  համարել  պետությունների միավորման համադաշնային սկզբունքը անցյալում մնացած: 20-րդ դարում այն վերարտադրվում է նոր ձևերով, ինչպես օրինակ վերազգային Եվրոպական Միությունն է:

Մինչ աշխարհի քարտեզի վրա դաշնությունների  ի հայտ գալը ունիտար և համադաշնային պետությունները փաստորեն չէին սահմանազատվում: Վերածննդի մեծ փիլիսոփաներ Բոդենը, Հոբսը, Սպինոզան տարբերակում էին սուվերեն և ոչ սուվերեն պետություններ, կամ էլ կենտրոնացված միապետությունները հակադրում էին  այն տարածքներին, որոնք ավելի խիստ  չէին միավորված վասալական կախվածության կամ պայմանագրի հիմքերով (օրինակ` լիգաները)[25]:

Ունիտար* պետության հիմնական հատկանիշն է բոլոր ներքին և միջազգային լիազորությունների  կենտրոնացումը հասարակական իշխանության ձեռքում: Այս ամբողջական կազմավորումը բաժանվում է ադմինիստրատիվ – տարածքային  միավորումների, որոնք քաղաքական ինքնուրույնություն չունեն: Նրանց կենտրոնը տալիս է որոշակի  գործառույթների իրականացումը, իսկ տեղական իշխանությունները պատասխանատու են դրանց կատարման համար: Ժամանակակից պայմաններում անգամ գերկենտրոնացված իշխանությունն իր  ներկայացուցիչների և գործառնողների միջոցով չի կարող իրականացնել անհրաժեշտ քաղաքական գործառույթներ բարձրագույն իշխանության կառույցներում և տեղերում: Պետությունը ձևավորվում է այն տարածաշրջաններից, որոնք ունեն  իրենց պատմական ավանդույթները (այդ թվում քաղաքական ինքնուրույնությունը), յուրահատուկ շահերը և պահանջմունքները և այլն, ինչը պայմանավորում է մարդկանց ձգտումը որոշակի ադմինիստրատիվ — քաղաքական  ինքնակառավարման: Ապակենտրոնացումը պետության կողմից ստեղծված  տեղական համայնքներին (օրինակ` Ֆրանսիայում կոմունաներին, դեպարտամենտներին, ռեգիոններին) որոշակի լիազորությունների փոխանցման միջոց է ` դրանց իրականացման  վերահսկմամբ: Ապակենտրոնացման տարբերակները շատ են` կենտրոնի և ծայրամասի հարաբերությունների ողջ սպեկտրը` սահմանափակված ինքնակառավարումից (Ֆրանսիա) մինչև բավական լայն ինքնավարության (ավտոնոմիա)* իրավունքներ (Իսպանիա): Դեմոկրատիայի պայմաններում տեղական  կառույցները  հնարավորություն են ստանում  ձևավորելու իրենց ներկայացուցչական (տվյալ տարածքում գործող իրավական նորմերի և կանոնների  մշակողներ) և ադմինիստրատիվ ինստիտուտներ:

Ինքնավար (ավտոնոմ) մարմիններն  ունեն իրավունքների մեծ չափաբաժին ներքին կառավարման գործում` ի համեմատություն  այլ ադմինիստարտիվ – տարածքային միավորների: Դրա հետ մեկտեղ ինքնավարության գոյությունը չի փոխում պետական կառուցվածքի  սկզբունքային ունիտար բնույթը, թեպետ նրան տալիս է հատուկ գծեր, որոնք հաճախ պայմանավորված են տվյալ տարածքների աշխարհագրական (Մադեյրա և Ազորական կղզիները Պորտուգալիայում), պատմական (Անդալուզիան Իսպանիայում) և էթնիկական (Գրենլանդիան և Ֆարերյան կղզիները Դանիայում, Բասկերի երկիրը և Կատալոնիա  Իսպանիայում) յուրահատկությամբ[26]:

Ֆեդերացիայի* (դաշնության) լավագույն  բնութագրիչը  երկու պաշտոնական պետական մակարդակների առկայությունն է: Այս մակարդակներում լիազորությունները բաշխվում են. դաշնային պետությունը  լիազորվում է ոչնչով չսահմանափակված արտաքին սուվերենիտետով և մասամբ ներքին, իսկ դաշնության սուբյեկտները` ֆեդերացված պետությունները, պահպանում էին միայն  ներքին սուվերենիտետի որոշ  բաղադրիչները: Այս լիազորությունների բաժանումը կատարվում է սահմանադրությամբ կամ պայմանագրային  կարգավորմամբ, քաղաքական իմաստով հանգելով իրական ուժերի փոխհարաբերությունից և դաշնության` որպես ամբողջության ու նրա բաղադրիչների  հնարավորություններից:

Դաշնության յուրաքանչյուր սուբյեկտ  ունի իր օրենսդիր, գործադիր և դատական մարմինների համակարգը: Փորձը ցույց է տվել, որ ինստիտուցիոնալ բնույթով դաշնային սուբյեկտները միմյանցից և բուն դաշնությունից  շատ քիչ են տարբերվում:

Ֆեդերալիզմը առաջարկում է լիազորությունների խիստ տարաբաժանում ընդհանուր ֆեդերալ  մարմիններ և դաշնության  առանձին սուբյեկտների  նմանատիպ ինստիտուտների միջև (նահանգները ԱՄՆ-ում, Բրազիլիայում, Հնդկաստանում և այլն, երկրները (լանդերը)  ԳԴՀ-ում և Ավստրիայում, կանտոնները Շվեյցարիայում): Որպես կանոն դաշնության սուբյեկտները ընդունում են  սեփական սահմանադրությունները և կանոնակարգերը, ստանձնում են  պետության որպես այդպիսին  իրավական և քաղաք ինստիտուտների շատ լիազորություններ (հատկություններ):  Այնուամենայնիվ միութենական օրենքները մնում են բարձրագույնի կարգավիճակում, բայց որոշ շրջաններ ամբողջությամբ դաշնային միավորումների օրենսդրական կարգավորման տակ են գտնվում: Դրա հետ մեկտեղ անգլիացի քաղաքագետ Փրեստոն Քինգը նշում է, որ դաշնությունը  կազմող ռեգիոնները սուվերեն չեն, քանի որ նրանում միշտ առկա է համաձայնեցված որոշումների ընդունման որոշակի գործընթաց: Ծայրահեղ դեպքում  դաշնային կենտրոնը  ունի սահմանադրական հնարավորություն չափազանց օրենսդրական կամ այլ միջոցներով աստիճանաբար քայքայել կամ անգամ ոչնչացնել դաշնության սուբյեկտի լիազորությունները և անկախության բաղադրատարրերը, ինչպես նաև նրա քաղաքական և այլ ինստիտուտները: Տարբեր դաշնությունների էվոլյուցիան ցույց է տալիս, որ դաշնային կենտրոնը ամեն կերպ ձգտում է  իր արտոնությունների  շրջանակը ընդյալնել  ի վնաս սուբյեկտների իրավունքներին: Ակնհայտ է, որ ժամանակակից ունիտար և դաշնային  պետությունները զարգանում են  հակառակ ուղղություններով. առաջինը ձգտում է ապակենտրոնացման, իսկ երկրորդը ավելացնում է կենտրոնացման աստիճանը:

Դաշնությունները կարող են լինել պայմանագրային, այսինքն կարող են ձևավորված լինել  նախնական պայմանագրի հիմքով, որը կնքվել է նրա սուբյեկտների միջև, նրան նոր միավորումներ միացնելով (ԱՄՆ և այլն) կամ ստեղծվում է կենտրոնական կառավարության համապատասխան ակտով` առանց նրա սուբյեկտների միջև պայմանագրային հարաբերությունների  ներդման (Բրազիլիա, Ավստրիա, ԳԴՀ և այլն)[27]:

Համադաշնություն (կոնֆեդերացիա)*  ինքնուրույն պետությունների միություն է, ուր քաղաքական լիազորությունների  բաշխման  սկզբունքը պետություն – մասնակիցների և  բուն միության միջև  հակադարձ համեմատական է դաշնայինին: Նրա մասնակիցները պահպանում են  իրենց պետական արտոնությունների  գլխավոր մասը` համադաշնությանը տալով որոշ հարցերի լուծման ընթացքը, որոնք որպես կանոն  վերաբերում են արտաքին սուվերենիտետին (դրամական կարգավորում, պաշտպանություն, դիվանագիտություն)[28]:

Քաղաքական կառավարումը՝ ի դեմս պետության առանձնացնելով այսպիսի տարբերակմամբ մենք գործնականում ոչ մի կարևոր վերջնակետի չենք հանգում: Մասնավորապես պետությունների  կառուցվածքային ձևերը հիմնականում դարձել են ֆորմալ դասակարգման միջով, առ այն, որ ինչ-որ տեղ շեշտվում է տվյալ պետության պաշտոնական անվանման մեջ, ինչպես Ռուսաստանի Դաշնություն, Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն և այլն: Սակայն այստեղ ևս հստակություն չկա. ոչ մի երկրի անվանում չի պարունակում «ունիտար» բառը, մինչդեռ «դաշնություն» որակվում է: Կամ էլ երկիրը որակվում է և՛ պետության կառուցվածքի ձևով, և՛ կառավարման ձևով՝ ինչպես ԳԴՀ-ն: Իսկ որոշ դեպքերում շեշտվում է քաղաքական ռեժիմն էլ, ինչպես Կորեայի ժողովրդա-դեմոկրատական հանրապետություն:

Իրականում ոչ միանշանակությունը խառնաշփոթ է առաջացնում. մինչդեռ անհրաժեշտություն է զգացվում պարզ երևույթներին պարզ սահմանում տալ մեկ ընդհանուր տերմինով ու նշանակությամբ: Այլապես հնարավոր է ցանկացած չնչին չափանիշի շեշտադրմամբ տարբերակել քաղաքական կառավարման այս կամ այն տարբերակը:

Խնդրի էությունը հստակեցնելու համար անդրադառնանք քաղաքական կառավարման ժամանակակից դասակարգումներին: 

---

Քաղաքական կառավարման ժամանակակից գծային դասակարգում

Քաղաքական համակարգերի ժամանակակից տիպաբանության մեջ հաշվի է առնվում ոչ միայն պետության բնույթը, այլև շատ այլ հատկանիշներ, որոնք բնութագրական են ժամանակակից քաղաքական գործընթացին:

Մի մասը շեշտադրում է քաղաքական համակարգի պատմական դինամիկայի վրա` քաղաքական համակարգերը և ռեժիմները դասավորելով հաջորդական էվոլյուցիոն կարգով: Նման տիպաբանությունը կիրառվում է քաղաքական արդիականացման  գործընթացների հետազոտման դեպքում, զարգացող երկրներում քաղաքական ռեժիմների կարգավիճակը ուսումնասիրելիս, ավտորիտար քաղաքական համակարգերից դեմոկրատականի անցնման դեպքում` դեմոկրատացման «երրորդ ալիքի» պայմաններում: Այս տիպաբանությունները պայմանականորեն  կարելի է նշանակել որպես էվոլյուցիոն կամ պատմա-համեմատական:

Մյուս տիպաբանությունները ուշադրություն են հատկացնում քաղաքական համակարգերի կառուցվածքին, քաղաքական գործընթացի յուրահատկություններին և այլն: Դրանք առավել տարածված են: Այն կարելի  է անվանել «մորֆոլոգիական» (ձևաբանական): Ի դեպ հետազոտությունների նպատակները և բնույթը բուն տիպաբանական սխեմայի կոնկրետ ձևափոխման սահմանման մեջ է: «Ձևաբանական» տիպաբանությունը կարելի է բաժանել 2 հիմնական տեսակներ` գծային երկակի տիպաբանություն և կոորդինատային` երկչափ և բազմաչափ տիպաբանություններ[29]:

Գծային տիպաբանությունը հիմնվում է այն բանի վրա, որ բոլոր քաղաքական համակարգերը կարելի է բաշխել որոշակի գծի (կոնտինուումի) վրա` գծի ծայրակետերին դնելով երկու ներհակ քաղաքական համակարգերի` դեմոկրատական և ավտորիտար (տոտալիտար), առավելագույն բնութագրերը: Սովորաբար այդ բնութագրերը միմյանց բացառում են, հակասական են: Ըստ գծի վրա տեղաբաշխվածության խմբավորում ենք համապատասխան քաղաքական համակարգերը:

Տիպաբանության համար կարելի  է վերցնել երկու հիմնական չափանիշներ և դրանցով համեմատել առկա քաղաքական համակարգերը. այդ տիպաբանությունը համարվում է երկչափ կոորդինատային տիպաբանություն: Եթե վերցվում են երկուսից ավելի չափանիշներ` ուրեմն այն բազմաչափ կոորդինատային տիպաբանություն է[30]:

Հայտնի ամերիկացի քաղաքագետներ Հարոլդ Լասուելը և Աբրահամ Կապլանը առաջարկեցին  քաղաքական համակարգի երկբևեռ տիպաբանություն  իրենց «Իշխանություն և հասարակություն» (1957) գրքում: Բոլոր քաղաքական համակարգերը նրանք բաժանում էին երկու հիմնական տիպերի` դեմոկրատական և բռնապետական: Այս բաժանման համար օգտագործում էին հետևյալ հիմնական չափանիշները.

Դեմոկրատական և բռնապետական քաղաքական համակարգերը տարբերվում են որոշակի հատկանիշներով: Դեմոկրատիան սահմանվում է իշխանական գործընթացի 3 հիմնական բնութագրիչներով.

• Իշխանությունը իրականացվում է առավելագույն անձնական պատասխանատվությամբ: Դեմոկրատիան անհամեմատելի է ավտորիտարիզմի ցանկացած ձևի հետ` նկատի չունենալով պատասխանատվության նման կենտրոնացման օգուտը:
• Իշխանության գործընթացը բացարձակ և պարփակված չէ. որոշումները որոշակի պայմանականություն ունեն և ենթակա են վիճարկման: Դեմոկրատիան անհամեմատելի է վոլյուտարիզմի և իշխանության անվերահսկելության հետ` չնայած այդ իշխանությունը իրականացնողների մեծամասնությունն են:
• Իշխանության գործընթացից բխող օգուտը բաշխվում է նրա բոլոր քաղաքական կառույցների միջև: Դեմոկրատիան անհամատեղելի է առաջնայնույուն ունեցող կաստաների հետ` անկախ «ընդհանուր շահի» ակնկալից[31]:

Այլ բնութագրիչները, ըստ հեղինակների, բխում են դեմոկրատական կառավարման այս երեք հիմնական հատկանիշներից: Այդպիսով դեմոկրատիան ավելի շուտ լիբերալ է, քան տոտոլիտար (կամավորությունը մաքսիմալացված է, իսկ կարգորոշումը` մինիմալացված), ինչպես նաև լիբերտար է, այսինքն  կապված է անձնական պատասխանատվության հետ: Ինչը ենթադրում է պետության սահմանած համընդհանուր բարեկեցության և արդարության տեսանկյունից իրավահավասարություն (էլիտան ավելի շուտ բաց դաս է, քան թե փակ կաստա):  Այն թերևս հանրապետական է, այլ ոչ թե ավտոկրատական (առկա է կառավարման բաց ձև, այլ ոչ թե սահմանափակ օլիգարխիական): Այս կառավարումը հավասարակշռված է (բաշխված է), այլ ոչ թե բռնապետական (կենտրոնացված), ինչը իրավաբանական պաշտպանության էմպիրիկ պայման է:

Նույնությամբ բռնապետությանը որակվում է ավտոկրատական, տոտալիտար, շահագործող և այլն կառավարման  հատկանիշներ:

Այս տիպաբանության մեջ վերցված են դեմոկրատիայի և բռնապետության իդեալական տիպերը: Ուստի այն հանդիսանում է տեսական տիպաբանության առանց էմպիրիկ վերլուծությունների համար առաջարկված  չափանիշների կոնկրետացման:  Դրանից բացի այս տիպաբանությունը քաղաքական համակարգի մեծ թվով խմբեր չի առանձնացում` առաջարկված բնութագրիչների որակի փոփոխման չափանիշների որոնելով[32]:

Գծային տիպաբանության մեկ այլ տարբերակ են առաջ քաշել Գաբրիել Ալմոնդը և Բինգհեմ Փաուելը իրենց «Համեմատական քաղաքականություն. Էվոլյուցիան մոտեցում» (1966) աշխատության մեջ:  Նրանք բաժանում են  քաղաքական համակարգի երկու տիպեր`դեմոկրատական և ավտորիտար: Հարց է առաջանում, թե ինչ չափանիշների պետք է իրականացվի այդ տարաբաժանումը: Մի կողմից դրանք պետք է լինեն հստակ և վերաբերեն իրական քաղաքական պրակտիկային: Իսկ մյուս կողմից այնքան ընդհանուր և աբստրակտ, որ դրանցով հնարավոր լինի գնահատել բոլոր համակարգերը: Դրա համար հիմք կարող էր լինել քաղաքական վերահսկման հարցը: Այդ կոնտեքստում ցանկացած քաղաքական համակարգ կարող է բաժանվել 3 բաղադրատարրերի` կառավարողներ, կառավարվողներ և կառավարման մարմիններ: Այս տարերի միջև կարելի է կերտել քաղաքական վերահսկման հարաբերությունները: Քաղաքական վերահսկման ուղղվածությունը և ուժն էլ  կծառայեն քաղաքական համակարգերի դեմոկրատական և ավտորիտար լինելու հիմքեր:

 Կառավարողները կազմում են քաղաքական էլիտայի շերտը, որը նախատեսված է քաղաքական որոշումների ընդունման և իրականացման ստուգման համար, ինչը իրականացվում է կառավարման մարմինների միջոցով: Կառավարվողները կարող են ազդել քաղաքական գործընթացների վրա, կամ ոչ, ինչը կախված է, թե քաղաքական ինֆորմացիայի աղբյուրներին մուտք ունե՞ն, ինչպիսի՞ն է իրենց կազմակերպվածությունը, ինչքա՞ն է զարգացած տեղական ինքնակառավարումը և արդյոք ընդունում են քաղաքական խաղի միֆերը: Սրանից ելնելով` քաղաքական համակարգը համարվում է դեմոկրտական, եթե կառավարվողները վերահսկում են կառավարողներին, որոշում ընդունող էլիտայի վարքի հանդեպ սահմանափակումներ են դնում: Իսկ ավտորիտար քաղաքական  համակարգի դեպքում կառավարողները կախված չեն կառավարվողների վերահսկողությունից և սահմանափակված չեն որոշումների ընդունման և իրականացման առումով: Այս տիպաբանությունը, ակնհայտ է, որ տեսական, իդեալական է:

Այս երկու տիպերի քաղաքական համակարգի ներսում տարբաժանում անցկացնելու համար հարկավոր էր ևս մեկ չափանիշ, որը փոփոխականի որակ կունենա, այսինքն դրանով հնարավոր կլինի դուրս բերել համակարգի դեմոկրատության կամ ավտորիտարության աստիճանը: Այդ փոփոխականն է ներհամակարգային ինքնուրույնությունը: Դա խոսում է այն մասին, թե քաղաքական մասնակցության և վերահսկման կազմակերպությունները և միջոցները (մասնավորապես կուսակցությունները, շահերի խմբերը, մամուլը)  ինչքան են զարգացած (կազմակերպչական զարգացվածության աստիճանը) և պլյուրալիզմի հիմքով դիֆերենցացված (կազմակերպչական անկախության աստիճանը): Դեմոկրատիայի պայմաններում  ներհամակարգային ինքնուրույնությունը ամբողջական է, իսկ ավտորիտար համակարգում բացակայում է: Ըստ այս չափանիշի բաժանում են 4 դեմոկրտական և 4  ավտորիտար համակարգեր: Ըստ ներհամակարգային ինքնուրույնության աստիճանի որոշակի գիծի վրա կարելի է բաշխել բոլոր քաղաքական համակարգերը: Ըստ նույն չափանիշի էլ կատարվում է համակարգի տիպի կամ դասի որոշումը:

Ալմոնի և Փաուելի առաջարկած մոտեցումը կազմվել է մինչև 1960-ականներ գոյություն ունեցող քաղաքական համակարգերի հիման վրա, սակայն այն բնութագրական էր նաև 1970-90-ականների համակարգերի տիպավորման համար[33]:

Դեմոկրատական քաղաքական համակարգերը ներառում են 4 խմբեր:

«Բարձր ինքնուրույնությամբ» քաղաքական համակարգերում կուսակցությունները, շահերի խմբերը և մամուլը  բարձր է զարգացվածություն ունեն և միմյանցից կախված չեն: Օրինակ է բերվում Մեծ Բրիտանիան, որի հարուստ դեմոկրատական կառավարման  փորձ ունի, այն կազմված կուսակցությունների զարգացած համակարգերից, տարաբնույթ շահերի խմբերի համակարգերից, ԶԼՄ-ներից, որոնք կախված չեն քաղաքական ուժերից: Այս խմբերը աչքի են ընկնում նաև բարձր ինքնուրույնությամբ:

«Սահմանափակ ինքնուրույնությամբ» խմբում կուսակցությունները, շահերի խմբերը և մամուլը զարգացած են և գործում են հարաբերական անկախության մեջ: Քաղաքական գործընթացներում ակնհայտ է մշտական ձգտումը միավորվելու, կոալիցիոն գործողությունների և այլն: Հեղինակները այս տիպի օրինակ են բերում Ֆրանսիայի 4-րդ հանրապետությունը, թերևս այս խմբի շարքերին կարելի է դասել նաև Ֆրանսիայի 5-րդ հանարպետությունը, Իտալիան, Գերմանիա: Ֆրանսիայում գործում են ձախ և աջ կուսակցությունների կոալիցիաներ, որոնք էլ ձևավորում են կառավարություն: Արհմիությունները և այլ շահերի խմբերը զորավիգ են այս կամ այն  քաղաքական  ուժին; Իսկ ԶԼՄ-ները ոչ միայն գաղափարական, այլև կազմակերպչական հիմքով կապված են այս կամ այն կուսակցության հետ:

«Ցածր ինքնրուրույնությամբ» քաղաքական համակարգերում առկա են առանձին  կուսակցություններ, կազմակերպություններ և մամուլ, սակայն մեկ քաղաքական ուժ է (կուսակցություն), որը գերիշխում է քաղաքական դաշտում: Այն երկար ժամանակ կառավարող քաղաքական ուժ է մնում: Սրա վառ օրինակ են Մեքսիկան 1930-80-ականներին (Ինստիտուցիոնալ-հեղափոխական կուսակցություն) կամ Հնդկաստանը 1940-80-ականներին (Հնդկական ազգային կոնգրես):

«Նախամոբիլիզացիոն դեմոկրատական համակարգերը» բնութագրական են  ուժեղ ավանդական  կառույցների ունեցող  զարգացող երկրներին: Դեմոկրատական ինստիտուտները թույլ են, ֆորմալ: Կառավարումը իրականացվում է առանց  բնակչության ակտիվ մասնակցության քաղաքականության մեջ և առանց դրա մոբիլիզացման մեխանիզմների: Իշխանության համար իրական դեմոկրատական պայքար տեղի չի ունենում: Նման համակարգերը  հաճախ են փլուզվում, մեծ է վտանգը զինված հեղաշրջման: Վառ օրինակ է Նիգերիան, ուր մինչ անկախությունը (1960) ձևավորվել էին արդեն որոշ կուսակցություններ: Սակայն 1960-66թթ. գործող քաղաքացիական կառավարությունը փոխարինվեց զինվորական կառավարմամբ: Դրա պատճառները չդադարող  ճգնաժամերն էին, կուսակցությունների լիդերների մշտական պայքարը:

Ավտորիտար քաղաքական համակարգերը ևս բաժանվում են 4 խմբերի: Ծայրահեղ երկու խմբերը կազմում են ռադիկալ—տոտալիտար և պահպանողական—տոտոլիտար` համապատասխանաբար «ստալինյան» ԽՍՀՄ-ի և «հիտլերյան» Գերմանիայի ռեժիմները: Թեպետ ոչ բոլոր մասնագետներն  են տոտոլիտարիզմը կիրառում որպես քաղաքական համակարգի բնութագրիչ: Տոտլիտարիզմին բնորոշ է բնակչության նկատմամբ գրեթե ամբոջական քաղաքական վերահսկողություն և կազմակերպությունների, շահերի խմբերի և ԶԼՄ-ների ինքնուրույնության գրեթե ամբողջական բացակայություն: Տոտալիտարիզմը մշակվել է  1940-ականներին, որում մեծ ներդրում են կատարել  Զ.Բժեզինսկին, Կ.Ֆրիդրիխը, Հ.Արենդտը, Ռ.Արոնը, Կ.Պոպերը:

Բժեզինսկին և Ֆրիդրիխը առաջարկում են տոտոլիտարիզմի բնութագրման 6 հիմնական գծեր.

1. Տոտալիտարիզմի հիմքում մանրամասն մշակված գաղափարախոսություն է ընկած, որը ղեկավարում է մարդկային կյանքի բոլոր կենսական ասպեկտները: Բնակչությունը ամբողջությամբ այդ գաղափարախոսության հետևորդներ է:
2. Գործում է մեկ կուսակցություն, որը սովորաբար ղեկավարում է մեկ մարդ` «բռնապետը»: Կուսակցությունը կազմում է բնակչության փոքր թվաքանակը (մինչև 10%): Բնակչությունը հավատարիմ է կուսակցության գաղափարախոսությանը`թերևս զգալիորեն պասիվ և չմտածված կերպով:
3. Հասարակությունը կառավարելու մեթոդ ծառայում է ֆիզիկական և հոգեբանական ահաբեկումը կուսակցության կամ գաղտնի ոստիկանության կողմից:
4. Կուսակցությունը և կառավարությունը վերահսկում են բոլոր հաղորդակցական միջոցները` մամուլը, ռադիոն, կինոն:
5. Կուսակցությունը մենաշնորհ ունի պետության ուժային կառույցների` բանակի, ոստիկանության օգտագործման առումով, որոնք օգտագործում է քաղաքական նպատակներով:
6. Առկա է ներքին տնտեսության զարգացման կենտրոնացված վերահսկողություն, ինչը իրականացվում է ֆորմալ կերպով ազատ կորպորատիվ կառույցների (ասոցիացիաների, ճնշման խմբերի) բյուրոկրատական կոորդինացման միջոցով:

«Նախամոբիլիզացիոն ավտորիտար» համակարգերը բնութագրական են կառավարման ավանդական ավտորիտար կառույցների առկայությամբ (զարգացող երկրների ավանդական միապետությունները), որը չունի մեխանիզմներ բնակչության կողմից ռեժիմին ակտիվորեն աջակցելու համար: Այստեղ գործում է ավանդական կամ ենթակայական քաղաքական մշակույթը. բնակչությունը զգալիորեն հեռացված է քաղաքականությունից: Նման համակարգեր են առկա Սաուդյան Արաբիայում,Մարոկկոյում, Գանայում (1960-1966):

«Ժամանակակից ավտորիտար ռեժիմները» բնութագրական են 1970-ականների քաղաքական համակարգերին: Այն բնութագրվում էր քաղաքական պլյուրալիզմի բացակայությամբ, հաճախ նաև զինվորական իշխանությամբ, ռադիկալ և ազգայնական գաղափարախոսությունների առաջնայնությամբ: Նման համակարգը երկրի լիդերները անհրաժեշտ են համարել երկիրը տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամից դուրս բերոլու համար: Վառ օրինակ են Սիրիան, Իրանը, Բրազիլիան 1964-ից հետո, պինոչետյան Չիլին 1973-ից հետո[34]:

---

Քաղաքական կառավարման կոորդինատային դասակարգում

Քաղաքական համակարգի գծային տիպաբանությունը բավական սահմանափակ օգտագործման դաշտ ունեին զարգացած համեմատական վերլուծության մեջ: Քաղաքական համակարգի բաժանումը երկու հիմնական խմբերի հնարավորություն չէր տալիս մի շարք հատկանիշներով խառնված քաղաքական  համակարգերի հետազոտման համար: Միանշանակ (միաչափ) չափանիշները միավորում էին քաղաքական համակարգի տիպերի պարունակային կողմը: Ուստի առաջացան քաղաքական համակարգի տարբեր բնութագրական գծերի համադրման հիմքով տիպաբանություններ: Տիպերի դասակարգման չափանիշների քանակից ելնելով` առանձնացվում  են երկչափ և բազմաչափ կոորդինատային համակարգեր:

    Երկչափ կոորդինատային համակարգի լավ տարբերակ է առաջ քաշում Ռ.Դալը` այն դնելով պոլիարխիայի էմպիրիկ հիմքում: Այն բավական պարզ է  և էմպիրիկ համեմատական վերլուծության հիմնական հասկացությունների և հիպոթեզների համար լավ միջոց է: Դալի տիպաբանությունը դասվում է ապրիոր (փորձի վրա չհիմնված) և կոնցեպտուալ տիպաբանությունների շարքին: Այն առաջ է քաշում «Պոլիարխիա. Մասնակցություն և ընդդիմություն» գրքի (1971) առաջին մասում:

Դալը իր քաղաքական համակարգի իդեալական տիպերը կերտում է երկու չափանիշների հիման վրա: Առաջինը վերաբերում է թույլատրելի ընդդիմությանը կամ քաղաքական մրցակցությանը: Երկրորդը վերաբերում է իշխանության համար հրապարակային մրցակցության գործընթացի մեջ բնակչության մասնակցությանը: Երկու չափանիշներն էլ դիտարկվում են որպես փոփոխականներ և արտահայտվում են համապատասխանաբար թույլատրելի ընդդիմության և քաղաքական մրցակցության աստիճանով և հրապարակային մրցակցության համակարգին մասնակցելու մարդկանց համամասնությամբ: Համակարգերի տիպերը բաժանվում են այս չափանիշների առկայության կամ բացակայության հիմքով:

Համաձայն առաջարկած չափորոշիչների առանձնացնում քաղաքական համակարգի չորս տիպեր: Եթե ընդդիմություն և քաղաքական մրցակցություն չկա կամ մոտ է զրոյին, իսկ հրապարակային պայքարին մասնակցելու իրավունք ունեցողների համամասնությունը փոքր է, ապա այդ համակարգը «փակ գերիշխանություն» է: Փոքր մրցակցության և մեծ մասնակցության դեպքում խոսքը վերաբերում է «ներառող գերիշխանությանը»: Մեծ մրցակցության և փոքր մասնակցության համադրումը «մրցակցային օլիգարխիան» է: Իսկ զգալի մրցակցության և մասնակցության դեպքում առաջանում է «պոլիարխիան»:  Սովորաբար հնչեցվող դեմոկրատական քաղաքական համակարգին համապատասխանում է պոլիարխիա հասկացությանը: Իրական քաղաքական համակարգերը Դալի սխեմայի մեջ տեղադրելիս թերևս ուղղանկյան մեջ կենտրոնական դիրքում կհանգրվանեն[35]:

Քաղաքական համակարգի տիպաբանության կառուցման որոշ դեպքերում կիրառվում են նաև ընդհանուր հասարակությանը վերաբերող ցուցանիշներ` տնտեսական զարգացում, սոցիալ-տնտեսական անհավասարություն, սոցիալական և մշակությաին դիֆերեցվածություն: Նման տիպավորման վառ օրինակ է առաջարկում Արենդ Լեյպհարտը: Նա անդրադառնում է կայուն քաղաքական դեմոկրատիայի վերլուծությանը: Գտնում է, որ կայուն դեմոկրատիայի պայմաններում բնակչության դիֆերենցացման գործոնը բացատրվում է քաղաքական էլիտայի վարքով: Հասարակական կառուցվածքում սեգմենտավորումը (հատվածավորումը) և ենթամշակութային պառակտումները կարող են կոմպենսացվել քաղաքական էլիտայի ջանքերով: Այդպիսի իրավիճակ է առկա Նիդեռլանդներում, Բելգիայում, Ավստիայում և Շվեյցարիայում, ուր  էլիտաները գործում են համատեղ, որ սոցիալական դիֆերենցվածության դերը նվազեցնեն: Էլիտաները նաև կիրառում են ենթահամակարգերի արժեքները սեփական հեղինակության բարձրացման համար, ուստի և մեծանում է հավանականությունը, որ էլիտաների միջև պայմանավորվածությունը կընդունվի բնակչության կողմից:

Ըստ այդմ Լեյպհարտը կառուցում է դեմոկրատական համակարգերի իր տիպաբանությունը: Նա կիրառում է երկու չափանիշներ.

1. հասարակության կառուցվածքը` միատարր է, թե պլյուրալիստական,
2. էլիտայի վարքը` թշնամական է, թե կոալիցիոն:

Արդյունքում առաջ է քաշում 4 տիպեր: Միատարր սոցիալական կառուցվածք և քաղաքական մշակույթ ունեցող դեմոկրատիան թերևս ստաբիլ կլինի: Այդ պայմաններում բազմաքանակ կոալիցիաներ են կազմվում հասարակության տարբեր մակարդակներում:  Լեյպհարտը հավանական է համարում բողոքի այլ ձևերի ի հայտ գալը (ապաքաղաքականացված դեմոկրատիա):

Կոալիցիոն համակարգերում երկակի ֆունկցիաներ են առկա: Մի կողմից մեծ է հավանակությունը պառակտման, իսկ մյուս կողմից տարբեր ենթահամակարգերի էլիտաների համագործակցմամբ հնարավոր է կայունության հաստատում: Սա կոչում է համագործակցային դեմոկրատիա, երբ էլիտաները գործում են ողջ հասարակության արժեքների հիմքով առաջնորդվելով և պատրաստակամ են պահպանել երկրի ամբողջականությունը: Համագործակցությունը կերտվում է վստահության և կոմպրոմիսի հիմքով:

Կենտրոնամետ համակարգերում էլիտայի թշնամական վերաբերմունքը կայունությանը չի սպառնում, քանի որ հասարակության մեջ առկա է  հարաբերականորեն միատարր արժեքներ:

Կենտրոնախույս համակարգերում անկայունության վտանգը մեծ է, ինչը կապված է պլյուրալիստական արժեկողմնորոշման և էլիտաների անհամագործակցային ուղղվածության  հետ[36]:

Քաղաքական կառավարման ձևերի իր դասակարգումն է առաջարկում Բլոնդելը, ինչն առանձնանում է մեծ թվով  փոփոխականների առկայությամբ: Խմբավորման համար նա օգտագործում է 3 փոփոխականներ` քաղաքական մրցակցության, էլիտայի կառուցվածք և բնակչության քաղաքական մասնակցություն: Քաղաքական մրցակցությունը գնահատվում է բաց կամ փակ լինելու հանգամանքով, ինչը կապված է ընդդիմության գործառնման հնարավորության հետ: Էլիտայի կառուցվածքի առանձնացումը կատարվում է էլիտայում ենթախմբերի առկայության և ինքնուրույնության հիմքով, ըստ այդմ տարբերակում է մոնոլիտ և դիֆերենցացված էլիտաներ: Քաղաքական մասնակցությունը բնութագրվում է քաղաքական կյանքում բնակչության ընդգրկվածության աստիճանով:

Ըստ որի բաժանում է  ինկլյուզիվ (ներառող) և էքսկյուլիզվ (բացառող) համակարգեր: Այս փոփոխականների համադրմամբ առաջ է քաշում քաղաքական համակարգի 6 տիպեր` ավանդական, էգալիտար-ավտորիտար, ավտորիտար-բյուրոկրատական, ոչ էգալիտար ավտորիտար, մրցակցող-օլիգարխիա, լիբերալ դեմոկրատական:

Յուրաքանչյուր տիպը կարող է բնութագրվել այլ հարակից չափանիշներով, որոնք բխում են հիմնական փոփոխականներից: Որոշ տիպերի անվան մեջ առկա է հենց  ավելորդ բնութագրիչ, որը կարող է առնչվել քաղաքական ռեժիմի գաղափարախոսության հետ (էգալիտար գաղափարախոսություն) կամ էլիտայի դիֆերենցացման յուրահատկության հետ (բյուրոկրատական էլիտայի դերը): Մեծ թվով փոփոխականներով հնարավոր է առավել ամբողջական ներկայացնել  քաղաքական համակարգը:

Որպես նման տիպերի օրինակներ կարելի է նշել և՛ ժամանակակից, և՛ պատմական համակարգեր:

Ավանդական համակարգը բնութագրական է միապետական ռեժիմներին, ուր իշխում է փակ մոնոլիտ ընտրանին, իսկ բնակչությունը բացառված է քաղաքական գործընթացներից: Բնորոշ է «3-րդ աշխահի» միապետություններին, որոնց թիվը 12-ն է: Միապետի չտարանջատված իշխանություն առկա է միայն 6 երկրներում` Բահրեյն, Բրունեյ, Օման, Քաթար, Սաուդյան Արաբիա, ԱՄԷ, իսկ Սվազիլենդում թերևս առկա է «պառլամենտ»:

Ավտորիտար—բյուրոկրատական  համակարգի օրինակ կարող են ծառայել 1970-80-ականների Լատինամերիկյան զինվորական ռեժիմները (Չիլի, Արգենտինա, Ուրուգվայ), ուր իշխում է ուղղակի կամ անուղղակի զինվորական ռեժիմը, բնակչության մասնակցությունը խիստ սահմանափակված է  և մեծ է պետության բյուրոկրտական ապարատի դերը:

Մրցակցող—օլիգարխիայի  համակարգը լայն տարածում ուներ անցյալում: Քանի որ շատ երկրներում էլիտաների մրցակցությունը նախորդել է բնակչության քաղաքական մասնակցությանը: Այսօր այն գոյություն ունի այն երկրներում, ուր իշխանության համար պայքարում բնակչությունը ընդհանուր առմամբ ազդեցություն չունի: Օրինակ Տոնգոյում և Արևմտյան Սամոայում կուսակցություններ չկան, իսկ օրենսդիր իշխանության մարմինները ձևավորվում են տարբեր հայտնի կլանների կողմից:

Էգալիտար—ավտորիտար համակարգին կարելի է դասել նախկին սոցիալիստական ճամբարի երկրները, ուր առկա էր հարաբերականորն մոնոլիտ ընտրանի, բնակչությունը մոբիլիզացվում էր ռեժիմին աջակցելու համար` քաղաքական մասնակցության զանգվածային որոշակի ձևերով:  Գերիշխում էր սոցիալական հավասարության գաղափարը: Այսօր այս տիպին են դասվում Չինաստանը, Հյուսիսային Կորեան, Կուբան:

Ոչ էգալիտար—ավտորիտար համակարգերը առկա էին այն երկրներում, ուր հաստատվել էին ֆաշիստական ռեժիմներ (Գերմանիա, Իսպանիա, Իտալիա):

Լիբերալ  դեմոկրատական համակարգեր առկա են ժամանակակից եվրոպական երկրներում` (Մեծ Բրիտանիայում, Շվեդիայում, Ֆրանսիայում և այլն), ԱՄՆ-ում, Կանադայում, Ավստրալիայում, Ճապոնիայում, Նոր Զելանդիայում:

Բլոնդելի տիպաբանության հիմնական թերությունը այն է, որ, հարաբերականորեն լավ նկարագրելով ավանդական և ավտորիտար համակարգերը, թույլ է «գործում» դեմոկրատական համակարգերի դիֆերենցացման մեջ: Մի խոսքով բոլոր դեմոկրատիաները ընկնում են մի խմբի մեջ: Դրանից բացի հաշվի չի առնվում դինամիզմը, այսինքն անցումային և խառը ռեժիմների մասին խոսք չկա[37]:

Քաղաքական կառավարման ձևերի վերը նշված ժամանակակից դասակարգման տարբեր ձևերում առկա է մեկ ընդհանուր միտում. դասակարգումը պամանավորված էր «Երեք աշխարհների» տեսանկյունից խնդրին նայելու կողմնորոշմամբ: Ինչը ենթադրում էր, որ հակադրության մեջ էր դրվում ժողովրդավարությունը (ի դեմս Արևմուտքի) և ոչ ժողովրդավարությունը (ի դեմս Արևելքի): Ոչ ժողովրդավարական երկրները անվանվում էին այլ կերպ բռնատիրություն, տոտալիտար և այլն, սակայն էությունը մեծ հաշվով նույնն էր: Այսպիսի դասակարգման մեջ ավելին քան ակնհայտ է սեփական երկրի սուբյեկտիվ դիրքերից խնդրին նայելու հանգամանքը: Քանի որ նախորդ դարում քաղաքական գիտությունը զարգանում էր հիմնականում Արևմուտքում՝ մասնավորապես ԱՄՆ-ում, ապա այն ինչ-որ մի տեղ օգտագործվում էր ԱՄՆ-ԽՍՀՄ գլոբալ հակամարտության մեջ ԱՄՆ-ի ավելի ընդունելի դիրքերի գիտական հիմնավորումը տալու համար: ԽՍՀՄ-ն անշուշտ պարտվեց այդ հակամարտության մեջ և ի հայտ եկավ նոր իրողություն, երբ ժողողվրդավարությունը դարձել է «Միակ խաղը քաղաքում» կամ Ֆուկույամայի ասած «Պատմության ավարտը»: Սուբյեկտիվ արմատացած դասակարգման արդյունքում ոչ ժողովրդավարական երկրները դասվեցին ավտորիտար քաղաքական կառավարման ձևի ներքո: Հենց այդ համատեսքտում էլ նոր գիտական ուղղություններ ի հայտ եկան, որոնք մասնավորապես ուսումնասիրում են դեմոկրատիզացիան, մոդեռնիզացիան, ժողովրդավարական անցումը կամ տրանզիտոլոգիան:

Կարող ենք եզրակացնում ենք, որ ցանկացած դասակարգման համար կարևորագույն նշանակություն ունի նախնական արժեկողմնորոշումը, այսինքն այն, թե ինչն է համարվում քաղաքական կառավարման դասակարգման համար նպատակային արժեքը: Հենց այդ հենքով էլ կփորձենք տալ խնդրի ընկալման մեր պատկերացումն ու դասակարգումը:

---

Քաղաքական կառավարման այլընտրանքային դասակարգում

Վերլուծելով քաղաքական կառավարման հին ու նոր հեղինակների դասակարգումները՝ հանգում ենք այն եզրակացության, որ յուրաքանչյուր տիպաբանություն ունի իր թերությունները: Դասակարգման այսպիսի բազմազանությունը պայմանավորված է չափանիշների ընտրությունից, ինչն էլ ենթադրել է տալիս, որ այլ հնարավոր չափանիշներով ևս դասակարգումը անխուսափելի է: Այստեղ հարցն այլ է, թե կոնկրետ իրավիճակում դասակարգման չափանիշը ինչ արժեքից է բխեցվում:

Դասակարգումների այս բազմազանության մեջ իր յուրօրինակ կուռ որակով հանդես է գալիս արիստոտելյան դասական տիպաբանությունը: Գործնականում ցանկացած կառավարման երևույթ դասակարգելիս առաջնային չափանիշը պետք է լինի հենց այն, թե որքան մարդիկ են կառավարում: Արիստոտելը բաժանում էր երեք խմբերի՝ մեկը, մի քանիսը, շատերը. շատերը (կամ մեր ընկալմամբ՝ մեծամասնությունը) Արիստոտելի ապրած դարաշրջանում կարող էր մասնակցել կառավարմանը ուղղակիորեն, ինչն էլ ժողովրդավարության հենքն էր: Սակայն այսօր, երբ հասարակությունները միլիոններով են հաշվվում քաղաքական կառավարման շատերը տարբերակը դուրս է գալիս:

Մյուս կողմից Արիստոտելը առաջարկում էր հաշվի առնել, բարիքի հանդեպ վերաբերմունքը, թե արդյոք բարիքը ծառայելու է ընդհանուրին, թե մասնավոր կառավարիչների շահին: Արիստոտելը զգուշացնում էր դեմագոգիայի վտանգի մասին, որին կարող է ենթարկվել դեմոսը:

Մենք մեր դասակարգման մեջ կվերափոխենք արիստոտելյան դասակարգումը՝ ներառելով ժամանակակից քաղաքական իրողություններն ու դեմագոգիայի դրսևորումը: Ստացվում է կոորդինատային դասակարգում, որի մի չափանիշն է, թե ովքեր են կառավարում՝ մեկը, թե մի քանիսը: Մեծամասնությունը չի կարող կառավարել, քանի որ «կառավարում» հասկացությունը ենթադրում է փոքրամասնության առկայություն: Եվ երկրորդ  չափանիշը, թե արդյոք կառավարողներն ինչպես են օգտագործում ռեսուրսները, միջոցները (բարիքը)՝ ընդհանուրի համար, մասնավոր իրեն (իրենց) համար, թե երբ ռեսուրսների բաշխման ժամանակ մանիպուլյացիայի է ենթարկվում:

Դրանով իսկ ստանում են քաղաքական կառավարման հետևյալ դասակարգումը, որն ունի վեց ձև՝ հայրակալական, մարյոնետային, տիրանիկ, օլիգարխիկ, մանիպուլարխիկ, խնամակալական կառավարումներ: Ի դեպ այս դասակարգման մեջ չափազանց կարևորվում է կոնկրետ հանրույթի գիտակից (ռացիոնալ) վերաբերմունքը:

Այս դասակարգման համար մենք կարող ենք հստակեցնել ցուցիչներ, որով հնարավոր կլինի հստակ համեմատական անցկացնել տարբեր կառավարման տարբերակների միջև:

Քանի որ մեր դասակարգման առանցքում ընկած է երկրում մարդկանց ռեսուրսների, միջոցների (բարիքի) բաշխվածությունը, ապա կարելի է կոնկրետ տնտեսագիտական ցուցիչներով ներկայացնել երևույթը: Մասնավորապես որպես ցուցիչներ կարելի է օգտագործել մեկ անձին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն, գործազրկության տոկոսայնությունը, կրթվածության մակարդակը՝ գրագիտություն ունեցող կամ բարձրագույն կրթությամբ անձանց տոկոսային հարաբերակցությունը բնակչության հաշվարկով, եկամուտների անհավասարության ցուցիչը և մի շարք այլ անհրաժեշտ ցուցիչներ: Իհարկե այս խնդիրը համակողմանի վերլուծության ու առավելագույնս օբյեկտիվ ցուցիչ դուրս բերելու կարիք է զգում, սակայն այնուհանդերձ նման տարբերակով կարելի է հստակորեն դասակարգել ոչ միայն պետությունները, այլև ցանկացած քաղաքական կազմակերպություն և դեռ ավելին ցանկացած հանրույթ: Կարող ենք համեմատականներ տանել տարբեր կորպորացիաների միջև (օրինակ GM-ի՝ Ջեներալ Մոթըրս-ի  BP-ի՝ Բրիտիշ Փետրոլյումի միջև, կամ Եվրամիության և ԱՍԵԱՆ-ի միջև, կամ էլ երկու կուսակցությունների միջև): Հիմնական ցուցիչներից բացի առկա են նաև հավելյալ ցուցիչներ, որոնցով կարելի է առավել կոնկրետացնել այս կամ այն քաղաքական կառավարման արդյունավետությունը այս կամ այն համատեքստում, մասնավորապես այդ ցուցիչների ցանկին կարելի է դասել միգրացիայի հարաբերակցությունը, լիբերալ արժեքները, զինված ուժերի տոկոսայնությունը բնակչության համեմատության, ռեսուրսների ու ՀՆԱ-ի հարաբերակցությունը և այլն:

Տիրանիա կամ բռնապետական քաղաքական կառավարում. Սա քաղաքական կառավարման այն ձևն է, որում կառավարում է մեկը ի բարօրություն ինքն իրեն: Այսինքն սա առավելապես եսասիրական կառավարման ձև է, որը կարելի է համարել քաղաքական կառավարման վատագույն ձևը:

Մարյոնետային քաղաքական կառավարում. Երբ կառավարում է մեկը, սակայն կառավարման մեջ մանիպուլյացիան առաջնային նշանակություն ունի: Այս տարբերակում մարյոնետի կարգավիճակը կարող է դրսևորվել և՛ կառավարողի, և՛ կառավարվողների հանդեպ: Մասնավորապես կառավարողը կարող է իրականում մարյոնետային կարգավիճակում լինել, այսինքն ինքնին ռեալ քաղաքական ուժ իրենից չներկայացնի, լինի դրածո կամ անգամ չգիտակցի, որ իրականում ինչ-որ մեկ այլ դերակատար ուղղորդում է նրա գործողությունները: Ինչպես նաև կառավարվողները կարող է ենթարկվել մանիպուլյացիայի, մասնավորապես և՛ թյուր ինֆորմացիան, և՛ պրոպագանդան, և՛ գովազդն ու այլ հոգեբանական հնարքները, այսինքն այն ամենը ինչը մարդուն թույլ չի տալիս ադեկվատ ընկալել իրականությունը:

Օլիգարխիկ կամ կլանային քաղաքական կառավարում. Երբ կառավարում են մի քանիսը, զուտ իրենց անձնական բարօրության համար:

Մանիպուլարխիկ կամ ժողովրդավարական քաղաքական կառավարում.  Երբ կառավարում են մի քանիսը, սակայն ամենուրեք մանիպուլյացիայի են դիմում հասարակական բարիքը արդար բաշխելու պատրանք թողնելու համար: Մասնավորապես՝ բազմաթիվ են հասարակության վրա ազդելու հոգեբանական հնարքները, հենց այս համատեքստում չափազանց շատ է կարևորվում լրատվամիջոցների օգտագործումը, ձևավորվում է մեծամասնության իշխանության պատրանք: Մյուս կողմից կառավարող խումբը կարող է ենթակա քողարկված կամ չներկայացվող կառույցի:

Քաղաքական կառավարման լավագույն ձևերն նրանք են, որոնցում կառավարումն իրականացվում է հանուն համընդհանուր բարիքի[38]:

Հայրակալություն կամ պատրիարխիկ քաղաքական կառավարում. Կառավարում է մեկը ի նպաստ բոլորի բարօրության: Սա իրական հայրական հոգատարություն է, երբ մեծ հաշվով ամեն ինչ պարզ ներկայացվում է, ոչինչ չի քողարկվում, մարդկային հոգեբանական թուլությունները որպես զենք չի օգտագործվում բնակչությանը հպատակեցնելու համար և այլն:

Խնամակալական քաղաքական կառավարում. Սա իրավամբ կարելի է համարել կառավարման լավագույն տարբերակը, երբ կառավարում են մի քանիսը ի բարօրություն բոլորի: Սա կառուցողական, ալտրուստական վերաբերմունք է սեփական հանրույթի նկատմամբ, երբ ընդհանուր ու սեփական բարեկեցություն նույնն է համարվում: Գործնականում այս տարբերակն իր մեջ ներառում է սոցիալիզմին բնորոշ տարրեր, սակայն իրական գաղափարական իմաստով, այլ ոչ թե այն տարբերակով, որը գործի դրվեց ԽՍՀՄ-ում:

Նման դասակարգումը բավականին մոբիլ է և համապաստախանում է կոնկրետ ժամանակահատվածում կոնկրետ կառավարումը բնորոշելու հրամայականին: Օրինակ գոյություն ունեցող պետությունների ու պետականանման կառույցների դասակարգումը նպատակահարմար կլինի անցկացնել  յուրաքանչյուր տարին մեկ անգամ, որովհետև միևնույն կառավարչի ժամանակ երկիրը կարող է սկզբում տիրանիկ լինել, հետո վերափոխվել մարյոնետային ձևի և այլն:

Գործնականում նման կառավարման համար առաջնային արժեք է համարվում հասարակության մեծամասնության բարօրությունը, այլ ոչ թե քաղաքական մասնակցությունը, ընտրությունները և այլն: Իրականում էական չէ, թե ինչպես է ձևավորվում իշխանությունը, քանի որ կառավարումը, որը շատ ավելի երկար գործընթաց է, կարևորվում է ավելին, քան զուտ իշխանության ձևավորման ընթացակարգը: Այն ինչ այսօր գիտական շրջանառության մեջ առկա քաղաքական կառավարման ձևերի դասակարգման մեծամասնության դեպքում իրականում դասակարգվում են կառավարման ձևավորման տեսակները: Այդ տրամաբանությամբ հարց է ծագում, եթե մենք երկիրը ժողովրդավարական ենք համարում զուտ մի քանի տարին մեկ անգամ ներկայացուցիչ ընտրելով, ապա արդյոք դա պարաքոդսալ չէ: Նախ ներկայացուցչության ու նոր կառավարման ինստիտուտ ձևավորելու գործընթացում ակնհայտ է «օլիգարխիացման երկաթյա օրենքը» հավանականությունը: Մյուս կողմից պարադոքսալ է, թե ինչպես կարելի է ժողովրդավարությունն անգամ ժամանակային այն կտրվածքով, որով քաղաքացին մասնակցություն է ցուցաբերում, համարել մեծամասնության իշխանություն, եթե կա չափազանց մեծ ծավալների հասնող աբսենտիզմ: Մասնավորապես՝ իշխանություն ձևավորելու համար իրականացվում են ընտրություններ (հաշվի չենք առնում հնարավոր խաբեությունները, մանիպուլյացիաները, ինչպես նաև ենթագիտակցության վրա ազդելու բազմաթիվ հնարքները), որին մասնակցել կարող են տվյալ երկրի քաղաքացիները, ովքեր ունեն ընտրական իրավունք (ընդունենք  բնակչության թվի մոտ 80 տոկոսը): Ընտրությունների քվեարկում է ընտրական իրավունք ունեցող անձանց մոտ 60 տոկոսը (միջին հաշվարկով), այսինքն երկրի բնակչության 48 տոկոսը: Իսկ ընտրվում են առավելագույն ձայներ ստացած թեկնածուն (ընդունենք քվեարկողների 60 տոկոսը քվեարկել է նրա օգտին): Ստացվում է, որ թեկնածուն ընտրվում է ստանալով բնակչության ոչ ավել քան 30 տոկոսի քվեն: Պարադոքսալն այն է, որ այս համակարգը մենք անվանում ենք մեծամասնության իշխանություն՝ պոլիարխիա[39]: Իրականում մեծամասնությունը կարող է դրսևորվել միայն ընթացիկ կոնկրետ քվեարկության մեջ, այլ ոչ թե ընդհանուր համակարգի կոնտեքստում: Եզրակացությունը մեկն է, որ ժողովրդավարություն որպես այդպիսին չի լինում, եթե գործ ունենք ներկայացուցչության ինստիտուտի հետ:

---

Վերլուծելով քաղաքական կառավարման դասակարգումների հիմնախնդիրը եկանք հետևյալ եզրակացություններին.

1. Քաղաքական ռեժիմ, քաղաքական համակարգ, կառավարման ձև ու պետության կառուցվածքի ձև հասկացությունները կարող ենք ներկայացնել մեկ ընդհանուր տերմինով որպես քաղաքական կառավարում և քաղաքական կառավարման ձև, կապված այն բանի հետ, որ նման դասակարգումները շփոթություն են առաջացնում կառավարում երևույթի ընկալման մեջ:
2. Քաղաքական կառավարման այս կամ այն դասակարգման հիմքում ընկած է մտվյալ մտածողի արժեկողմնորոշումը, որից էլ բխեցվում է դասակարգման չափանիշը:
3. Քաղաքական կառավարման դասակարգման լավագույն տարբերակը ձևաբանական կոորդինատային բազմաչափ դասակարգումն է:
4. Ժողովրդավարացման, արդիականացման, տրանզիտոլոգիայի էությունը հասկանալու համար անհրաժեշտ հստակեցնել ժողովրդավարություն՝ որպես քաղաքական կառավարման տեսակի երևույթի ինչ լինելու հանգամանքը:
5. Արիստոտելյան քաղաքական կառավարման ձևերի դասակարգումը վերափոխումը ու ժամանակի ընթացքում արձանագրված թերությունների հստակեցումը հնարավորություն է տալիս առանձնացնելու քաղաքական կառավարման ձևերի դասակարգման հստակ համակարգ, որի գլխավոր չափանիշը կլինի համընդհանուր բարիքը, իսկ դասակարգման ցուցիչները առավելապես մաթեմատիկական հաշվարկման են ենթակա: Իսկ ըստ առանձին ոլորտների դասակարգման համար կարող են օգտագործվել նաև երկրորդական չափանիշներ:

---

[1] Мельвиль А. Ю. Политология: учеб. — М. 2008, էջ 559

[2] Хейвуд, Э. Политология: Учебник для студентов вузов / Пер. с англ. под ред. Г.Г. Водолазова, В.Ю. Вельского. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. էջ 29

[3] Политология: учебник /под ред. С. В. Решетникова. 6-е изд. Минск. 2010,  էջ 123

[4] Хейвуд, Э. Политология: Учебник для студентов вузов / Пер. с англ. под ред. Г.Г. Водолазова, В.Ю. Вельского. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. էջ 28

[5] Большой юридический словарь.  Додонов В. Н., Ермаков В. Д., Крылова М. А. и др. М.: Инфра-М, 2001. էջ 591

[6] Նույն տեղում

[7] Նույն տեղում

[8] Мельвиль А. Ю. Политология: учеб. — М. 2008, էջ 596

[9] Большой юридический словарь.  Додонов В. Н., Ермаков В. Д., Крылова М. А. и др. М.: Инфра-М, 2001. էջ 397

[10] Мельвиль А. Ю. Политология: учеб. — М. 2008, с. 588

[11] Նույն տեղում էջ 581

[12] Соловьев А.И. Политология: Политическая теория, политические технологии. М.Аспект Пресс, 2003, էջ 232

[13] Хейвуд, Э. Политология: Учебник для студентов вузов / Пер. с англ. под ред. Г.Г. Водолазова, В.Ю. Вельского. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. էջ 29

[14] Նույն տեղում

[15] Хейвуд, Э. Политология: Учебник для студентов вузов / Пер. с англ. под ред. Г.Г. Водолазова, В.Ю. Вельского. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. էջ 30

[16] Хейвуд, Э. Политология: Учебник для студентов вузов / Пер. с англ. под ред. Г.Г. Водолазова, В.Ю. Вельского. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. էջ 31

[17] Նոր վերազգային դերակատարների մասին մանրամասն տե՛ս Современные международные отношения и мировая политика: Учебник Отв. ред. Торкунов А. В. -М., 2004. էջ 247- 269

[18] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999.  էջ 93

[19] Аристотель. Политика // Сочинения в 4-х томах. М., Мысль, 1983. Т.4. Перевод С. А. Жебелева էջ 502

[20] Хейвуд, Э. Политология: Учебник для студентов вузов / Пер. с англ. под ред. Г.Г. Водолазова, В.Ю. Вельского. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. էջ 33

[21] Хейвуд, Э. Политология: Учебник для студентов вузов / Пер. с англ. под ред. Г.Г. Водолазова, В.Ю. Вельского. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. էջ 34

[22] Мухаев Р.Т. Теория политики М., 2005, էջ 211

[23] Гаджиев К.С. Политическая наука М., 1996, էջ 100

[24] Категории политической науки   М., 2002, էջ 276

[25] Категории политической науки   М., 2002, էջ 277

* Ունիտարիզմ — (լատ. unitas — միասնականություն) պետական կառուցվածք, որը բնութագրվում է ադմինիստրատիվ — տարածքային  միավորումների  կենտրոնացված կառավարմամբ և առանձնացված (ինքնուրույն) պետական կազմավորումների բացակայությամբ: Ունիտար – միասնական, մեկ ամբողջություն կազմող:

*  Ավտոնոմիա (հուն. autos – ինքը,  nomos — օրենք) – պետության ինչ-որ մասի` իր ներքին գործերի ինքնուրույն լուծման իրավունքը, ինքնակառավարում:

[26] Категории политической науки   М., 2002, էջ 279

* Ֆեդերացիա (լատ. — foedus — միություն) պետության կառավարման ձև, որի ժամանակ պետության կազմի մեջ  մտնող դաշնային միավորումները (հանրապետություններ, երկրներ, նահանգներ և այլն) ունեն որոշակի քաղաքական և իրավական ինքնուրույնություն: Դրա հետ մեկտեղ ձևավորվում են միութենական` դաշնային իշխանական մարմիններ, ներդրվում է միասնական քաղաքացիություն, դրամական միավոր և այլն:

[27] Категории политической науки   М., 2002, էջ 280-281

* Կոնֆեդերացիա (ուշ լատիներեն confoederatio — միավորում) իրենց անկախությունը (սուվերենիտետը) պահպանող, սեփական իշխանական կառույցներ ունեցող պետական միավորումների մշտական միություն, որոնք միավորվում են որոշ ներքին և արտաքին քաղաքական հարցերի առումով գործողությունների կոորդինացման համար և ստեղծում են յուրահատուկ համատեղ մարմիններ:

[28] Категории политической науки   М., 2002, էջ 281

[29] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999.  էջ 94

[30] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999. էջ 94-95

[31] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999.  էջ 95

[32] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999.  էջ 95-96

[33] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999.  էջ 97-98

[34] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999.  էջ 100-103

[35] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999.  էջ 104 — 105

[36] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999.  էջ 105 — 106

[37] Сморгунов Л. В. Сравнительная политология: Теория и методология измерения демократии. — СПб., 1999.  էջ 108-110

[38] Քաղաքական կառավարման համատեքստում ընդհանուր բարիքի մասին տե՛ս Даль Р. Демократия и ее критики / Пер. с англ. Под ред. М.В.Ильина. — М., 2003. էջ 427-455

[39] Պոլիարխիայի մասին տե՛ս Даль Р. Демократия и ее критики / Пер. с англ. Под ред. М.В.Ильина. — М., 2003. էջ 341-346