Ներածություն.

Գլուխ 1. Եվրոպայի խորհուրդը եվրոպական տարածաշրջանային կազմակերպությունների համակարգում.

1.1. Եվրոպայի խորհրդի ձևավորումն ու կայացումը.

1.2. Եվրոպայի խորհրդի կառուցվածքն ու գործունեությունը.

Գլուխ 2. Հայաստանի Հանրապետությունը Եվրոպայի խորհրդի համակարգում.

2.1. ՀՀ անդամությունը ԵԽ-ին և ստանձնած պարտավորությունները.

2.2. Եվրոպայի խորհրդի նշանակությունը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ.

Գլուխ 3. Ղարաբաղյան հիմնահարցը ԵԽԽՎ-ում.

3.1. Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտություն լուծման վերպետական համակարգը.

3.2. ԼՂ հարցերով ենթահանձնաժողովը ԵԽԽՎ շրջանակում.

Եզրակացություն.

Գրականության ցանկ

---

Ներածություն

Թեմայի արդիականություն. Նոր հազարամյակի մեկնարկին Հայաստանի Հանրապետության կարևորագույն ձեռքբերումներից մեկն անդամակցությունն էր Եվրոպայի խորհրդին (2001 թ.), որով Հայաստանը կայացրեց իր քաղաքակրթական ընտրությունը: Գլոբալիզացիայի ժամանակակակից գործընթացները ցույց են տալիս, որ առանձին պետությունները ապագ չունեն, որ ամենուրեք ձևավորվում են միություններ և վերպետական կառույցներ, որոնք համակարգում են պետությունների գործունեությունը, այսօր Հայաստանի առջև ևս հարց է դրված նդամակցելու նմանատիպ կառույցների (Եվրամիություն կամ ստեղծվելիք Եվրասիական միություն): Եվրոպայի խորհուրդն այն հարթակն է, որը հնարավորություն է տալիս երկխոսության կամ ինստիտուցիոնալ վերակառուցումների հենց նշված այլընտրանքային միությունների միջև: Այսինքն Եվրոպայի խորհուրդը այն կառույցն է, որը կարող է որոշակի ազդեցություն գործել Եվրասիական միության ձևավորման գործընթացի վրա՝ լինելով երկխոսության դաշտ Արևմուտքի հետ: Իսկ Հայաստանի ու հայության շահերից ամենևին չի բխում Արևմուտքի և Արևելքի (Ռուսաստանի) բախումը, ինչպես «Սառը պատերազմի» շրջանում էր՝ հաշվի առնելով հայակակն սփյուռքի գործոնը և Հայաստանի դիվերսիֆիկացված առևտրաշրջանառությունը:

Մյուս կողմից օրակարգում է մեր երկրի համար էլ ավելի կենսական նշանակություն ունեցող Ղարաբաղյան հակամարտության հիմնահարցը: Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վերահաժողովի ընդունած բանաձևերը և Հայաստանի ու ադրբեջանի ստանձնած պարտավորությունները ուղղորդում են հակամարտության համակարգման ուղղվածությունը, թեև գոյություն ունի հակամարտության լուծման համար ստեղծված հատուկ մեխանիզմ՝ Մինսկի խումբը: Սակայն Մինսկի խմբի գործունեության անարդյունավետությունը միջազգային քաղաքական ասպարեզ է բերում ԵԽԽՎ-ի կողմից առաջարկվող նոր մեխանիզմներ, որոնք շատ դեպքերում չեն բխում հայկական կողմի շահերից և պայմանավորված են Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրների աշխահաքաղաքական ու տնտեսական շահերով: Այս երևույթի հստակ իմացությունը հնարավորություն է բացում ավելի ճկուն լինել բանակցային գործընթացի մեջ և արդյունավետ մանևրել դիվանագիտական երկխոսությունների ժամանակ:

Հետազոտության տեսական-մեթոդաբանական հիմքերը. մեր հետազոտության մեջ մենք հիմնականում իրականացրել են Հայաստանի՝ ԵԽ-ին անդամակցության գործընթացի վերլուծություն՝ տարբեր տեսանկյուններից, ինչպես նաև ԵԽ-ի կողմից սահմանած պարտավորությունների (կոնվեցնիաներ, խարտիաներ) վերլուծություն, իսկ պարտավորությունների մոնիտորինգի առումով վերլուծության նյութն է ԵԽԽՎ-ի կողմից ընդունած բանաձևերը, հանձնարարականները, դրանից բացի նյութի օբյեկտիվության համար մենք դուրս ենք բերում տվյալ բանաձևերի ու փաստաթղթերի ընդունման քաղաքական հիմքերը ու աշխարհաքաղաքական շահերը: Մեր հետազոտության մեջ կարևորագույն տեղեկատվական աղբյուրներն են պաշտոնական կայքերը (հատկապես որպես հավաստի տեղեկատվության աղբյուր կարևորվում է Եվրոպայի խորհրդի պաշտոնական կայքը)[1]: Աշխատանքի մեջ մեծ տեղ է հատկացված ԵԽ-ի և միջազգային այլ կառույցների ընդունած հանձնարարականներին,  բանաձևերին, կարծիքներին[2], ինչպես նաև Կոնվենցիաներին, խարտիաներին և  համաձայնագրերին[3]: Իսկ այս այս բոլոր փաստաթղթերի վերլուծության ու մեկնաբանությունների համար հիմնականում օժանդակել է միջդիսցիպլինար գրականությունը, ձեռնարկներն ու հետազոտությունները[4]՝ ամբողջացնելով հետազոտության տեսական հիմքերը:

Հետազոտության օբյեկտը. Եվրոպայի խորհուրդն ու նրա գործունեության մեխանիզմները (մասնավորապես առնչությունը Հայաստանի Հանրապետության հետ)մեր հետազոտության օբյեկտն են:

Հետազոտության առարկան. Եվրոպայի խորհրդին Հայաստանի անդամակցության գործընթացը և դրա արդյունքում ստանձնած պարտավորությունների հիմնահարցը կազմում են մեր հետազոտության առարկան:

Հետազոտության նպատակը. Հայաստանի անդամակցությունը Եվրոպայի խորհրդին հստակորեն ուրվագծում է երկրի կողմնորոշումը, սակայն դեռ ընթացակարգային և իրավիճակային փոփոխությունները պայմանավորում են մեր իրական տեղն ու դերն ապագայում: Մեր հետազոտության նպատակն է հստակորեն դուրս բերել ԵԽ-ում Հայաստանի դերը և այդ կառույցի ազդեցությունը Հայաստանում և տարածաշրջանում տեղի ունեցող կարևորագույն քղաքական գործընթացների վրա:

Հետազոտության խնդիրները. Ելնելով մեր հետազոտության նպատակից՝ մենք առաջնահերթ առանձնացնում ենք հետևյալ խնդիրները.

• Հստակեցնել Եվրոպայի խորհրդի դերն ու նշանակությունը Եվրոպայի տարածաշրջանային կազմակերպությունների համակարգում,
• Համառոտ ներկայացնել ԵԽ ձևավորման գործընթացը և գործունեության մեխանիզմներն ու նպատակները,
• ՊարզաբանելԵվրոպայի խորհրդում Հայաստանի անդամակցության հիմնահարցը և դրա հետ կապված պարտավորությունների ստանձնման ու իրագործման գործընթացը,
• Հստակեցնել հայատանի կողմից ստանձնած պարտավորությունների մեջ Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հնարավորությունը,
• Մասնավորեցնել ԵԽ-ի կողմից Ղարաբաղյան հիմնահարցի վրա ազդեցության մեթոդները, դրանց հիմքում ընկած աշխարհաքաղաքական շահերն ու արդյունքում առաջացած ԵԽԽՎ բանաձևերի, հանձնարարականների էությունը: Այդպիով ամբողջացնելով հետազոտության նպատակի պարզաբանումը:

Հետազոտության կառուցվածքը. Աշխատանքը կազմված է ներածությունից, երեք գլուխներից, եզրակացությունից և գրականության ցանկից:

 

Գլուխ 1. Եվրոպայի խորհուրդը եվրոպական տարածաշրջանային կազմակերպությունների համակարգում

1.1. Եվրոպայի խորհրդի ձևավորումն ու կայացումը

Եվրոպական ամենահին և միաժամանակ ամենամեծ կազմակերպություններից մեկն է Եվրոպայի խորհուրդը, որը ստեղծվել է 1949 թվականին մայիսի 5-ին: Եվրոպայի խորհդրին (ԵԽ) այժմ անդամակցում են 47 պետություններ (800 մլն բնակչությամբ), նախարարների խորհրդում կան 5 դիտորդներ, ևս 3 դիտորդներ էլ խորհրդարանական վեհաժողովում[5]: Կառույցն իր գործունեության ավելին քան կես դարի ընթացքում խորացրել և ընդլայնել է իր գործունեության ոլորտները ողջ եվրոպական մայրցամաքում, ըստ էության նրա գործունեության շրջանակները նաև աշխարհագրական Եվրոպայի սահմաններից դուրս են ելել, որ վառ ապացույցն է Հայաստանի Հանրապետությունը։ Եվրոպայի Խորհրդին Հայաստանի անդամակցության գործընթացը սկիզբ է առել 1995թ.: 1996թ. հունվարի 26-ին ՀՀ Ազգային Ժողովը ԵԽ Խորհրդարանական Վեհաժողովում ստացել է Հատուկ հրավիրյալի կարգավիճակ: 2000թ. նոյեմբերի 9-ին, Նախարարների կոմիտեի թիվ 2000/13 որոշման համաձայն, Հայաստանը ստացել է Եվրոպայի խորհրդի անդամ դառնալու հրավերը: Իսկ արդեն 2001թ. հունվարի 25-ից Հայաստանը Եվրոպայի Խորհրդի լիիրավ անդամ է[6]:

Սառը պատերազմի հանգուցալուծման շրջանում, երբ Եվրոպայի բաժանվածությունը մնաց անցյալում, որի խորհրդանիշը կարելի է համարել Բեռլինյան պատի քանդումը, հիմք դրվեց Եվրախորհրդին նոր մեծ թվով պետությունների անդամակցման գործընթացին: Եվրախորհրդի անդամակցության համար դիմումների թվի աճեցին, իսկ նոր աշխարհակարգը հրամայում էր նոր գերակայություններ ու նոր ռազմավարություն պետությունների համար։ Սակայն մինչ այդ Եվրոպայի միությունը կայացման բավականին երկարատև ճանապարհ էր անցել:

Նախ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո պետությունների հստակ որոշել էին, որ նման ողբերգություն այլևս երբեք պետք չէ թույլ տալ, հենց նույն այդ նպատակով ստեղծվեց ՄԱԿ-ը։ 1946թ. սեպտեմբերի 19-ին Ցյուրիխում իր ճառի ժամանակ Ուինսթոն Չերչիլն առաջինն էր, ով մատնանշեց, որ անհրաժեշտ է մի միջոցի, որը կփոխեր ողջ իրավիճակն ու մի քանի տարվա ընթացքում Եվրոպան կդարձներ նույնքան ազատ և երջանիկ, որքան Շվեյցարիան էր։ Նա առաջարկում էր ստեղծել Եվրոպայի Միացյալ Նահանգներ[7]: Այս ճառը մեծ արձագանք ստացավ եվրոպական երկրներում, հասարակական-պետական շրջանակներում քննարկվում էին Եվրոպայի միավորման հնարավոր տարբերակները[8]:

1948թ. մայիսի 7-ին տեղի ունեցավ Հաագայի կոնգրեսը, որտեղ քսան երկրներից ժամանած 740 պատվիրակներ ներկայացրեցին այն բոլոր գաղափարները, որոնց շուրջ հիմնվեց «միացյալ» Եվրոպան։ Առավել մեծ թվով պատվիրակներ կային Ֆրանսիայից 155 անձ, այնուհետև Մեծ Բրիտանիայից՝ 145, Բելգիայից՝ 68,  Նիդեռլանդներից՝ 59, Իտալիայից՝ 57, Գերմանիայից՝ 51, Շվեյցարիայից՝ 40, Դանիայից՝ 32, Շվեդիայից՝ 19, Հունաստանից՝ 18, Ավստրիայից՝ 12, Նորվեգիայից՝ 12, Լյուքսեմբուրգից՝ 8, Իռլանդիայից՝ 5, Սաարից[9]՝ 5, Լիխտենշտեյնից՝ 3: Այս թվաքանակը ցույց էր տալիս նաև առանձին երկրների քաղաքական կշիռը, համատեքստում հատկապես նշանակալի էր պարտված Գերմանիայի մասնակցությունը: Դիտորդներ կային նաև Բուլղարիայից, Կանադայից, Չեխոսլովակիայից, Ֆինլանդիայից, Լեհաստանից, Ռումինիայից, Իսպանիայից, Պորտուգալիայից, Թուրքիայից, ԱՄՆ-ից և Հարավսլավիայից[10]:

Ընդունվեցին մի շարք որոշումներ, այդ թվում՝ ազգային խորհրդարանների կողմից ընտրված խորհրդարանական վեհաժողովի ստեղծումը, Մարդու իրավունքների եվրոպական խարտիայի մշակումը և նրա որոշումների կատարումը հարկադրելու նպատակով դատարանի ստեղծումը և այլն[11]։

Հաագայի կոնգրեսը ինստիտուցիոնալ ձևավորման գործընթացի առաջին քայլն էր, դրանից կարճ ժամանակ անց Բելգիայի Արտաքին գործերի նախարար Փոլ Հենրի Սփաքը կոչ արեց ստեղծել Եվրոպական վեհաժողով, որը կունենար մեծածավալ լիազորություններ և կազմված կլիներ տարբեր երկրների խորհրդարանների անդամներից, և որը որոշումներ կկայացներ մեծամասնական սկզբունքով[12]։

Չնայած Մեծ Բրիտանիան, որը կողմնակից էր զուտ խորհրդակցական բնույթի մարմնի ստեղծմանը, մերժեց այս առաջարկը, սակայն 1949թ. հունվարին փոխզիջումից հիմքով ստեղծվեց Եվրոպայի խորհուրդը` կազմված Խորհրդակցական վեհաժողովից, որը գումարվում է հրապարակավ, և Նախարարների կոմիտեից, որն ունի որոշումներ կայացնելու իրավասություններ և գումարվում է փակ։ 1949թ. մայիսի 5-ին Լոնդոնի Սուրբ Ջեյմսի պալատում տաս երկրներ՝ Բելգիան, Ֆրանսիան, Լյուքսեմբուրգը, Նիդեռլանդները, Միացյալ Թագավորությունը, Իռլանդիան, Իտալիան, Դանիան, Նորվեգիան և Շվեդիան, ստորագրեցին Եվրոպայի խորհրդի հիմնադիր փաստաթուղթը հանդիսացող պայմանագիրը[13]։ Այսպիսով, ստեղծվեց և սկսեց աշխատել Եվրոպայի խորհուրդը։

Այս ընդհանուր տրամադրվածության պայմաններում մշակվեց առաջին հիմնական կոնվենցիան՝ Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիան, որը ստորագրվեց Հռոմում, 1950թ. նոյեմբերի 4-ին և ուժի մեջ մտավ 1953թ. սեպտեմբերի 3-ին[14]։

Եվրախորհրդի առաջին նիստերը տեղի ունեցան Ստրասբուրգում, որը դառնալու էր կազմակերպության մշտական նստավայրը։

Եվրախորհրդի կանոնադրություն մեջ նշվում. «Եվրոպայի խորհրդի նպատակն է անդամ պետությունների միջև առավել միասնության հիմքեր ստեղծել՝ նրանց ընդհանուր ժառանգությունը հանդիսացող գաղափարները և սկզբունքները պահպանելու և իրականացնելու, ինչպես նաև տնտեսական և սոցիալական առաջընթացը դյուրին դարձնելու նկատառումներով։ Այս նպատակները պետք է իրագործվեին «Խորհրդի մարմինների միջոցով՝ ընդհանուր մտահոգության առարկա խնդիրների քննարկմամբ և տնտեսական, սոցիալական, մշակութային, գիտական, իրավական և վարչաիրավական հարցերի վերաբերյալ պայմանագրերի միջոցով, ինչպես նաև մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պահպանման և իրագործման միջոցով»[15]։

Ըստ էության համաեվրոպական միասնականության գաղափարը աստիճանաբար սկում էր առարկայական բնույթ ստանալ, հետագա երկու տասնամյակների ընթացքում՝ մինչև 1970 թվականը, Հունաստանը, Իսլանդիան, Թուրքիան, Գերմանիան, Ավստրիան, Կիպրոսը, Շվեյցարիան և Մալթան միացան կազմակերպությանը։

Այդ ժամանակահատվածում կազամեկրպությունը կարևոր ինստիտուտցիոնալ վերափոխումների ենթարկվեց: 1960 թվականին մեկնարկեց Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի աշխատանքները, որը բավական մեծ լիազորություններ ունի:

Եվրոպական դատարանի իրավազորությունը տարածվում է այն բոլոր հարցերի վրա, որոնք վերաբերում են Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին 1950թ. եվրոպական կոնվենցիայի և դրան կից արձանագրությունների դրույթների մեկնաբանմանն ու կիրառմանը, և որոնք հանձնվում են իրեն։ Եվրոպական դատարանի իրավազորության և անդամ պետության   ազգային իրավունքի փոխհարաբերության լուսաբանման համար կարևոր հանգամանք է այն որ այդ Դատարանի վճիռն ունի պարտադիր բնույթ,  իսկ կատարման պատասխանատվությունը կրում է անդամ պետությունը`  որպես իրավաքաղաքական օրգանիզմ` իր ամբողջության մեջ վերցրած։ Այլ կերպ ասած, միայն պետությունը, այլ ոչ թե որևէ պետական մարմին կամ պաշտոնատար անձ, կարող է ճանաչվել Կոնվենցիան խախտող[16]։

1961 թ. հոկտեմբերի 18-ին Հռոմում ստորագրվեց Եվրոպական սոցիալական խարտիայի[17], և արդեն իսկ 1959 թ. ձևավորվել էր առաջին մասնագիտացված նախարարական համաժողովները[18]։

Սակայն Եվրոպայի խորդրի ձևավորումն այնքան էլ հարթ չէր ընթանում, առավել ևս եթե հաշվի ենք առնում այդ շրջանում առկա համաշխարհային հակասություննեերի տրամաբանությունը, երբ Եվրոպան ուղղակի երկու ազդեցության գոտիների միջև էր բաժանված և հարկադրված էր հետևել թելադրվող խաղի կանոններին:  Եվրոպայի խորհրդի առաջին մեծ քաղաքական ճգնաժամը գրանցվեց 1967 թվականին, երբ հույն գնդապետները գահընկեց արեցին օրինականորեն ընտրված կառավարությունն ու հաստատեցին ինքնիշխանական վարչակարգ[19]։ 1969թ. դեկտեմբերի 12-ին, Հունաստանի անդամակցությունը բացառելու վերաբերյալ կայացվելիք որոշումից ընդամենը մի քանի ժամ առաջ, գնդապետների վարչակարգը չեղյալ հայտարարեց Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան և դուրս եկավ Եվրոպայի խորհրդից։ 1974թ. նոյեմբերի 28-ին Հունաստանը վերադարձավ կազմակերպություն, երբ բռնատիրության անկման հետ կրկին վերականգնվեց ժողովրդավարությունը[20]։ Միաժամանակ, 1974թ. ամռանը բռնկվեց Կիպրոսի ճգնաժամը՝ հանգեցնելով կղզու մասնատմանը Թուրքիայի ռազմական միջամտությունից հետո։ Այդ հիմքով ձևավորվեց Հյուսիսային Կիպրոսի թուրքական հնարապետություն, որը համաշխարհային հանրության կողմից չի ճանաչվում[21]:

Սակայն դրանով Եվրախորհրդի առաջացած խնդիրը չվերջացան, մի նոր ճգնաժամ սկսվեց 1981 թ., երբ Խորհրդարանական վեհաժողովը Թուրքիայի խորհրդարանական պատվիրակությանը զրկեց իր տեղերից՝ ի պատասխան մի քանի շաբաթ առաջ տեղի ունեցած ռազմական հեղաշրջմանը[22]։

Համաշխարհային իրավիճակը սկսեց փոփոխվել 1980-ական թականների կեսերին, երբ մոնդիալիզմի հիմքերով համերաշխության եզրեր սկսեցին առաջանալ Արևելքի ու Արևմուտքի միջև, այս գործունեության կարևորագույն ճարտարապետն էր ԽՍՀՄ ղեկավար Միխայիլ Գորբաչովը: 1985թ. ի վեր նախաձեռնվեցին Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում ժողովրդավարությունը անցման առաջին քայլերը, վերափոխումները սկսվեցին Լեհաստանից՝ «Համերաշխություն» շարժման կողմից[23]։

Համոզված լինելով, որ միասնությունը բազմազանության մեջ Եվրոպայի հարուստ ժառանգության հիմքն է, Եվրոպայի խորհուրդը նշեց, որ իրենց ընդհանուր ավանդույթը և եվրոպական ինքնությունը չեն սահմանափակվում տարբեր քաղաքական համակարգերով և բևեռվում են մշակութային համագործակցությանը, որպես մի միջոցի, որը նպաստում է ժողովուրդների և կառավարությունների միջև մշտական փոխըմբռնմանը։ Եվրոպայի խորհուրդը՝ մարդու իրավունքների պաշտպանը, դարձավ բռնապետությունից ժողովրդավարությանն անցման շուրջ բանակցությունների ամբիոն։ 1989 թ. հուլիսի 6-ին առաջին անգամ Միխայիլ Գորբաչովը դիմեց եվրոպական խորհրդարանականներին զինաթափման մասին նոր առաջարկով։ 1989 թ. Հունգարիան, Լեհաստանը, ԽՍՀՄ-ը և Հարավսլավիան ստացան հատուկ հյուրի կարգավիճակ՝ բացելով իրենց լիիրավ անդամակցությանը տանող ուղին։

1989 թ. նոյեմբերի 9-ին Բեռլինյան պատի փլուզումից հետո Եվրոպայի խորհրդի գլխավոր քարտուղարը մատնանշեց, որ Խորհուրդը միակ կազմակերպությունն է, որը կարող է ընդգրկել Եվրոպայի բոլոր երկրները, հենց որ նրանք ընդունեն ժողովրդավարական նորմերն ու ստանդարտները[24]։

1990 թ. նոյեմբերի 6-ին Հունգարիայի արտաքին գործերի նախարարն անդրադառնալով իր երկրի անդամակցությանը Եվրոպայի խորհրդում, ասաց, որ այդ իրադարձությունը նշանավորում է մայրցամաքի միասնության վերահաստատումը։ Շուտով մշակվեցին հատուկ ծրագրեր՝ օգնելու եվրոպական գործընկերներին ժողովրդավարությանն անցման գործընթացում և դառնալու եվրոպական ժողովրդավարական և իրավական համայնքի մի մասը։

Ֆրանսուա Միտերանի նախաձեռնությամբ, Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների և կառավարությունների ղեկավարների առաջին գագաթաժողովը տեղի ունեցավ 1993թ. հոկտեմբերի 8-9-ը։ Վիեննայի գագաթաժողովը հաստատեց և երկարաձգեց Եվրոպայի խորհրդի տարածման քաղաքականությունը։ Գագաթաժողովը նաև հիմքեր դրեց Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի Թիվ 11 արձանագրության մշակման համար՝ առավել արդյունավետ և արագընթաց դարձնելով նրա գործունեությունը[25]։

Այսպես, Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում ժողովրդավարացման գործընթացը հանգեցրեց 1990թ. Հունգարիայի, 1991թ. Լեհաստանի, 1992թ. Բուլղարիայի և 1993թ. Էստոնիայի, Լիտվայի, Սլովենիայի և Ռումինիայի անդամակցությանը Եվրոպայի խորհրդում։ Չեխիայի և Սլովակիայի հանրապետությունները 1993թ. փոխարինեցին 1991թ. Չեխոսլովակիայի անդամակցությանը: Լատվիան Եվրոպայի խորհրդին միացավ 1995թ. փետրվարի 10-ին, Մոլդովան և Ալբանիան՝ հուլիսի 13-ին, և Մակեդոնիայի Նախկին Հարավսլավական Հանրապետությունը` նոյեմբերի 9-ին։ Ռուսաստանի Դաշնությունը անդամակցություն ձեռք բերեց 1996թ. փետրվարի 28-ին, իսկ Խորվաթիան՝ նույն թվականի նոյեմբերի 6-ին։ Վրաստանը Եվրոպայի խորհրդի կազմում ընդգրկվեց 1999թ. ապրիլի 27-ին, իսկ Ադրբեջանն ու Հայաստանը՝ 2001թ. հունվարի 25-ին։ Բոսնիա և Հերցեգովինան անդամակցություն ձեռք բերեց 2002թ. ապրիլի 24-ին, իսկ Սերբիա՝ 2003թ. ապրիլի 3-ին, Մոնակոն՝ 2004 թ. հոկտեմբերի 5-ին, իսկ Մոնտենեգրոն (Սերբիայից առանձնացված­)՝ 2007 թ. մայիսի 11-ին[26]: Եվրոպայի խորհրդում դիտորդի կարգավիճակ ունեցող պետություններն են՝ Կանադա, Վատիկան, Ճապոնիա, Մեքսիկա և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ: Դրանով Եվրախորհրդի կայացման ու անդամագրման համակարգն ամբողջացվեց:

1.2. Եվրոպայի խորհրդի կառուցվածքն ու գործունեությունը

Եվրախորհուրդն որպես միջազգային կազմակերպություն նաև եզակի այն հարցում, որ դրանում ներկայացված են նախկին երկու հակամարտող կողմերը, մասնավորապես կազմակերպության կշիռը բավականին ընդլայնվում է կապված ՌԴ-ի անդամակցության հետ: Դեռ 1996թ. Եվրոպայի խորհրդում Ռուսաստանի անդամակցությունից հետո կազմակերպությունը վերջապես դարձավ լրիվ համաեվրոպական[27]։

Այսօր ընդհանուր առմամբ ԵԽ-ն ներկայանում է որպես քիչ, թե շատ կայացած կառույց: Որո՚նք են Եվրոպախորհրդի՝ որպես միջկառավարական կազմակերպության նպատակներն են, դրանց թվում պետք է նշել.

• պաշտպանել մարդու իրավունքները, բազմակարծ ժողովրդավարությունը և օրենքի գերակայությունը բոլոր անդամ պետություններում.
• նպաստել իրազեկությանը և խրախուսել Եվրոպայի մշակութային ինքնօրինակության ու բազմազանության գիտակցման զարգացումը.
• փնտրել եվրոպական հասարակության առջև ծառացած խնդիրների (ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ խտրականություն, ատելություն այլազգիների նկատմամբ, անհանդուրժողականություն, շրջակա միջավայրի պաշտպանություն, մարդու կլոնավորում, ՁԻԱՀ, թմրամոլություն, կազմակերպված հանցագործություն, ահաբեկչություն և այլն) լուծումները.
• աջակցել ժողովրդավարական կայունության ամրապնդմանը Եվրոպայում` օժանդակելով քաղաքական, օրենսդրական և սահմանադրական բարեփոխումների իրականացմանը պետական, ռեգիոնալ և տեղական մակարդակներում.
• նպաստել սոցիալական համախմբվածությանը և սոցիալական իրավունքների պաշտպանությանը[28].

ԵԽ-ի կայացման համակարգն ամբողջական հասկանալու համար անհրաժեշտ է նաև հստակեցնել կազմակերպության կողմից իրականացվող գործունեության հիմնական տեսակները: Ըստ էության Եվրոպայի խորհուրդը զբաղվում է եվրոպական հասարակության առջև ծառացած բոլոր խնդիրներով, բացի պաշտպանությունից։ Նրա աշխատանքային ծրագիրը ներառում է գործունեության հետևյալ ոլորտները՝ մարդու իրավունքներ, լրատվություն, իրավական համագործակցություն, սոցիալական համախմբվածություն, առողջապահություն, կրթություն, մշակույթ, մշակութային ժառանգություն, սպորտ, երիտասարդություն, տեղական ժողովրդավարություն և անդրսահմանային համագործակցություն, շրջակա միջավայր և տարածքային պլանավորում։ Եվրոպայի խորհրդի գործունեության արդյունքում ստեղծվում են եվրոպական կոնվենցիաներ և համաձայնագրեր, որոնց լույսի ներքո անդամ պետությունները կարող են էապես ներդաշնակեցնել և փոփոխել իրենց սեփական օրենսդրությունը՝ այն համաձայնեցնելով դրանց հետ: Որոշ կոնվենցիաներ և համաձայնագրեր, նույնպես, բաց են կազմակերպության անդամ չհանդիսացող պետությունների կողմից ստորագրման համար: Ուսումնասիրությունների և գործունեության արդյունքները ներկայացվում են կառավարություններին` դրանով իսկ աջակցելով Եվրոպայում համագործակցության կայացմանը և սոցիալական առաջընթացին: Եվրոպայի խորհուրդն ընդունում է նաև մասնակի համաձայնագրեր համագործակցության «փոփոխվող երկրաչափության» ձևով, որը հնարավորություն է տալիս մի շարք պետությունների կոնկրետ գործունեություն իրականացնել՝ համաձայնեցված այլ պետությունների ընդհանուր շահերի հետ:

Տարբեր մարմինների միջև տեղի ունեցող համագործակցության շոշափելի արդյունքներն արտահայտվում են մի շարք ձևերով` կախված առնչվելիք նյութից:

• կոնվենցիաներ և միջազգային համաձայնագրեր՝ պարտադիր դրանք վավերացրած պետությունների համար.
• հանձնարարականներ անդամ պետություններին ընդհանուր խնդիրների լուծման վերաբերյալ.
• հանդիպումներ և համաժողովներ տարբեր բնագավառների փորձագետների, քաղաքական գործիչների, ոչ կառավարական կազմակերպությունների և այլ մասնագիտացված խմբերի միջև.
• ուսուցում, տեխնիկական աջակցություն և համագործակցային ծրագրեր՝ խթանելու ժողովրդավարությունը և իրավական բարեփոխումները.
• զեկույցներ և ուսումնասիրություններ` որպես գործունեության հիմք առանձին պետություններում.
• իրազեկության բարձրացմանն ուղղված արշավներ և միջոցառումներ Եվրոպայի խորհրդի համատեքստում[29]:

Կազմակերպությունն իր առջև դրված խնդիրներն իրակնացնում է իր կառուցվածքային ինստիտուտների միջոցով: Կազմակերպությունը գործում է` հիմք ընդունելով իր հիմնական մարմինների` Նախարարների կոմիտեի, Խորհրդարանական վեհաժողովի և Եվրոպայում տեղական և տարածքային իշխանությունների կոնգրեսի միջև երկխոսությունը: Սրանք էլ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի ու Գլխավոր քարտուղարության հետ մեկտեղ հանդիսանում են կազմակերպության հիմնական կառույցները:

Նախարարների կոմիտեն Եվրոպայի խորհրդի որոշում կայացնող մարմինն է, որի կազմում ներկայացված են բոլոր անդամ պետությունների արտաքին գործերի նախարարները կամ Ստրասբուրգում նրանց մշտական դիվանագիտական ներկայացուցիչները: Հայաստանն ևս ունի իր մշտական ներկայացուցչությունը ԵԽ-ում[30]: Նախարարների կոմիտեն և՛ կառավարական մարմին է, որի շրջանակներում իրավահավասար հիմունքներով քննարկվում են եվրոպական հասարակության առջև ծառացած խնդիրների լուծման ազգային մոտեցումները, և՛ կոլեկտիվ համահավաք, որտեղ ձևավորվում են վերոնշյալ խնդիրների համընդհանուր եվրոպական լուծումները[31]: Խորհրդարանական վեհաժողովի հետ միասին Նախարարների կոմիտեն պաշտպանում է Եվրախորհրդի հիմնարար արժեքները և վերահսկում է անդամ պետությունների ստանձնած պարտավորությունների կատարումը[32]։

Նախարարների կոմիտեն կազմված է ԵԽ անդամ պետությունների արտաքին գործերի նախարարներից, ովքեր տարվա մեջ երկու անգամ (մայիսին և նոյեմբերին) հանդիպում են եվրոպական համագործակցության և քաղաքական հարցերի վերանայման նպատակով: 2013 թ. մայիսի 16-ին տեղի է ունենալու Նախարարների խորհրդի թվով 123-րդ նիստը[33]: Յուրաքանչյուր անդամ պետություն նշանակում է Մշտական ներկայացուցիչ՝ սովորաբար դեսպանի կամ գործերի հավատարմատարի աստիճան ունեցող դիվանագետ: Մշտական ներկայացուցիչը բնակվում է Ստրասբուրգում և մշտական կապ ունի կազմակերպության հետ:

Յուրաքանչյուր նախարար կարող է նշանակել տեղակալ, որն ունի որոշում կայացնելու՝ նախարարին հավասարազոր իրավասություններ: Տեղակալները, ովքեր սովորաբար անդամ պետությունների Մշտական ներկայացուցիչներն են նաև, իրենց շաբաթական հանդիպումներում իրականացնում են Կոմիտեի ամենօրյա գործունեությունը: Նրանք նախաձեռնում են մարդու իրավունքների և պարտավորությունների վերահսկման առանձին հանդիպումներ։

Նախարարների կոմիտեն գործում է որպես`

• կառավարությունների մի համագումար, որը նրանց հնարավորություն է ընձեռում իրավահավասար հիմունքներով քննարկել եվրոպական հասարակության առջև ծառացած խնդիրների ազգային մոտեցումները.
• կոլեկտիվ համահավաք, որտեղ ձևավորվում են վերոնշյալ խնդիրների համընդհանուր եվրոպական լուծումները.
• Եվրոպայի խորհրդի գոյության հիմք հանդիսացող արժեքների պահապան՝ Խորհրդարանական վեհաժողովի հետ միասին։

Ըստ այդմ այն ծավալում է հետևյալ գործունեությունը`

• քաղաքական երկխոսություն,
• Խորհրդարանական վեհաժողովի հետ համագործակցություն,
• Եվրոպայում տեղական և տարածքային իշխանությունների կոնգրեսի հետ համագործակցություն,
• նոր անդամ պետությունների ընդգրկում,
• անդամ պետությունների պարտավորությունների կատարման վերահսկում,
• կոնվենցիաների և համաձայնագրերի կնքում,
• անդամ պետությունների համար առաջարկությունների ընդունում,
• բյուջեի ընդունում,
• գործողությունների ծրագրի ընդունում և վերահսկում,
• համագործակցության և օժանդակության ծրագրերի իրականացում,
• Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճիռների կատարման վերահսկում[34]:

Եվրախորհրդի մյուս առանցքային մարմինը Խորհրդարանական վեհաժողովն  (ԵԽԽՎ) է, որը Եվրոպայի խորհրդի երկու գլխավոր կանոնադրական մարմիններից մեկն է և ներկայացնում է Կազմակերպության անդամ պետությունների խորհրդարանների հիմնական քաղաքական միտումները, ուղղվածությունները[35]: Այն ընդգրկում է Եվրոպայի խորհրդի քառասունյոթ անդամ պետությունների խորհրդարանների կողմից ընտրված կամ նշանակված ներկայացուցիչներին[36]։

Խորհրդարանական վեհաժողովն իր գոյության ավելի քան հիսուն տարիների ընթացքում որպես միջխորհրդարանական մարմին, ցուցաբերել է մեծագույն ճկունություն և հարմարվողականություն Եվրոպայում տեղի ունեցող զարգացումների և մասնավորապես վերջին տարիներին տեղի ունեցած պատմական արմատական փոփոխությունների նկատմամբ: Սա աննախադեպ է, հատկապես Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի նոր ժողովրդավարական երկրների ինտեգրացման հարցում ցուցաբերած քաղաքականության առումով:

Խորհրդարանական վեհաժողովը զբաղվում է արդիական և հեռանկարային հարցերով՝ ներառյալ ժամանակակից հասարակության խնդիրներն ու միջազգային քաղաքականության ասպեկտները, էական ուղեցույց է հանդիսանում Նախարարների կոմիտեի և Եվրոպայի խորհրդի միջկառավարական սեկտորների գործունեության համար, խրախուսում է եվրոպական ազգերի միջև իրական խորհրդարանական համագործակցությունը` դրանով իսկ նպաստելով առանց տարանջատումների առավել մեծ Եվրոպայի կառուցմանը[37]:

Խորհրդարանական վեհաժողովն ունի 321 անդամ իրենց 321 տեղակալներով, որոնք ընտրվում կամ նշանակվում են ազգային խորհրդարանների կողմից: Կախված բնակչության թվից յուրաքանչյուր երկիր ունի 2-ից 18 ներկայացուցիչ: Հայաստանն ունի 4 ներկայացուցիչ: Վեհաժողովում ազգային պատվիրակությունները կազմված են այնպես, որ ապահովեն իրենց խորհրդարաններում կուսակցությունների կամ խմբերի արդար ներկայացույցվածությունը[38]:

Վեհաժողովի նախագահը, նրա տասնութ տեղակալները և քաղաքական խմբերի կամ նրանց ներկայացուցիչների ղեկավարները կազմում են Վեհաժողովի բյուրոն: Բյուրոյի պարտականությունները ներառում են` Վեհաժողովի օրակարգի նախապատրաստում, հանձնաժողովներին հղումներ փաստաթղթերի վերաբերյալ, առօրյա գործերի կազմակերպում, այլ միջազգային մարմինների հետ հարաբերություններ և այլն[39]:

ԵԽԽՎ-ի աառանձնացվում են հետևյալ հանձնաժողովները.

• Ընդլայնված միացյալ հանձնաժողով` համակարգում է Նախարարների կոմիտեի և Վեհաժողովի գործունեությունը և պահպանում լավ հարաբերություններ նրանց միջև:
• Մշտական հանձնաժողով` գործում է Վեհաժողովի անունից, երբ վերջինս նստաշրջանում չէ:
• Քաղաքական հարցերի հանձնաժողով` քննում է Եվրախորհրդին անդամակցելու հայցերը, անդրադառնում է Եվրոպայում ժողովրդավարական անվտանգությանն առնչվող հարցերին, ինչպիսիք են՝ հակամարտությունների հանգուցալուծումը, սահմանադրական և քաղաքական ճգնաժամերի կառավարումը և այլն:
• Իրավաբանական հարցերի և մարդու իրավունքների հանձնաժողով` գործում է որպես Վեհաժողովի «իրավական խորհրդատու»՝ ապահովելով մարդու իրավունքների պաշտպանությունն ու առաջխաղացումը:
• Տնտեսական և զարգացման հանձնաժողով` զբաղվում է բազմաբնույթ տնտեսական հարցերով` տնտեսական համագործակցություն, աճ և զարգացում Եվրոպայում, համաշխարհային տնտեսական համագործակցություն և զարգացում, Եվրոպայի պայքարը տնտեսական հանցագործությունների և կաշառակերության դեմ, «Հյուսիս-հարավ» զարգացման համագործակցությունը, եվրոպական տրանսպորտային քաղաքականությունը:
• Սոցիալական, առողջապահական և ընտանեկան հարցերով հանձնաժողով` ուշադրությունը բևեռում է աշխատանքի և զբաղվածության հարցերի շուրջ, ինչպես նաև անդամ պետությունների՝ մասնավորապես անցումային փուլում գտնվող եվրոպական նոր ժողովրդավարական երկրների քաղաքական կայունության համար վճռական սոցիալական կապերի ապահովման անհրաժեշտությանը:
• Բնակչության տեղաշարժերի, փախստականների և ազգաբնակչության հարցերով հանձնաժողով` զբաղվում է գաղթականների, փախստականների և տեղահանված անձանց իրավունքների պաշտպանության քաղաքականության մշակմամբ` նպատակ ունենալով բարելավել վերջիններիս կենսապայմանները, փնտրում է գաղթականների և փախստականների էական շարժերին, գաղթականների ինտեգրացմանը վերաբերող՝ անդամ պետությունների մտահոգություններին արձագանքելու ուղիներ և ժողովրդագրական միտումներ` առաջարկելով քաղաքական լուծումներ և հավատարիմ մնալով Եվրոպայի խորհրդի մարդասիրական արժեքներին։
• Մշակույթի, գիտության և կրթության հանձնաժողով` փնտրում է քաղաքական լուծումներ գիտական և տեխնոլոգիական զարգացման արդյունքում ժամանակակից հասարակության առջև ծառացած խնդիրների համար` ներառյալ այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են առողջապահությունն ու էներգետիկան, իշխանություններին իրազեկում է գիտական և տեխնոլոգիական որոշումների ազդեցության շուրջ և նպաստում քաղաքական որոշումներ կայացնողների և գիտական համայնքի միջև երկխոսության ամրապնդմանը:
• Շրջակա միջավայրի, գյուղատնտեսության ու տեղական և տարածքային հարցերով հանձնաժողով` զբաղվում է կայուն զարգացման հարցերով, որոնք ընդգրկում են շրջակա միջավայրը, տարածքային պլանավորումը և գյուղական վայրերի զարգացումը. առնչվում է տեղական և տարածքային իշխանությունների հետ տեղական ժողովրդավարության և ռեգիոնալիզացիայի առումով, զբաղվում սննդի և ձկնորսության հարցերն ընդգրկող գյուղատնտեսական խնդիրներով:
• Կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարության հարցերով հանձնաժողով
• Կանոնակարգի և անձեռնմխելիության կանոնների հանձնաժողով` զբաղվում է Վեհաժողովի և դրա հանձնաժողովների գործառնությանը վերաբերող ընթացակարգային հարցերով, ապահովում է գործնականում կանոնների պատշաճ կիրառումը և ճշգրիտ մեկնաբանումը:
• Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների կողմից պարտականությունների և պարտավորությունների կատարման հարցերով հանձնաժողով` վերահսկում է Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների ստանձնած պարտավորությունների կատարումը` խթանելով անցումը բազմակարծ ժողովրդավարության[40]:

Եվրախորհրդի մյուս մարմինն է Տեղական և տարածքային իշխանությունների կոնգրեսը: 1994 թվականին Եվրոպայի խորհուրդը հիմնեց Եվրոպայի տեղական և տարածքային իշխանությունների կոնգրեսը, որը գործում է` Նախարարների կոմիտեի կողմից օրենքով սահմանված վճռի հիման վրա:

Եվրոպայի խորհուրդը միշտ ընդունել է տեղական և տարածքային մակարդակներում ժողովրդավարության մեծ նշանակությունը։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինը պարտավոր է հոգալ բոլոր եվրոպացիների կարիքները` քաղաքներում և գյուղերում, կենտրոնական և ծայրամասային տարածքներում, ինչպես նաև անդրսահմանային շրջաններում[41]:

Կոնգրեսը, որը անցկացվում է տարվա մեջ մեկ անգամ Ստրասբուրգում, բաժանվում է երկու պալատների` Տեղական իշխանությունների պալատ[42] և Տարածքային պալատ[43]: Կոնգրեսի երկու պալատների ընդհանուր կազմում ընդգրկված են 321 անդամներ և իրենց 321 տեղակալները, ընդ որում նրանցից յուրաքանչյուրը ընտրվում է Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետություններում գործող ավելի քան 200 հազար տեղական կամ տարածքային կառավարման մարմինների կողմից: Պալատները հաջորդաբար ընտրում են Կոնգրեսի նախագահ՝ երկամյա ժամկետով[44]: Կոնգրեսի լիակազմ նստաշրջանների միջև ընկած ժամանակահատվածում՝ աշնանային և գարնանային նստաշրջանների ընթացքում հանդիպում են բոլոր ազգային պատվիրակություններից ստեղծված Մշտական կոմիտեն, տարբեր հանձնաժողովների հետ[45]: Կոնգրեսն իր աշխատանքը կազմակերպում է չորս կանոնադրական հանձնաժողովների շրջանակներում`

1. Ինստիտուցիոնալ հանձնաժողով, որն ունի Եվրոպայում տեղական և տարածքային ժողովրդավարության առաջընթացի վերաբերյալ զեկույցներ պատրաստելու հատուկ առաջադրանք և, որին աջակցում է անկախ փորձագետների հատուկ հանձնաժողովը:
2. Մշակույթի և կրթության հանձնաժողով, որը զբաղվում է զանգվածային լրատվական միջոցների, երիտասարդության, սպորտի և հասարակայնության հետ կապերի հարցերով:
3. Կայուն զարգացման հանձնաժողով, որը զբաղվում է շրջակա միջավայրի պահպանության, քաղաքային և տարածքային պլանավորման հարցերով:
4. Սոցիալական համախմբվածության հանձնաժողով, որի իրավասության շրջանակներում են զբաղվածության, քաղաքացիության, միջհամայնքային հարաբերությունների, առողջապահության, ինչպես նաև կանանց և տղամարդկանց միջև իրավահավասարության հարցերը[46]:

Եվրոպական տարածքային և տեղական իշխանությունների կոնգրեսը ունի հստակ նշանակություն, այն.

• հանդիսանում է Եվրոպական տարածքային և տեղական իշխանության մարմինների շահերի արտահայտիչը,
• ներկայացուցչական համահավաք է, որի շրջանակներում տեղական և տարածքային իշխանությունների կողմից ընտրված ներկայացուցիչները կարող են քննարկել ընդհանուր խնդիրներ, կատարել փորձի փոխանակություն և կառավարություններին ներկայացնել իրենց տեսակետները,
• Նախարարների կոմիտեին և Եվրոպայի խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովին տալիս է խորհրդատվություններ տեղական և տարածքային քաղաքականության բոլոր հարցերի վերաբերյալ,
• սերտորեն համագործակցում է տեղական և տարածքային իշխանության մարմինները ներկայացնող ազգային և միջազգային կազմակերպությունների հետ,
• կազմակերպում է տեղական և տարածքային մակարդակով լսումներ և համաժողովներ հասարակության լայն ներգրավմամբ, որը ծայրահեղ կարևոր է իրական ժողովրդավարության ստեղծման համար,
• կանոնավոր կերպով զեկույցներ է նախապատրաստում Խորհրդի անդամ, ինչպես նաև անդամության թեկնածու բոլոր պետություններում ընթացող տեղական և տարածքային ժողովրդավարական գործընթացի վերաբերյալ և, մասնավորապես, հետևում է, թե ինչպես են իրականացվում Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի սկզբունքները,
• գործնական օժանդակություն է ցուցաբերում նոր անդամագրված պետություններին արդյունավետ գործող տեղական և տարածքային ինքնակառավարման մարմինների ստեղծման գործում:

Քաղաքական և տնտեսական տարբեր հիմքեր ունեցող նոր երկրների ի հայտ գալը պայմանավորեց Կոնգրեսի նպատակները վերագնահատելու և վերաձևակերպելու անհրաժեշտությունը, այդ թվում՝

• աջակցությունը տեղական և տարածքային արդյունավետ գործող իշխանության մարմինների ստեղծմանը Եվրոպայի խորհրդի անդամ բոլոր պետություններում՝ հատկապես նոր ժողովրդավարական երկրներում,
• տեղական և տարածքային ժողովրդավարության իրավիճակի ուսումնասիրությունը Եվրոպայի խորհրդի անդամ և անդամակցության թեկնածու պետություններում,
• տեղական և տարածքային ժողովրդավարության գործընթացին իրենց արդյունավետ մասնակցությունն ունենալու քաղաքացիների ձգտումներին աջակցություն ցուցաբերելու ուղղությամբ նախաձեռնությունների զարգացումը,
• տեղական և տարածքային իշխանության մարմինների շահերի պաշտպանությունը՝ այդ ոլորտում համաեվրոպական քաղաքականության մշակման համար,
• տարածքային և անդրսահմանային համագործակցության խթանումը՝ ի բարօրություն խաղաղության, հանդուրժողականության և կայուն զարգացման,
• տեղական և տարածքային ընտրությունների անցկացման դիտարկումը:

Եվրոպայի խորհրդի ոչ պակաս կարևոր մարմին է Գլխավոր քարտուղարությունը, որը բաղկացած է Գլխավոր քարտուղարից, Գլխավոր քարտուղարի տեղակալից և համապատասխան աշխատակազմից՝ 1999 թվականին հաշվվում էին շուրջ 1300 աշխատակիցներ[47]:

Գլխավոր քարտուղարն ընտրվում է Խորհրդարանական վեհաժողովի կողմից` Նախարարների կոմիտեի առաջարկությամբ, հինգ տարի ժամկետով: Գլխավոր քարտուղարը պատասխանատու է Եվրախորհրդի աշխատանքային ծրագրի և բյուջեի ռազմավարական ուղղվածության համար և վերահսկում է կազմակերպության և Քարտուղարության ամենօրյա կառավարումը[48]:

Եվրախորհրդի համակարգում կարևորագույն տեղ ունի Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, որը հիմնադրվեց Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի փոփոխված թիվ 11 արձանագրությամբ: Դատարանը կազմված է անդամ պետությունների թվին հավասար դատավորներից (այժմ` քառասունյոթ)[49]:

Դատավորները դատարանում զբաղեցնում են իրենց անհատական պաշտոնները, առանց ներկայացնելու որևէ պետություն: Նրանք չեն կարող զբաղվել որևէ գործունեությամբ, որն անհամատեղելի է իրենց անկախության, անկողմնակալության և մշտական պաշտոնի պահանջների հետ: Նրանց պաշտոնի ժամկետը լրանում է 70 տարեկանում: Դատավորներն ընտրվում են Եվրոպայի խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովի կողմից 6-ամյա ժամկետով: Լիակազմ Դատարանն ընտրում է իր Նախագահին, երկու տեղակալներին և երկու ստորաբաժանումների Նախագահներին՝ եռամյա ժամկետով:

Համաձայն դատարանի կանոնակարգերի, այն բաժանվում է չորս ստորաբաժանումների, որոնց երեք տարով ամրագրված միացությունն ունի աշխարհագրական և սեռային հավասարակշռվածություն և հաշվի է առնում անդամ պետությունների տարբեր իրավական համակարգերը: Ստորաբաժանումները ղեկավարում են ստորաբաժանումների նախագահները, որոնցից երկուսը նաև դատարանի Նախագահի տեղակալներն են։ Ստորաբաժանումների նախագահներին օգնում, իսկ անհրաժեշտության դեպքում նաև փոխարինում են, ստորաբաժանումների Նախագահների տեղակալները, որոնց ընտրում են ստորաբաժանումները։ Յուրաքանչյուր ստորաբաժանում հիմնում է երեք դատավորներից կազմված Հանձնաժողովներ՝ մեկամյա ժամկետով: Յուրաքանչյուր ստորաբաժանման ներքո ստեղծվում է յոթ անդամներից կազմված Պալատ, հերթագայության հիմունքով, ըստ որի ստորաբաժանման Նախագահը և Դատավորն ընտրվում են յուրաքանչյուր գործին առնչվող պետության համապատասխան: Ընդ որում դատավորը ստորաբաժանման անդամ չէ, նա մասնակցում է որպես Պալատի ex oficio անդամ: Դատարանի Մեծ պալատը կազմված է 17 դատավորներից. նրա մեջ ընդգրկվում են Նախագահը, Նախագահի տեղակալները և ստորաբաժանումների Նախագահները` որպես ex oficio անդամներ[50]:

Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայում ամրագրված իրավունքների խախտման զոհ հանդիսացող յուրաքանչյուր պետություն կամ անհատ կարող է դիմում ներկայացնել անմիջապես Ստրասբուրգի դատարան: Այն պետք է վկայակոչի Կոնվենցիայով նախատեսված իրավունքների խախտում ԵԽ անդամ պետության կողմից։

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի գործընթացը մրցակցային է և դռնբաց: Գործերի փաստարկների հիման վրա անցկացվող լսումները բաց են հասարակության համար, եթե այլապես չի որոշել Մեծ պալատը` հաշվի առնելով բացառիկ պայմանները: Հուշամատյանները և այլ փաստաթղթեր, որոնք կողմերը տրամադրվում են Դատարանի գրանցամատյանին, հիմնականում մատչելի են հասարակությանը։ Անհատ դիմողները կարող են իրենց դիմումներն անձնապես հանձնել, սակայն լսումների կամ դիմումի ընդունելիության պարագային խորհուրդ է տրվում և, նույնիսկ անհրաժեշտ է, իրավաբանական ներկայացուցչություն: Եվրոպայի խորհուրդը նախատեսել է անվճար իրավաբանական աջակցության հնարավորություն այն դիմողների համար, որոնք չունեն բավարար միջոցներ:

Դատարանի պաշտոնական լեզուներն են անգլերենը և ֆրանսերենը, սակայն դիմումները կարող են հանձնվել անդամ երկրների պաշտոնական լեզուներից որևէ մեկով: Դիմումի ընդունելիության պարագային պետք է կիրառվի Դատարանի պաշտոնական լեզուներից որևէ մեկը: Սակայն Պալատի կամ Մեծ պալատի նախագահը կարող է որոշում կայացնել տվյալ գործի քննարկումը շարունակել դիմումի ներկայացման լեզվով: Պալատները որոշումները կայացնում են ձայների մեծամասնությամբ: Գործի քննարկմանը մասնակցած յուրաքանչյուր դատավոր լիազորված է դատավճռին կցելու որևէ առանձին կարծիք՝ համընկնող կամ տարակարծիք, կամ տարակարծության բաց հայտարարություն: Դատարանի բոլոր վերջնական վճիռները պարտադիր են գործին առնչվող դատակիր Պետությունների համար: Դատավճռի կատարման վերահսկման համար պատասխանատու է Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեն։ Նախարարների կոմիտեն որոշում է, թե արդյոք Պետությունները, որոնց իրավասության ներքո հայտնաբերվել են Կոնվենցիայի խախտումներ, ձեռնարկել են բավարար մեղմացնող միջոցներ՝ կատարելու Դատարանի կայացրած հատուկ կամ ընդհանուր վճիռները։

Նախարարների կոմիտեի խնդրանքով Դատարանը կարող է տալ խորհրդատվական կարծիքներ իրավական հարցերում՝ կապված Կոնվենցիայի և Արձանագրությունների մեկնաբանությունների հետ: Խորհրդատվական կարծիքի համար դիմելու Նախարարների կոմիտեի որոշումն ընդունվում է ձայների մեծամասնությամբ: Խորհրդատվական կարծիքները տրվում են Մեծ պալատի կողմից և ընդունվում են ձայների մեծամասնությամբ: Յուրաքանչյուր դատավոր կարող է խորհրդատվական կարծիքին կցել առանձին կարծիք կամ տարակարծության բաց հայտարարություն[51]:

Եվրոպայի խորհրդի կառույցներում իր դերն ունի նաև Հայաստանը. մեր երկիրը 2001 թվականից ԵԽ անդամ է: Այս խնդրի պարզաբանմանն է նվիրված մեր հետազոտության երկրորդ գլուխը:

Գլուխ 2. Հայաստանի Հանրապետությունը Եվրոպայի խորհրդի համակարգում

2.1. ՀՀ անդամությունը ԵԽ-ին և ստանձնած պարտավորությունները

Եվրոպայի Խորհրդին Հայաստանի անդամակցության գործընթացը սկիզբ է առել 1995թ.: 1996թ. հունվարի 26-ին ՀՀ Ազգային Ժողովը ԵԽ Խորհրդարանական Վեհաժողովում ստացել է Հատուկ հրավիրյալի կարգավիճակ[52]: Իսկ արդեն մարտի 7-ին Հայաստանի Հանրապետությունը դիմում է Եվրոպայի խորհրդին անդամակցության համար։ Արդյունքում չորս տարի անց՝ 2000թ. նոյեմբերի 9-ին, Նախարարների կոմիտեի թիվ 2000/13 որոշման համաձայն, Հայաստանը ստացել է Եվրոպայի խորհրդի անդամ դառնալու հրավերը: Եվ արդեն 2001թ. հունվարի 25-ին Հայաստանը դարձավ Եվրոպայի խորհրդի լիիրավ անդամ։

Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի Թիվ 221(2000) կարծիքի հոդված 13-ի համաձայն, Հայաստանի Հանրապետությունը Եվրոպայի խորհրդին անդամակցելիս ստանձնեց հետևյալ մի շարք պարտավորություններ, որոնք մասնավորապես ներկայացված են ԵԽ կոնվենցիաների ձևաչափով: ՀՀ պարտավորվեց անդամակցություն ստանալու պահին ստորագրել «Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան» և նրան լրացնող Թիվ 2 և Թիվ 11 արձանագրությունները, ինչպես նաև Թիվ 1, 4, 6 և 7 արձանագրությունները[53]: Դրանից բացի Հայաստանը պարտավորվում էր այդ փաստաթուղթն ու կից արձանագրությունները վավերացնել այն ձեռք բերելուց հետո մեկ տարվա ընթացքում: Ինչն և իրագործվեց. արդեն իսկ 2002 թ. ապրիլի 26-ին փաստաթուղթը վավերացվեց Ազգային ժողովի կողմից և մտավ ուժի մեջ: Այս փաստաթուղթը Եվրոպայի խորհրդի անդամակցության համար առանցքային է: Հայաստանը պարտավորվեց մի շարք կոնվենցիաներ ևս ներառել սեփական իրավական համակարգի մեջ, մասնավորապես Հայաստանը պարտավորվեց ստորագրել և վավերացնել «Խոշտանգումների, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի կանխարգելման եվրոպական կոնվենցիան»[54] և դրա արձանագրությունները անդամակցություն ձեռք բերելուց հետո մեկ տարվա ընթացքում: Հայաստանի Հանրապետությունը այն վավերացրեց 2002 թ. հունիսի 18-ին, իսկ փաստաթուղթը ուժի մեջ մտավ նույն թվականի հոկտեմբերի 1-ից:

Ստորագրման և վավերացնման պահանջ էր դրված նաև «Տարածքային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայի»[55] համար: Խարտիան վավերացվեց 2002 թ. հունվարի 25-ին, ուժի մեջ մտավ 2002 թ. մայիսի 1-ից:

Եվրոպայի խորհրդի կողմից առաջ քաշվող պահանջներից մեկն էր նաև տեղական ինքնակառավարման համակարգի եվրոպականացումը, մասնավորապես պահանջ էր դրված ստորագրել և վավերացնել «Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիան»[56] անդամակցություն ձեռք բերելուց հետո մեկ տարվա ընթացքում: Հայաստանի Հանրապետությունը փաստաթուղթը վավերացրեց 2002 թ. հունվարի 25-ին, որն ուժի մեջ մտած նույն թվականի մայիսի 1-ից: Տեղական ինքնակառավարման ոլորտի վերափոխումը այդքանով չէր ավարտվում, պահանջ կար ստորագրելու և վավերացնելու անդամակցություն ձեռք բերելուց հետո երկու տարվա ընթացքում «Տարածքային համայնքների կամ իշխանության մարմինների միջև անդրսահմանային համագործակցության եվրոպական շրջանակային կոնվենցիան»[57] և դրա լրացուցիչ արձանագրությունները, ինչպես նաև հանձնման, քրեական հարցերում փոխադարձ օժանդակության, հանցագործ գործունեությունից ստացված եկամուտների լվացման, որոնման, զավթման և բռնագրավման և բանտարկված անձանց փոխանցման վերաբերյալ Եվրոպայի խորհրդի կոնվենցիաները՝ միաժամանակ կիրառելով դրանցում առկա հիմնարար սկզբունքները[58]: Նշված կոնվենցիաներից բացի Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավորվում էր ստորագրել «Եվրոպական սոցիալական խարտիան»[59] անդամակցություն ձեռք բերելուց հետո երկու տարվա ընթացքում և վավերացնել այն անդամակցություն ձեռք բերելուց հետո երեք տարվա ընթացքում՝ ջանալով կիրառել Խարտիայի սկզբունքներին համապատասխան քաղաքականություն: Մեր երկիրը Խարտիան ընդունել է 2001 թվականի հոկտեմբերի 18-ին, որն ուժի մեջ է մտել 2004 թ. հունվարի 21-ից:

Հայաստանի կողմից ստանձնած հաջորդ կարևորագույն փաստաթղթի ընդունումը «Եվրոպայի խորհրդի արտոնությունների և անձեռնմխելիությունների մասին գլխավոր համաձայնագրի» և համապատասխան արձանագրությունների ստորագրությունն էր, որն իրականացվեց անդամակցություն ձեռք բերելու պահին[60]:

Եվրոպայի Խորհրդին անդամակցությունից ի վեր, Հայաստանն անհրաժեշտ քայլեր է ձեռնարկել ԵԽ-ի առջև ստանձնած պարտավորությունների կատարման ուղղությամբ: Վավերացվել են անդամակցությամբ նախատեսված բոլոր Կոնվենցիաները: Հայաստանը ստորագրել և վավերացրել է Եվրոպայի խորհրդի 57 Կոնվենցիա և միացել` 7 Մասնակի համաձայնագրի[61]:

Եվրոպայի խորհրդի  քարտուղարության և «Իրավունքի միջոցով ժողովրդավարության եվրոպական հանձնաժողովի» (Վենետիկի հանձնաժողով) փորձագիտական աջակցությամբ ընդունվել փոփոխվել են ՀՀ համապատասխան Օրենսգրքերն ու օրենքները: Այսօր Հայաստան – Եվրոպայի Խորհուրդ համագործակցությունը ներառում է կազմակերպության իրավասությունների գրեթե ողջ շրջանակը` հաշվի առնելով Հայաստանի կառավարության առաջնահերթությունները, ինչպես նաև մոնիտորինգային մարմինների առաջարկություններն ու խորհրդատվությունը: Համագործակցության տարբեր մեխանիզմների շնորհիվ, իրականացվել են մեծ թվով ծրագրեր: Ընթացքի մեջ է 2012-2014 թթ. Գործողությունների ծրագիրը, որն արտացոլում է Հայաստանի գերակայություններն ու միջազգային պարտավորությունները և կոչված է աջակցել Հայաստանին իրականացնելու Եվրոպայի Խորհրդի անդամ-պետության իր կանոնադրային և հատուկ պարտավորությունները, մասնավորապես` շարունակելու բարեփոխումները դատաիրավական, քրեակատարողական համակարգերում և կրթական ոլորտում, խթանելու լրատվամիջոցների ազատությունն ու պաշտպանելու երեխաների իրավունքները, խորացնելու տեղական ժողովրդավարությունը, բարելավելու ընտրական օրենսդրությունն ու պրակտիկան[62]:

Եվրոպայի խորհրդիին Հայաստանի անդամակցությունը ենթադրեց ընդհանուր առմամբ երկրում երկու հիմնական ոլորտների վերափոխում՝ ներպետական օրենսդրության և մարդու իրավունքներ: Ներպետական օրենսդրության հիմնահարցի առնչությամբ Հայաստանը պարտավորվեց անդամակցություն ձեռք բերելուց հետո.

• մեկ տարվա ընթացքում ընդունել Քրեական oրենսգրքի երկրորդ (հատուկ) մասը՝ de jure վերացնելով մահապատիժը և ապաքրեականացնելով փոխադարձ համաձայնությամբ միասեռ փոխհարաբերությունները չափահասների միջև.
• վեց ամսվա ընթացքում ընդունել օմբուդսմենի մասին օրենքը.
• մեկ տարվա ընթացքում ընդունել նոր օրենք լրատվամիջոցների մասին.
• մեկ տարվա ընթացքում ընդունել նոր օրենք քաղաքական կուսակցությունների մասին.
• մեկ տարվա ընթացքում ընդունել նոր օրենք ոչ կառավարական կազմակերպությունների մասին.
• վեց ամսվա ընթացքում ընդունել օրենք Ներքին գործերի և Ազգային անվտանգության նախարարություններից բանտային համակարգի, այդ թվում նաև նախնական կալանքի վայրերի և աշխատանքային գաղութների նկատմամբ պարտականությունները (իրավասությունները) Արդարադատության նախարարությանը փոխանցելու մասին՝ դրանով ապահովելով համակարգի հանգամանալի բարեփոխումները և ապառազմականացումը, և երաշխավորել նշված օրենքի արդյունավետ կիրառումը՝ այն ընդունելուց հետո վեց ամսվա ընթացքում, բացառությամբ նախնական կալանքի վայրերի և աշխատանքային գաղութների արդյունավետ փոխանցման, ինչը պետք է կատարվի նշված օրենքի ընդունումից հետո մեկ տարվա ընթացքում.
• մեկ տարվա ընթացքում ընդունել օրենք քաղաքացիական ծառայության մասին.
• նախքան հաջորդ տեղական ընտրությունները փոփոխել տեղական իշխանությունների լիազորությունները կառավարող ներկա օրենսդրությունը, որպեսզի նրանց առավել մեծ պարտականություններ և անկախություն վերապահվի՝ այս ոլորտում Եվրոպայի տեղական և տարածքային իշխանությունների կոնգրեսի հանձնարարականների համաձայն։
• վերացնել ընտրական նոր օրենսգրքի թերությունները մինչև հաջորդ ընտրությունները՝ մասնավորապես ուշադրություն դարձնելով ընտրական հանձնաժողովների ընթացակարգային ասպեկտներին և ընտրամատյանների ստեղծման համար պատասխանատու իշխանությունների աշխատանքին[63]:

Վերափոխումների երկրորդ կարևորագույն ոլորտը մարդու իրավունքների պաշտպանության ուղղվածությունն էր: Այդ ոլորտում Հայաստանը պարտավորություններն են.

• դատաիրավական համակարգի համալիր բարեփոխում inter alia երաշխավորելու՝ դատաիրավական համակարգի լրիվ անկախություն, ինչպես նաև քրեական դատավարություններում լրիվ և անմիջական մատչելիություն դատապաշտպանին (պարտադիր անչափահասների համար). անհրաժեշտության դեպքում ծախսերը պետք է հոգա պետությունը.
• երաշխավորել, որ բոլոր եկեղեցիները կամ կրոնական համայնքները, մասնավորապես նրանք, որոնց անվանում են «ոչ ավանդական», կարող են դավանել իրենց կրոնը առանց խտրականության.
• սերտ համագործակցել ՈԿԿ-ների հետ՝ երաշխավորելու բանտարկյալների և դատապարտվածների իրավունքների նկատմամբ հարգանքը.
• անդամակցության երեք տարիների ընթացքում ընդունել այլընտրանքային ծառայության մասին եվրոպական չափանիշներին համապատասխան օրենք և միևնույն ժամանակ ներում շնորհել համոզմունքների հիմնավորմամբ զինվորական ծառայությունը մերժելու պատճառով ազատազրկված կամ ուղղիչ աշխատանքի դատապարտված անձանց՝ նրանց հնարավորություն ընձեռելով ընտրություն կատարել չզինված ռազմական կամ այլընտրանքային քաղաքացիական ծառայության միջև, այլընտրանքային ծառայության մասին օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո.
• պետական հեռուստակայանը դարձնել հանրային կայան, որը կկառավարի անկախ վարչական խորհուրդը[64]:

Այս պարտավորությունների ստանձնումն ու իրագործումը Հայաստանի ներքին կյանքում զգալի ազդեցություն են թողնում, աստիճանաբար ձևավորվում է նոր քաղաքացիական մշակույթ, որում առաջնային դեր է տրվում «մարդ-անհատ» արժեքին: Այս ձեռքբերումների արմատացման համար դեռ մեր երկրից բավականին երկար ժամանակ կպահանջվի, իսկ Եվրոպայի խորհուրդը հետևում է ՀՀ ստանձնած պարտավորությունների իրագործմանը: ՀՀ պարտավորությունների մշտադիտարկման (մոնիտորինգի) առումով պահանջվում էսերտ համագործակցել Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների կողմից իրենց ստանձնած պարտավորությունների կատարման՝ Վեհաժողովի հանձնաժողովի (Մոնիտորինգային հանձնաժողով) ստեղծման մասին Վեհաժողովի Թիվ 1115 (1997) որոշման կիրառման համատեքստում, ինչպես նաև  և մոնիտորինգային գործընթացին:

2.2. Եվրոպայի խորհրդի նշանակությունը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ

Հայաստանի Հանրապետության համար Եվրոպայի խորհուրդը չափազանց կարևոր աշխարհաքաղաքական նշանակություն ունեցող կառույց է: Ժամանակակից գլոբալիզացիոն գործընթացների համատեքստում այն հնարավորություն է տալիս ազդել տարածաշրջանում վերպետական քաղաքական միությունների ձևավորման ու դրանում անդամակցման գործընթացի վրա: Այսօր Հայաստանի Հանրապետության արտաքին քաղաքական կուրսի օրակարգում դրված է Անդամակցությունը Եվրասիական տնտեսական ընկերակցության մաքսային միությանը, որի հիմքով 2015 թվականից նոր քաղաքական կառույց է ձևավորվելու՝ Եվրասիական տնտեսական միություն[65]: 2013 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Մոսկվայում տեղի ունեցած բանակցությունների արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Սերժ Սարգսյանը և Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինը հաստատեցին Հայաստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության նպատակադրումը եվրասիական տարածքում տնտեսական ինտեգրման գործընթացների հետագա զարգացման ուղղությամբ: Այդ համատեքստում Հայաստանի Հանրապետության նախագահը հայտարարեց Մաքսային միությանը միանալու վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության որոշման և այդ նպատակով անհրաժեշտ կատարելիք քայլերը ձեռնարկելու մասին, իսկ հետագայում՝ Եվրասիական տնտեսական միության ձևավորմանը մասնակցելու վերաբերյալ[66]: Այս քաղաքական որոշումը այլևս հնարավորություն չի տալիս արտաքին քաղաքականության օրակարգում դնել եվրոպական ինտեգրացիայի (Եվրոպական Միությանը Հայաստանի հնարավոր անդամակցության) հարցը, սա նաև բացառում է Հայաստան – Եվրամիության ազատ առևտրի համաձայնագրի ստորագրումը, ԵՄ հետ հարաբերությունների Արևելյան գործընկերությունից դուրս կարող է լինել միայն Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրումը, որն ինքնին քաղաքական որևէ էական պարտավորություն չի դնում:

Մաքսային միությանը Հայաստանի անդամակցության հիմնահարցը կարևոր է նաև տարածաշրջանային համատեքստում, քանի որ այդ կառույցին անդամ երկրների հետ Հայաստանը ընդհանուր սահման չունի, իսկ Վրաստանի ու Ադրբեջանի ներկա քաղաքական օրակարգում Մաքսային միությանը անդամագրվելու պատրաստակամություն չկա, ընդհակառակը առավել ևս Վրաստանը չի ցանկանում շեղվել Եվրոպական ինտեգրացիայի վեկտորից: 2013 թ. մարտի 7-ին Վրաստանի խորհրդարանն ընդունեց Վրաստանի արտաքին քաղաքականության մասին 19 կետ պարունակող բանաձև, որում հստակորեն շեշտվում էր եվրոպական ինտեգրացիայի ռազմավարական կողմնորոշում[67]:  Սակայն Վրաստանի նոր իշխանությունները Հայաստանի կողմից Մաքսային միությանը անդամակցելու պատրաստակամության հայտնումից հետո առաջին անգամ նշեցին այն մասին, որ եթե երկրի շահերից բխի, հնարավոր է նաև Վրաստանի անդամակցությունը ձևավորվող Եվրասիական միությանը[68]:

Ավելին քան պարզ է Հայաստանի Հանրապետության համար ապագա Եվրասիական միության մեջ աշխարհագրորեն անկլավային կարգավիճակ չունենալու կարևորությունը, ըստ այդմ նաև Վրաստանի ընտրության կարևորությունը: Սակայն Հայաստանի Հանրապետությունը բացառիկ երկիր է նաև նրանով, որ լինելով ազգային բացարձակ մեծամասնություն կազմող հայ ազգաբնակչություն, ունի նաև կրկնակի և անգամ եռակի գերազանցող հայկական սփյուռք: Հայկական սփյուռքը առավելապես բնակվում է Արևմուտքի երկրներում և նախկին ԽՍՀՄ տարածքում, ուստի հայության համար ամենևին էլ ցանկալի չէ նոր առճակատում Արևմուտքի և Արևելքի (ՌԴ) միջև: Ընդհանուր առմամբ Հայաստանի համար չափազանց ցանկալի կլիներ, որ հայկական մեծագույն գաղթօջախները ինտեգրված լինեին մեկ ընդհանուր քաղաքական միության մեջ: Եվրոպական և Եվրասիական միությունները, որպես տարբեր մաքսային միություններ, ինքնին բացառում են միմյանց, թերևս տնտեսական հարաբերությունների առումով: Իսկ այդ կառույցների համագործակցության հիմնական գոյություն ունեցող հարթակն է Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը, ինչպես նաև Եվրոպայի խորհուրդը: Սրանք այն կառույցներն են, որում ներկայացված է և՛ մեր ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանի Դաշնությունը, և՛ Արևմուտքի երկրները:

ԵԱՀԿ-ն այսօր արմատական վերափոխումների կարիք ունի: 1975 թ. օգոստոսի 1-ին եվրոպական 33 երկրների, ինչպես նաև ԱՄՆ-ի և Կանադայի ղեկավարների իրենց ստորագրություններով ամրագրեին ԵԱՀԽ հելսինկյան Եզրափակիչ ակտը[69]: Եզրափակիչ ակտում նախատեսված են տասը սկզբունքներ, որոնք դիվանագիտության պատմության մեջ հայտնի դարձան որպես հելսինկայն դեկալոգ: Դրանք են.

1. Ինքնիշխանություն, ինքնաիշխանությանը բնորոշ իրավունքների հարգում,
2. Ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չգործադրում
3. Սահմանների անխախտելիություն,
4. Պետությունների տարածքային ամբողջականություն,
5. Վեճերի խաղաղ լուծում,
6. Ներքին գործերին չմիջամտում,
7. Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների, այդ թվում՝ մտքի, խղճի, կրոնի և համոզմունքների ազատության հարգում,
8. Իրավահավասարություն և սեփական ճակատագիրը տնօրինելու ժողովուրդների իրավունք,
9. Համագործակցություն պետությունների միջև,
10. Միջազգային պարտավորությունների բարեխիղճ իրագործում:

Եզրափակիչ ակտի մեջ ներառված էր վստահության ամրապնդման, անվտանգության և զինաթափման միջոցառումների փաստաթուղթը, որը պետություններին դրդում էր քաղաքական լրավածության թուլացումը լրացնել ռազմական լարվածության նվազեցման բանագավառում կոնկրետ պայմանավորվածություններով: ԵԱՀԽ-ի հիմքով էլ հետագայում ձևավորվեց Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը[70]: ԵԱՀԿ-ին վերապահված է նաև ղարաբաղյան հիմնահարցի կարգավորումը[71]: Սակայն հակամարտության ձգձգումը և լուծումների բացակայությունը ցույց է տալիս, որ ԵԱՀԿ հելսինկյան սկզբունքները վերափոխման կարիք են զգում:

Այս պայմաններում Հայաստանի համար կենսական նշանակություն ունեցող Ղարաբաղյան հիմնահարցի լուծմանը փորձում է ուղղորդումներ տալ Եվրոպայի խորհուրդը, որին անդամ է նաև Ադրբեջանը:

Մասնավորապես Հայաստանի և Ադրբեջանի՝ ԵԽ անդամակցության ժամանակ պարտավորություն դրվեց Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության վերաբերյալ հետամուտ լինել այս հակամարտության միայն խաղաղ ճանապարհով հանգուցալուծմանը, միջազգային և ներքին հակասությունները կարգավորել խաղաղ միջոցներով և միջազգային իրավունքի սկզբունքների համաձայն (պարտավորություն, որը պարտադիր է Եվրոպայի խորհրդի բոլոր անդամ պետությունների համար)՝ վճռականորեն մերժելով հարևանների նկատմամբ ուժի սպառնալիքի որևէ դրսևորում: Իսկ Հայաստանի համար պահանջվում էր օգտագործել Լեռնային Ղարաբաղի հայերի նկատմամբ ունեցած զգալի ներգործությունը հակամարտության հանգուցալուծմանը նպաստելու նպատակով[72]:

Այսօր Հայաստանն ակտիվորեն ներգրավված է Եվրոպայի խորհրդի աշխատանքների մեջ: 2013թ. մայիսի 16-ին Հայաստանը վեց ամիս ժամկետով (մինչև նոյեմբեր) ստանձնելու է Եվրոպայի Խորհրդի նախագահությունը[73]: Բացի դրանից Հայաստանն ակտիվորեն ներգրավված է Եվրոպայի Խորհրդի հիմնական մարմինների, ինչպես նաև միջկառավարական համագործակցության փորձագիտական կոմիտեների աշխատանքներին և հանդես է գալիս կազմակերպության գործունեության և դերակատարության համար կարևոր նշանակություն ունեցող նախաձեռնություններով: Եվրոպայի Խորհրդի Նախարարների կոմիտեում Հայաստանը ներկայացնում է ՀՀ Արտաքին գործերի նախարարը: Ստրասբուրգում գործում է ԵԽ-ում Հայաստանի մշտական ներկայացուցչությունը[74]: Եվրոպայի խորհդրի Տեղական և տարածքային իշխանությունների կոնգրեսում Հայաստանի պատվիրակությունը ձևավորվում է ՀՀ տեղական ընտրովի մարմինների ներկայացուցիչներից, որը կազմված է չորս հիմնական և չորս փոխարինող անդամից[75]:
Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովում Հայաստանի պատվիրակությունը ձևավորվում է ՀՀ ԱԺ պատգամավորներից, որը կազմված է չորս ներկայացուցչից և չորս փոխարինողից[76]:

ԵԽԽՎ-ն որպես Եվրոպայի խորհրդի հիմնական քաղաքական հարթակ բազմիցս անդրադարձ է նաև Ղարաբաղյան հակամարտության հիմնահարցին, որը և կանդրադառնանք մեր հետազոտության հաջորդ գլխում:

 

Գլուխ 3. Ղարաբաղյան հիմնահարցը ԵԽԽՎ-ում

3.1. Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտություն լուծման վերպետական համակարգը

Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովում Հայաստանի դերն առաջնահերթ կապված է Ղարաբաղյան հակամարտության հայանպաստ լուծման հրամայականով: Թեև միջազգային հանրության որոշմամբ հիմնահարցի կարգավորումը ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խումբն է ստանձնել[77]: 1997թ. հուլիսին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի Ռուսաստանի Դաշնության, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների և Ֆրանսիայի համանախագահների կողմից Հայաստանի և Ադրբեջանի իշխանություններին ներկայացրած «փաթեթային տարբերակ» անվանումը ստացած «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման համընդգրկուն համաձայնագրի» տեքստը, «Մինսկի խմբի համանախագահներին Հայաստանի դիրքորոշումը վերը բերված փաստաթղթի վերաբերյալ» նամակը, համանախագահների 1998թ. նոյեմբերին «Լեռնային Ղարաբաղի զինված հակամարտության համապարփակ կարգավորման սկզբունքների մասին» «Ընդհանուր պետություն» տարբերակը: Սակայն այդ ընթացքում հակամարտությանը լուծում չգտնվեց, հակամարտության կողմերը համաձայնության չեկան: Այդ ամենն անգամ հարցականի տակ դրեց Մինսկի խմբի գործունեության արդյունավետության հարցը:

Արդյունքում Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման խնդրով հետագայում իր մտահոգությունը ներկայացրեց նաև Եվրոպայի խորհուրդը: Հիմնվելով Քաղաքական հարցերի հանձնաժողովի ներկայացուցիչ Դևիդ Աթկինսոնի 2004 թ. նոյեմբերի 29-ի զեկույցի[78] վրա՝ 2005 թ. հունվարի 25-ին Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վերաժողովն ընդունեց Թիվ «ԵԱՀԿ Մինսկի համաժողովի շրջանակներում կարգավորվող Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ հակամարտություն 1416 բանաձև»[79]: Նշված բանաձևը կազմված է 15 կետերից:

Բանաձևի առաջին կետը բավականին միակողմանի է ներկայացնում հակամարտության բնույթը: Մասնավորապես. «Խորհրդարանական Վեհաժողովն ափսոսում է, որ զինված բախումների սկզբից ավելի քան մեկ տասնամյակ անց Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ հակամարտությունը դեռևս կարգավորված չէ: Հարյուրհազարավոր մարդիկ դեռևս տեղահանված են և չքավոր պայմաններում են ապրում: Ադրբեջանի տարածքի զգալի մասը դեռ օկուպացված է հայկական ուժերի կողմից, և Լեռնային Ղարաբաղը դեռևս վերահսկում են անջատողական ուժերը»[80]: Այսօր մենք կարող են ասել, որ շուրջ երկու տասնամյակ հակամարտությունը լուծում չի գտնում, սակայն որոշ ձևակերպումներ տեղին չեն: Մասնավորապես «օկուպացված տարածք» հասկացությունը ոչ միանշանակ է ընդունվում հայկական կողմում, այն ավելի շուտ «անվտանգության գոտի» է ԼՂՀ անվտանգությունը ապահովելու համար մինչև վերջնական լուծման հանգումը: Իսկ հայկական և անջատողական ուժ ասվածը ևս ոչ միանշանակ է ընկալվում: Հայկական ուժեր եզրույթը կարող է ընկալվել որպես Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժեր, առավել ևս երբ հաշվի ենք առնում հասկացության մեծատառ գրվածքը, ինչը նշանակում է ոչ թե զինված ուժերի ազգային պատկանելությունը (քանի որ Արցախում ևս հայերն են, բայց ոչ հայաստանցիները), այլ բուն առնչությունը Հայաստանի Հանրապետության հետ: «Անջատողական ուժեր» եզրույթը արդեն հստակորեն շեշտում է «տարածքային ամբողջականության» ճանաչումը: Այստեղ պետք է բավականին զգուշավորությամբ խոսել ցանկացած բառի իմաստի մասին, քանի որ առանցքային բառերի ոչ ճիշտ գործածությունը կարող է սխալ մեկնաբանությունների տեղիք տալ: Հայկական կողմի համար ընդունելի է, որ հակամարտությունը ոչ թե Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև է, որի դեպքում առաջնային հարթություն է դուրս գալիս մեկ պետության «տարածքային ամբողջականության» հարցը, այլ Ադրբեջանի ու Արցախի, որի դեպքում առաջնային է դառնում «ժողովրդի ինքնորոշման» հարցը: Սակայն պետք է նկատել, որ բանակցային ներկա ձևաչափը ի օգուտ մեր դիրքորոշման չի աշխատում, քանի որ Ղարբաղը բանակցային գործընթացից դուրս է մնացել: Լրատվական, գիտական ու լայն հասարակական շրջանակներում հակամարտության վերաբերյալ բացթողումներ չտալու համար պետք է առաջնորդվել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի առնչությամբ Հայաստանի պաշտոնական դիրքորոշմամբ. «Հայաստանը համոզված է, որ կարգավորման գործընթացի արդյունավետության բարձրացումն անհնար է առանց բանակցություններին հակամարտության կողմ հանդիսացող Լեռնային Ղարաբաղի լիիրավ մասնակցության: Հայաստանը գտնում է, որ հակամարտության կարգավորումը պետք է հիմնված լինի հետևյալ սկզբունքների վրա.

• Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման հիմք պետք է հանդիսանա Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի իրականացման ճանաչումը,
• Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի հետ պետք է ունենա հայկական կողմի իրավազորության տակ գտվող անխափան ցամաքային կապ,
• Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգությունը պետք է միջազգայնորեն երաշխավորված լինի:

Այս սկզբունքների ընդունումն ու պայմանագրային ամրագրումը հնարավորություն կընձեռի հասնել հիմնախնդրի համալիր կարգավորմանը:

Հայաստանը կարևորում է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման գործընթացում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների միջնորդությունը` որպես բանակցային գործընթացի գործուն ձևաչափ, որը կարգավորման ուղիներ գտնելու բավականաչափ ներուժ ունի:

Հայաստանը հետամուտ է խնդրի կարգավորմանը միայն խաղաղ ճանապարհով: Ադրբեջանի փորձերը ուժի սպառնալիքով կորզելու միակողմանի զիջումներ ոչ միայն ի սկզբանե դատապարտված են ձախողման, այլև շարունակում են մնալ փոխզիջումային տարբերակով խնդրի կարգավորման հիմնական խոչընդոտը:

Լեռնային Ղարաբաղն ապագա չունի Ադրբեջանի կազմում, և, ինչպիսին էլ լինի լուծումը, այն պետք է բխի հենց Ղարաբաղի ժողովրդի կամքից: Դա է ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի առանցքը: Ադրբեջանը չունի Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ հավակնությունների ո՛չ իրավական, ո՛չ քաղաքական և ո՛չ էլ բարոյական հիմքեր»[81]:

ԵԽԽՎ 1416 բանաձևի երկրորդ կետն անդրադռնում է տեղահանվածների խնդրին.

«Վեհաժողովը մտահոգություն է հայտնում, որ զինված գործողությունները և դրանց նախորդած լայնատարած էթնիկ բախումները հանգեցրել են լայնածավալ էթնիկ վտարման մոնոէթնիկ շրջանների ձևավորման, որոնք էթնիկ զտումների սարսափելի պատկեր են հիշեցնում: Վեհաժողովը վերահաստատում է` որևէ պետությունից տարածաշրջանային հողակտորի անկախացումն ու անջատումը կարող է տեղի ունենալ միայն այդ տարածքի բնակիչների ժողովրդավարական աջակցությունը վայելող օրինական և խաղաղ գործընթացի հիման վրա, այլ ոչ թե էթնիկ վտարման և այլ պետության կողմից տվյալ տարածքի բռնազավթման պատճառ դարձած զինված հակամարտության արդյունքում:
Վեհաժողովը մեկ անգամ ևս նշում է, որ անդամ երկրի կողմից այլ տարածքի օկուպացիան, այդ երկրի` որպես ԵԽ անդամի պարտավորությունների կոպիտ խախտում է և վերահաստատում է հակամարտության շրջանից տեղահանված անձանց իրենց տներ անվտանգ և արժանապատվորեն վերադառնալու իրավունքը»[82]: Բանաձևի մեջ օգտագործվում է «էթնիկ զտում» հասկացությունը, որը հստակորեն նույնականացվում է ազգային խտրականություն երևույթի հետ[83]: Այսինքն այն մոտ է մարդկության դեմ հանցագործության եզրույթին, ինչը համընդհանուր պարսվանքի է ենթակա: Ներկայացված դրույթների հաջորդող ձևակերպումից պարզ է, որ այն ուղղված է Արցախի հայության անկախացման դեմ և որպես միջոց ներկայացնում է միայն ժողովրդավարական տարբերակը: Սակայն չի նշվում, որ 1991թ. սեպտեմբերի 2-ին ժողովրդական պատգամավորների Լեռնային Ղարաբաղի մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջանը հռչակեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը նախկին ԼՂԻՄ և Շահումյանի շրջանի սահմաններում: Այդպիսով իրականացվեց մի իրավունք, որն արտացոլված էր այն ժամանակ գործող օրենսդրության մեջ, մասնավորապես 1990թ. ապրիլի 3-ի՝ «ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցերի որոշման կարգի մասին» ԽՍՀՄ օրենքում, որը նախատեսում էր ազգային ինքնավարություններին իրավունք տրամադրել ինքնուրույն կերպով որոշելու սեփական պետա-իրավական կարգավիճակը՝ ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետության դուրս գալու դեպքում:

1991թ. դեկտեմբեր 10-ին, Խորհրդային Միության պաշտոնական անկումից ընդամենը մի քանի օր առաջ, Լեռնային Ղարաբաղում կայացվեց հանրաքվե, որի ընթացքում ազգաբնակչության ճնշող մեծամասնությունը՝ 99,89% արտահայտվեց Ադրբեջանից լրիվ անկախանալու օգտին: Դրան հետևած խորհրդարանական ընտրություններում ընտրվեց ԼՂՀ խորհրդարան, որն էլ կազմեց առաջին կառավարությունը: Անկախ ԼՂՀ կառավարությունը իր պարտականությունների իրականացմանն անցավ բացարձակ շրջափակման և նրան հետևած Ադրբեջանի ռազմական ագրեսիայի պայմաններում[84]:

ԵԽԽՎ բանաձևի երրորդ կետում նշվում է. «Վեհաժողովը կրկին մատնանշում է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 822 (1993), 853 (1993), 874 (1993) և 884 (1993) բանաձևերը և դրանցում մատնանշված կողմերին կոչ անում իրականացնել բանաձևերը` մասնավորապես ձեռնպահ մնալով զինված ցանկացած բախումից և դուրս բերելով զինված ուժերն օկուպացված որևէ տարածքից:

Վեհաժողովը միանում է նաև ՄԱԿ ԱԽ 853 բանաձևի պահանջին, որն անդամ բոլոր երկրներից պահանջում է ձեռնպահ մնալ զենքի և զինամթերքի որևէ մատակարարումից, ինչը կարող է հանգեցնել հակամարտության սրման կամ տարածքների օկուպացիայի շարունակման»[85]: Բանաձևի այս կետը հստակորեն շեշտադրում է ԱՄՆ-ի Անվտանգության խորհրդի ընդունած չորս բանաձևերի պահանջների կարևորությունը, որոնք ընդունվել են 1993 թ. ապրիլի 30-ից մինչև նոյեմբերի 12-ը, երբ ընթանում էին ակտիվ ռազմական գործողությունները: ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի թիվ 822 բանաձևը վերաբերում էր Քելբաջարի (Քարվաճառի) շրջանին[86], թիվ 853 բանաձև առնչվում է Աղդամի շրջանին[87]: Նմանատիպ պահանջներ էր դրված նաև ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի թիվ 874 բանաձևում[88], իսկ վերջին բանաձևը թիվ 884 էր, որը վերաբերում էր ընդհանրացնում էր բոլոր նախորդ բաանձևերի պահանջները հակամարտող կողմերի համար, մասնավորապես շեշտվում էր Զանգելանի և Հորադիզի շրջանների հարցը[89]: Այս բանաձևերի ընդունած պահանջներ չէին իրագործվում հակամարտող կողմերի: Առաջնահերթ Ադրբեջանը չէր հետևում կրակի դադարեցման պահանջին[90]:  Այստեղ կարևոր է այն հանգամանքը, որ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը հակամարտությունը ներակայցնում է որպես Հայաստանի Հանարապետության և Ադրբեջանական Հանարապետության միջև հակամարտություն, ինչն ինքնին չի բխում հայկական կողմի շահերից:

ԵԽԽՎ 1416 բանաձևի չորրորդ կետում նշված է. «Վեհաժողովը կոչ է անում Հայաստանին և Ադրբեջանին, ինչպես որ պարտավորվել են 2001-ի հունվարին ԵԽ անդամակցելիս, կիրառել հակամարտության հաղթահարման բացառապես խաղաղ մեթոդներ` ձեռնպահ մնալով ուժի սպառնալիքի կիրառումից հարևանների նկատմամբ: Բացի այդ, Հայաստանը պարտավորվել էր օգտագործել Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ իր զգալի ազդեցությունը` խթանելու հակամարտության հաղթահարումը: Վեհաժողովը երկու կառավարություններին կոչ է անում հավատարիմ մնալ այս պարտավորություններին և ձեռնպահ մնալ միմյանց նկատմամբ ուժի կիրառումից և զինված գործողությունների քարոզչությունից»[91]: Ըստ էության այս կետի մեջ այնուհանդերձ Ղարաբաղը դիտարկվում է որպես հակամարտության կողմ, քանի որ Հայաստանը՝ որպես ԵԽ անդամ երկիր պարտավորվում է ազդել այդ կողմի վրա, այսինքն ԵԽԽՎ բանաձևում ևս դե ֆակտո ճանաչվում է Լեռնային Ղարաբաղը:

ԵԽԽՎ բանաձևի հինգերորդ կետում նշվում է. «Վեհաժողովը կրկին ընդգծում է, որ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության խորհրդի (ԵԱՀԽ) Նախարարների խորհուրդը 1992թ. մարտին Հելսինկիում համաձայնել է խորհրդաժողով հրավիրել Մինսկում` հակամարտության խաղաղ կարգավորմանն ուղղված բանակցային ֆորում ապահովելու նպատակով: Հայաստանը, Ադրբեջանը, Բելառուսը և Չեխիայի ու Սլովակիայի նախկին Դաշնային Հանրապետությունը, Ֆրանսիան, Գերմանիան, Իտալիան, Ռուսաստանի Դաշնությունը, Շվեդիան, Թուրքիան և ԱՄՆ-ն այդ ժամանակ համաձայնել էին մասնակցել խորհրդաժողովին: Վեհաժողովն այս երկրներին կոչ է անում ակտիվացնել ջանքերը հակամարտության խաղաղ կարգավորման ուղղությամբ և Վեհաժողովում նրանց ազգային պատվիրակություններին հրավիրում է յուրաքանչյուր տարի Վեհաժողովին զեկուցել այս առումով իրենց կառավարությունների գործողությունների մասին: Այս նպատակով Վեհաժողովը դիմում է իր Բյուրոյին` ստեղծելու հատուկ հանձնաժողով, որը, ի թիվս այլոց, կներգրավի նշված ազգային պատվիրակությունների ղեկավարներին»[92]: Բանաձևի այս կետն արդեն հստակորեն փորձ է որոշակի հստակ ու պարբերական ազդեցություն ունենալու Միսկի խմբի գործունեության վրա, սակային մի բան հաշվի չի առնվում, որ համանախագահ երկրներից ԱՄՆ-ը որևէ ձևով կապված չէ ԵԽԽՎ-ի հետ, այսինքն ինքնին այս ձևաչափը թերի է, կարող է միայն որոշակի ազդեցություն գործել Միսնկի խմբի առավել արդյունավետ գործունեության վրա: Հաջորդ կետն էլ հենց այդ եզրակացության ձևակերպումն է. «Վեհաժողովը հարգանքի տուրք է մատուցում Մինսկի խմբի համանախագահներին և ԵԱՀԿ գործող նախագահի անձնական ներկայացուցչին անխոնջ ջանքերի համար, մասնավորապես 1994թ. մայիսին հրադադար ձեռք բերելու համար և այդ ժամանակից ի վեր զինադադարի պահպանման մոնիթորինգի համար: Վեհաժողովը կոչ է անում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին անհապաղ քայլեր ձեռնարկել շտապ բանակցություններ անցկացնելու համար, որպեսզի զինված հակամարտությունը դադարեցնելու քաղաքական համաձայնագիր կնքվի: Սույն համաձայնագրի կիրառումը կվերացնի բոլոր կողմերի մոտ առկա հակամարտության հիմնական հետևանքները և թույլ կտա գումարել Մինսկի համաժողովը: Վեհաժողովը կոչ է անում Հայաստանին և Ադրբեջանին օգտվել ԵԱՀԿ Մինսկի գործընթացից և Մինսկի խմբի միջոցով միմյանց ներկայացնել միջազգային իրավունքի սկզբունքներին ու նորմերին համապատասխան հակամարտության խաղաղ կարգավորման իրենց կառուցողական առաջարկները»[93]: Բանաձևի վերջին միտքը հակամարտության լուծման հնարավոր այլ տարբերակների որոնում է, որը կոչ է Հայաստանին և Ադրբեջանին սեփական նախաձեռնություններն առաջադրելու:

Իսկ արդեն յոթերորդ կետը ամբողջությամբ վերաբերում է ԵԱՀԿ Միսնկի խմբի ձևաչափի հնարավոր ձախողմանը, սա առաջին դեպքն էր, որ խոսք է գնում շրջանցելու հակամարտության լուծման տվյալ ձևաչափը. «Վեհաժողովը վկայակոչում է, որ Հայաստանը և Ադրբեջանը Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրության ստորագրած կողմեր են և, համաձայն Կանոնադրության Հոդված 93, պարբերություն 1-ի, ipso facto Միջազգային դատարանի ստատուտի կողմեր: Հետևաբար Վեհաժողովն առաջարկում է, որ եթե Մինսկի խմբի համանախագահների հովանու ներքո բանակցությունները ձախողվեն, Հայաստանը և Ադրբեջանը պետք է քննարկեն Միջազգային դատարանին դիմելու հարցը` համաձայն Դատարանի Ստատուտի հոդված 36, կետ 1»: Սակայն Միջազգային դատարանին դիմելը քաղաքական երկխոսության, այն է թե կոմպրոմիսային լուծման տարբերակի հնարավորությունը բաացառումը: Եթե հակամարտող կողմերը դիմեն ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանին, ապա դատարանի կայացրած որոշումը անբեկանելի կլինի[94]: Սակայն պետք է ասել, որ սա ծայրահեղ լուծում կլինի, իսկ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը դեռ չի սպառել իրեն:

ԵԽԽՎ բանաձևով փորձ է արվում կառույցի ազդեցությունը հակամարտության լուծման մեջ ավելի ընդլայնել՝ նախաձեռնելով Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև միջխորհրդարանական երկխոսություն ԵԽԽՎ-ի շրջանակներում՝ չբացառելով այլ ձևաչափերը, մասնավորապես. «Վեհաժողովը կոչ է անում Հայաստանին և Ադրբեջանին խթանել քաղաքական հաշտությունը միմյանց միջև` ընդլայնելով երկկողմ միջխորհրդարանական համագործակցությունը Վեհաժողովի շրջանակներում, ինչպես նաև այլ ֆորումներում, ինչպես օրինակ Կովկասյան քառյակի խորհրդարանների Խոսնակների հանդիպումները: Վեհաժողովն առաջարկում է, որ երկու պատվիրակությունները պետք է հանդիպեն Վեհաժողովի յուրաքանչյուր նիստի ընթացքում` վերանայելու նման հաշտեցման ուղղությամբ առաջընթացը»[95]:

Խորհրդարանական վեհաժողովը համաձայն բանաձևի հաջորդ կետի նախատեսում է էլ ավելի ընդլայնել իր ազդեցությունը հակամարատության լուծման գործում՝ նախաձեռնելով Ադրբեջան – Ղարաբաղ երկխոսություն, ըստ էության սա նաև հայկական կողմի համար է ցանկալի. «Վեհաժողովը կոչ է անում Ադրբեջանի կառավարությանը առանց նախապայմանների կապ հաստատել Լեռնային Ղարաբաղի երկու համայնքների քաղաքական ներկայացուցիչների հետ տարածաշրջանի ապագա կարգավիճակի առնչությամբ: Վեհաժողովը պատրաստ է Ստրասբուրգում հարմարություններ ապահովել նման շփումների համար` հիշեցնելով, որ ինքն այդպես էլ արել է նախկինում` հայերի մասնակցությամբ լսումներ անցկացնելով»[96]:

Բանաձևի հաջորդ կետը նվիրված է փախստականների հարցին.  «Հիշեցնելով Հայաստանում, Ադրբեջանում և Վրաստանում փախստականների և տեղահանված անձանց իրավիճակի մասին իր Հանձնարարական 1570 (2002)` Վեհաժողովը կոչ է անում բոլոր անդամ և դիտորդ պետություններին տրամադրել մարդասիրական օգնություն և աջակցություն այն հարյուրհազարավոր մարդանց, ովքեր տեղահանվել են զինված ընդհարումների հետևանքով, այդ թվում` էթնիկ հայերը, որ արտաքսվել են Ադրբեջանից, և էթնիկ ադրբեջանցիները` Հայաստանից»[97]: Այստեղ հետաքրքիր է, որ հակամարտության լուծման վերաբերող բանաձևում նշված է նաև Վրաստանը, այսինքն փորձ է արվում խնդիրը դիտարկել ողջ հարավկովկասյան տարածաշրջանի մակարդակով, ինչը բխում է արևմուտքի հետագա ազդեցության գոտում ողջ տարածաշրջանը ներառելու տեսլականով: Այսինքն Արևմուտքը և մասնավորապես նրա քաղաքական ենթակայության տակ գտնվող Եվրախորհուրդը առաջնորդվում է քաղաքական ու տնտեսական կոնկրետ շահերով:

Եվրախորհուրդը գործնականում ներկայացնում է Եվրամիության շահերը: ԵՄ-ը տարածաշրջանից ունի հստակ տնտեսական շահեր. Եվրոպան այսօր այլընտրանք է փորձում գտնել ռուսական էներգակիրներին, մասնավորապես գազին: Հավանական տարբերակներից մեկը ադրբեջանական ու միջինասիական էներգակիրներն են: Թեև ադրբեջանական ողջ ածխաջրածնային ռեսուրսներն Եվրոպայի համար ընդամենը մեկ-երկու տարվա սպառումը կապահովեին: Եթե Ադրբեջանական ողջ գազը հաշվվում է շուրջ 840 մլրդ խմ, ապա միայն Եվրամիության տարեկան սպառման ծավալը հասնում է 515 մլրդ խմ-ի[98]: Իսկ նավթի առումով Եվրամիությունը տարեկան սպառում է շուրջ 5 մլրդ բարրել, մինչդեռ ադրբեջանական հումքը ընդամենը 7 մլրդ է: Նշենք նաև, որ Ադրբեջանի կողմից ներկայացվող պաշտոնական թվերը բավականին ուռչացված են: Եվրոպան այդ ամենը շատ լավ գիտակցում է, ուստի Ադրբեջանին նայում է որպես զուտ էներգետիկ ռեսուրսների տրանզիտային երկիր, քանի որ նույն միջինասիական նավթն ու գազը բազմիցս գերազանցում է ադրբեջանականին ու կարող է իրական այլընտրանք լինել ռուսաստանյան ածխաջրածնային ճիրաններին: Մինչև 2019 թ. նախատեսվում է կյանքի կոչել «Անդրանատոլական» գազամուղի շահագործումը, որը փոխարինելու եկավ «Նաբուկո» գազամուղին[99]: Սկզբունքորեն Եվրոպայի խորհուրդը առավել շահագրգռված է հակամարտության արագ լուծմամբ, որպեսզի հնարավոր լինի էներգակիրների անվտանգ ու անխափան փոխադրումը Եվրոպա, մինչդեռ դա այլընտրանք է դառնում Ռուսաստանի, իսկ տարածաշրջանին հնարավորություն է տալիս դուրս գալ ՌԴ ազդեցության գոտուց, ուստի Ռուսաստանին ամենևին ձեռնտու չէ հակամարտության կարգավորումը: Այդպիսով տնտեսական շահերը պայմանավորում են ԵԽԽՎ քաղաքական որոշման նախադրյալները, այսինքն անիմաստ է անկողմնակալ մոտեցում ակնկալել ոչ միայն ԵԽԽՎ-ից, այլևս ցանկացած այլ միջազգային կազմակերպությունից կամ երկրից:

Ղարբաղյան հակամարտության ձգձգումը նաև հասարակական կարծիքի մեջ «թշմանու» կերպար են ձևավորումը, որը հետագ համագործակցության դռները փակում է: Իսկ Ղարաբաղյան հակամարտությունը այս փուլում ավելի շուտ վերածվել է տեղեկատվական պատերազմի, որի ակտիվ քարոզիչն է գիտությունը, մշակույթը և առավել ևս լրատվամիջոցները: ԵԽԽՎ բանաձևի հաջորդ կետը վերաբերում է հենց դրան. «Վեհաժողովը դատապարտում է ատելության ցանկացած դրսևորում Հայաստանի և Ադրբեջանի մամուլում: Վեհաժողովը կոչ է անում Հայաստանին և Ադրբեջանին խթանել հաշտությունը, ամրապնդել վստահությունը և փոխըմբռնումը իրենց ժողովուրդների միջև դպրոցների, համալսարանների և լրատվամիջոցների միջոցով: Առանց նմանօրինակ հաշտեցման ատելությունն ու անվստահությունը կխոչընդոտեն տարածաշրջանում կայունությանը և կարող են նոր բռնությունների հանգեցնել: Ցանկացած կայուն կարգավորում պետք է հաջորդի և բխի հաշտեցման նման գործընթացից»[100]:

ԵԽԽՎ 1416 բանաձևի վերջին չորս կետերը վերաբերում են Եվրախորհրդի համակարգում հակամարտության լուծմանը տանող մեխանիզմների իրագործմանը, մասնավորապես.

«Հոդված 12. Վեհաժողովը կոչ է անում Եվրոպայի խորհրդի գլխավոր քարտուղարին կազմել գործողությունների ծրագիր`աջակցելու Հայաստանին և Ադրբեջանին, որն ուղղված կլինի փոխադարձ հաշտեցման գործընթացներին, և հաշվի առնել սույն Բանաձևը Հայաստանի և Ադրբեջանի վերաբերյալ գործողությունների մասին որոշումներ կայացնելիս:

Հոդված 13. Վեհաժողովը կոչ է անում Եվրոպայի խորհրդի Տեղական և տարածքային իշխանությունների կոնգրեսին աջակցել Հայաստանի և Ադրբեջանի տեղական ընտրված ներկայացուցիչներին` ապահովելու փոխադարձ շփումներ և միջտարածաշրջանային համագործակցություն:

Հոդված 14. Վեհաժողովը որոշում է վերլուծել Եվրոպայի խորհրդի շրջանակներում առկա հակամարտության կարգավորման մեխանիզմները, մասնավորապես Վեճերի խաղաղ կարգավորման մասին Եվրոպական կոնվենցիան, որպեսզի իր անդամ պետություններին ապահովի երկկողմ հակամարտությունների, ինչպես նաև այնպիսի ներքին վեճերի խաղաղ կարգավորման ավելի լավ մեխանիզմներով, որոնք ընդգրկում են տեղական կամ տարածաշրջանային տարածքային համայնքներ կամ իշխանություններ և կարող են վտանգել մարդու իրավունքները, կայունությունն ու խաղաղությունը:

Հոդված 15. Վեհաժողովը որոշում է պարբերաբար շարունակել այս հակամարտության զարգացման մոնիթորինգը մինչև դրա խաղաղ հանգուցալուծումը և որոշում է վերանայել այս հիմնահարցը իր 2006թ. առաջին նիստի ժամանակ»[101]:

Պետք է նշել, որ այս բանաձևի ընդունումը որոշակիորեն ակտիվացրեց Միսնկի խմբի գործունեությունը, զգալի տեղաշարժ նկատվեց հակամարտության կարևավորման ընդունելի սկզբունքների առաջադրման մեջ: Ղարաբաղյան հակամարտությունը այնքան լուծում չի գտնում, որքանով որոշակի անհամատեղելիություն կա միջազգային իրավունքի երկու սկզունքների միջև՝ ազգերի ինքնորոշում և տարածքային ամբողջականություն: Մինսկի խմբի գործունեության հիմնական ուղղվածություն է դարձել հակամարտության լուծման ընդունելի սկզբունքների առաջադրումը: Վերջին շրջանում առավել կարևոր փոփոխություններն առնչվում էին Մադրիդյան կոչվող սկզբունքների հետ: 2007 թ. նոյեմբերին Մադրիդում Հայաստանին ու Ադրբեջանին ներկայացվեց Ղարաբաղյան հիմնահարցի կարգավորման Հիմնարար սկզբունքների նախնական տարբերակ:

Հիմնարար սկզբունքները պարունակում են խելամիտ և կողմերի համար ընդունելի փոխզիջում, որը հիմնված է Հելսկինյան եզրափակիչ ակտի ուժի չկիրառման, տարածային ամբողջականության և հավասար իրավունքների ու ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքների վրա:

«Հիմնարար սկզբունքները մասնավորապես կոչ են անում.

• Լեռնային Ղարաբաղը շրջապատող տարածքների վերադարձ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ,
• Լեռնային Ղարաբաղի ժամանակավոր կարգավիճակ, որը կտրամադրի անվտանգության և ինքնակառավարման երաշխիքներ,
• Հայաստանև Լեռնային Ղարաբաղ կապող միջանցք,
• Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական իրավական կարգավիճակի հետագա որոշում՝ իրավական պարտադիր բնույթ կրող կամարտահայտման միջոցով,
• Ներքին տեղահանված և փախստական հանդիսացող բոլոր անձանց՝ իրենց բնակության նախկին վայրերը վերադառնալու իրավունք,
• Անվտանգության միջազգային երաշխիքներ, որոնք կներառեն նաև խաղաղապահ գործունեություն:

Այս հիմնարար սկզբունքների հավանությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի կողմից թույլ կտա մշակել համապարփակ կարգավորման ծրագիր, որը Հայաստանի, Ադրբեջանի և ամբողջ տարածաշրջանի համար կապահովի խաղաղ, կայուն և բարգավաճ ապագա»[102]:

Սակայն Մադրիդյան սկզբունքների ընդունումը չեղարկման չենթարկեց ԵԽԽՎ նախաձեռնությունները հակամարտության լուծման ուղղությամբ. Ղարաբաղյան հիմնահարցը մշտապես դիտարկվում է ԵԽԽՎ քաղաքական հարցերով հանձնաժողովի Լեռնային Ղարաբաղի հարցերով ենթահանձնաժողովի շրջանակներում, ինչին և նվիրված է մեր հետազոտության հաջորդ բաժինը:

 

3.2. ԼՂ հարցերով ենթահանձնաժողովը ԵԽԽՎ շրջանակում

Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի շրջանակներում բազմիցս անդրադարձ է եղել Լեռնային Ղարաբաղին հիմնախնդրին, եղել են բազմաթիվ զեկույցներ իրավիճակի մասին, որոնք և որոշակի պահանջներ են ներկայացնում հակամարտող կողմերին: Ընդհանուր առմամբ նման զեկույցները կազմվել են ԵԽԽՎ քաղաքական հարցերով հանձնաժողովի կողմից, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի հարցով գործում է առանձին ենթահանձնաժողով, որի գործունեության առարկայական արդյունքներն են ԵԽԽՎ-ում ներկայացվող զեկույցները, որոնց հետևանքում էլ ձևավորվում են Վեհաժողովի բանաձևերը: Սակայն մեր կողմից ուսումնասիրվող հիմնահարցին են առնչվում նաև Հայաստանի ու Ադրբեջանի կողմից սեփական պարտավորությունների կատարման հարցը: Ինքնին Վեհաժողովի կողմից ընդունված բանաձևերից առավել կարևորվում է 1416 բանաձևը, որին անդրադարձանք հետազոտության նախորդ բաժնում, սակայն նախքան այդ էլ բազմաթիվ բանաձևեր են եղել:

ԵԽԽՎ-ն անմիջականորեն Ղարաբաղյան հիմնախնդրին առաջին անգամ անդրադառնում է Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ 1251 (1994) հանձնարարականով (1994թ. նոյեմբերի 10)[103] և նույն օրն ընդունված համապատասխան բանաձևով: Առաջին փաստաթուղթը մասնավորապես նշում է, որ ԵԽ` Եվրոպական ոչ-անդամ երկրների հետ հարաբերությունների կոմիտեն 1992թ.-ից ի վեր մի շարք լսումներ է կազմակերպել, որոնց մասնակցել են Հայաստանի և Ադրբեջանի խորհրդարանների, «Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարության» և «Լեռնային Ղարաբաղի ադրբեջանական շահագրգիռ կողմի» պատվիրակությունները: Փաստաթղթում ԵԽԽՎ-ն գոհունակություն է հայտնում հրադադարի պահպանման առիթով, հույս հայտնում, որ դրան կհետևի «շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջև հնարավորինս արագ խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումը»: Ողջունվում են այդ ուղղությամբ ԵԱՀԽ Մինսկի խմբի, ՄԱԿ ԱԽ-ի, ՌԴ-ի կառավարության և ԱՊՀ Միջխորհրդարանական վեհաժողովի ջանքերը: Միաժամանակ Վեհաժողովը Նախարարների կոմիտեին առաջարկում է`

• ԵԽ անդամ երկրների կառավարություններին կոչ անել ԵԱՀԽ Մինսկի խմբին ապահովել անհրաժեշտ միջոցներով, որպեսզի այն կարողանա իրականացնել իր նպատակները, մասնավորապես հակամարտության գոտում միջազգային դիտորդներ տեղակայել,
• վերսկսել Հայաստանի և Ադրբեջանի իշխանությունների միջև քաղաքական երկխոսությունը,
• համապատասխան պայմանների առկայության դեպքում հնարավորինս արագ բացել Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ համագործակցության ծրագրերը և նշված կողմերի ցանկության դեպքում նրանց փորձագետներ տրամադրել, ովքեր կօգնեն սահմանել Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքական կարգավիճակը[104]:

Փաստաթղթի նախապատրաստմանը ղարաբաղյան կողմն էլ է անմիջական մասնակցություն ունեցել և այդ փաստի արձանագրումը հանձնարարականում, ինչպես նաև ԼՂ քաղաքական կարգավիճակի քննարկման անհրաժեշտության սահմանումը:

Նույն օրը՝ 1994թ. նոյեմբերի 10-ին ընդունված Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության շուրջ 1047 (1994) բանաձևով «Խորհրդաժողովը հայտարարում է իր պատրաստակամությունը` խթանելու խաղաղության պայմանագրի կնքումն իր հնարավորությունների առավելագույն սահմաններում` մասնավորապես խրախուսելով շահագրգիռ կողմերի խորհրդարանների միջև երկխոսությունը»[105]: Վեհաժողովը պատերազմող կողմերին կոչ է անում անհապաղ կազմակերպել փախստականների վերադարձն իրենց տներ, հարգել փոքրամասնությունների իրավունքները այն հիմքով, ինչպես դրանք պաշտպանված են 1201 Հանձնարարականում[106]: Ադրբեջանին ու Թուրքիային անհապաղ կոչ է անում անմիջապես դադարեցնել Հայաստանի հետ իրենց հաղորդակցության ուղիների շրջափակումը:

Հաջորդ բանաձևերում ևս ԵԽԽՎ-ն ղարաբաղյան խնդրին անդրադառնում է փախստականների և ընդհանրապես մարդասիրական իրավունքների տեսանկյունից: Հայաստանում և Ադրբեջանում փախստականների և տեղահանված անձանց մասին 1263 հանձնարարականով (1995թ. մարտի 15) ԵԽԽՎ-ն «Լեռնային Ղարաբաղի դաժան հակամարտության զոհերին և տեղահանված անձանց տրամադրվող միջազգային օգնությունը համարում է անբավարար»[107]: Ուստի ԵԽ անդամ երկրներին կոչ է արվում ՄԱԿ գործակալությունների, Կարմիր խաչի միջազգային ֆեդերացիայի և հասարակական կազմակերպությունների միջոցով ապահովել միջազգային հանրության երկարամյա ներկայությունը Կովկասում: Կոչ է արվում «Ղարաբաղի շրջակա տարածքների» ականազերծման համար ապահովել անհրաժեշտ փորձաքննություն և մարդկային ռեսուրսներ տրամադրել, քաղաքական երկխոսություն սկսել Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի իշխանությունների հետ` վերահաստատելով մարդու իրավունքների, խորհրդարանական ժողովրդավարության հաստատման, անհրաժեշտության դեպքում փոքրամասնությունների իրավունքների ու մշակութային ինքնության պաշտպանության բնագավառներում ԵԽ աջակցությունը:
1995 թ. մարտի 15-ին ընդունված Հայաստանում և Ադրբեջանում փախստականների և տեղահանված անձանց վիճակի մասին 1059 բանաձևում  «Վեհաժողովը ցավով նշում է, որ 1988թ. սկիզբ առած Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը անասելի տառապանքների պատճառ է դարձել, ինչի հետևանքով զոհվել են հազարավոր մարդիկ, վիրավորվել տասնյակ հազարավորները, ավելի քան մեկ միլիոնը տեղահանվել կամ փախստական են դարձել Հայաստանից և Ադրբեջանից»[108]: Հատկապես ուշագրավ է բանաձևի երկրորդ կետը, որտեղ նշվում է. «Այս վերջին թիվը (մեկ միլիոն տեղահանվածներ) ներառում է հարյուրհազարավոր անձանց, ովքեր մինչև 1991թ.-ը ստիպված են եղել լքել իրենց տները խորհրդային իշխանությունների իրականացրած դաժանությունների կամ սահմանած կարգերի պատճառով»[109]: Հայկական կողմի համար այս կետը թերևս առանձնահատուկ նշանակություն ունի, քանի որ պարզաբանում է մտցնում ԵԽԽՎ փաստաթղթերում «փախստականների վերադարձի իրավունք» ձևակերպման մեջ: Միաժամանակ բանաձևով Վեհաժողովը պատերազմող կողմերին կոչ է անում հնարավորինս արագ ապահովել այն փախստականների վերադարձը, ովքեր ցանկանում են վարվել այդպես` փոխհատուցելով նրանց, ովքեր ցանկանում են բնակություն հաստատել այլ վայրում, անհապաղ դադարեցնել միմյանց միջև շրջափակումը բոլոր` տրանսպորտային, հաղորդակցության ոլորտներում` այդ թվում նաև Ռուսաստանի և Թուրքիայի կողմից սահմանված: Վեհաժողովը Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի կառավարություններից պահանջում է առողջապահական, կրթական, վերականգնման և զարգացման ոլորտներում լիակատար համագործակցություն ապահովել ՄԱԿ-ի գործակալությունների և ոչ-կառավարական կազմակերպությունների հետ: Միջազգային հանրությանը կոչ է արվում ակտիվացնել Կովկասում խաղաղություն հաստատելու և հումանիտար դրությունը բարելավելու ուղղությամբ ջանքերը[110]:

Եվրոպայի Խորհրդին Հայաստանի և Ադրբեջանի անդամակցության նախաշեմին Ղարաբաղյան հակամարտության առնչությամբ 1119 (1997) բանաձևում (1997թ. ապրիլի 22) առաջին անգամ շրջանառվում է «օկուպացված տարածք»[111] ձևակերպումը (մինչդեռ Հայաստանում և Ադրբեջանում փախստականների և տեղահանված անձանց մասին 1263 հանձնարարականում (1995թ. մարտի 15) խոսվում է «Ղարաբաղի շրջակա տարածքների մասին»[112]): ԵԽԽՎ 1119  բանաձևում մասնավորապես նշվում է, որ հարավկովկասյան երեք երկրները, որոնք ԵԽ-ում հատուկ հյուրի կարգավիճակ ունեն, դիմել են լիիրավ անդամակցության համար: Լեռնային Ղարաբաղի և Աբխազիայի հակամարտությունների կարգավորման հարցում դրսևորված իրական քաղաքական կամքը կօգնի արագացնել անդամակցության ընթացակարգը:  Փաստաթղթի հինգերորդ կետում նշվում է. «Թեև այս երկու հակամարտությունները (Աբխազիա, Լեռնային Ղարաբաղ) էությամբ տարբեր են, Վեհաժողովն ընդգծում է, որ դրանց քաղաքական կարգավորումը պետք է բանակցվի ներգրավված բոլոր կողմերի միջև` հետևյալ սկզբունքների հիման վրա, որոնք բխում են 1975թ. Հելսինկիի Եզրափակիչ ակտից և 1990թ. Փարիզյան խարտիայից` սահմանների անխախտելիություն, նշված տարածքներում բնակվող անձանց անվտանգության երաշխավորում, մասնավորապես` բազմազգ խաղաղապահ ուժերի միջոցով, Աբխազիայի և Լեռնային Ղարաբաղի լայն ինքնավարության հարցը պետք է բանակցվի շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջև»[113]:

Ի վերջո, Վեհաժողովը հույս է հայտնում, որ երկարատև հեռանկարում հարավկովկասյան երեք երկրները` Հայաստանը, Ադրբեջանն ու Վրաստանը կդիտարկեն Հարավկովկասյան պետությունների համայնք ստեղծելու և միացյալ խորհրդարանական վեհաժողով ձևավորելու հարցը: Սա արդեն հստակ շեշտադրում է տալիս, որ ԵԽ-ն Անդրկովկասը դիտարկում է որպես մեկ ընդհանուր գոտի, ուր չեն կարող լինել տարբեր աշխարհաքաղաքական ուժերի ազդեցության շրջաններ, այլ միայն մեկը: Փաստաթղթում Ղարաբաղի կարգավիճակը, որին և միտված պետք է լինեին ուղղակի բանակցությունները, նշվում է որպես լայն ինքնավարություն: Ինչը, թերևս, պայմանավորված է ղարաբաղյան կարգավորման շուրջ տվյալ ժամանակահատվածի (1997թ.) համար արդիական բանակցային առաջարկների հետ, որոնց անդրադարձել մեր հետազոտության նախորդ բաժիններում:

Եվրոպայի խորհրդին Հայաստանի անդամակցության դիմումի վերաբերյալ Կարծիք 221 -ում (2000թ. հունիսի 28)[114] ԵԽԽՎ-ն կրկին ընդգծում է հարավկովկասյան հակամարտությունները խաղաղ ճանապարհով կարգավորելու անհրաժեշտությունը: «Վեհաժողովին խնդրելով կարծիք տրամադրել անդամակցության դիմումի վերաբերյալ` Նախարարների կոմիտեն վերստին նշեց, որ Եվրոպայի խորհրդի և Կովկասի երկրների միջև առավել սերտ փոխհարաբերությունները պահանջում են ոչ միայն էական ժողովրդավարական բարեփոխումներ, այլև հակամարտությունները խաղաղ ճանապարհով հանգուցալուծելու պատրաստակամություն, խորհրդարանական վեհաժողովը հավատում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի անդամակցությունը կարող է նպաստել վստահության միջավայրին, որն անհրաժեշտ է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հանգուցալուծման համար: Վեհաժողովը համարում է, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը ամենահարմար կառույցն է հակամարտության խաղաղ կարգավորման բանակցությունների համար: Վեհաժողովը նկատի է առնում Հայաստանի Նախագահի նամակը, որում վերջինս պարտավորվում է հարգել հրադադարի համաձայնությունը նախքան հակամարտության վերջնական հանգուցալուծումը, և շարունակել խաղաղ բանակցության ճանապարհով հակամարտության կարգավորումը բոլոր ներգրավված կողմերի համար ընդունելի փոխզիջումներով, երկու երկրների նախագահների միջև հանդիպումների հաճախականությունն ավելացել է. Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի խորհրդարանների խոսնակները որոշել են տարածաշրջանային խորհրդարանական համագործակցություն ծավալել, որը կներառի մասնավորապես խորհրդարանների խոսնակների հանդիպումներ և խորհրդարանական սեմինարների անցկացում վերոնշյալ երեք երկրների մայրաքաղաքներում և Ստրասբուրգում: Տարածաշրջանում առաջին հանդիպումը, որն անցկացվեց Թբիլիսիում 1999թ. սեպտեմբերին, հնարավոր դարձրեց Հայաստանի և Ադրբեջանի խորհրդարանական պատվիրակությունների միջև ստեղծել լարվածության թուլացման և վստահության մթնոլորտ: Վեհաժողովը կոչ է անում Հայաստանի և Ադրբեջանի իշխանություններին շարունակել երկխոսությունը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորման և տարածաշրջանային համագործակցության խթանման նպատակով: ԵԽ անդամակցության համար Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղի մասով պարտավորվում է հետամուտ լինել այս հակամարտության միայն խաղաղ ճանապարհով կարգավորմանը, օգտագործել Լեռնային Ղարաբաղի հայերի նկատմամբ ունեցած զգալի ներգործությունը` հակամարտության կարգավորմանը նպաստելու նպատակով, միջազգային և ներքին հակասությունները կարգավորել խաղաղ միջոցներով և միջազգային իրավունքի սկզբունքներին համաձայն (պարտավորություն, որը պարտադիր է Եվրոպայի խորհրդի բոլոր անդամ պետությունների համար)` վճռականորեն մերժելով հարևանների նկատմամբ ուժի սպառնալիքի որևէ դրսևորում»[115]:

Նույնական պարտավորություններն է ստանձնում նաև Ադրբեջանը ԵԽ-ին անդամակցելու նպատակով: Կարծիք 222  ԵԽ-ին Անդամակցության Ադրբեջանին դիմումի վերաբերյալ[116]: Միայն մեկ տարբերություն կա, ԵԽԽՎ-ն Հայաստանին պարտավորեցնում է «օգտագործել Լեռնային Ղարաբաղի հայերի նկատմամբ ունեցած զգալի ներգործությունը հակամարտության կարգավորմանը նպաստելու նպատակով», սակայն Ադրբեջանի դիմումի շուրջ կարծիքում ոչինչ չի ասվում այսպես կոչված Լեռնային Ղարաբաղի ադրբեջանական կողմի վրա Բաքվի ներգործության մասին, ինչը խոսում է թերևս այն մասին, որ Ադրբեջանի կողմից շրջանառության մեջ մտցված վերջին ձևակերպումը չի ընկալվում միջազգային հանրության կողմից: Մինչդեռ նախորդ բանաձևերում ընդգծելով կարգավորման բանակցություններում շահագրգիռ բոլոր կողմերի մասնակցության անհրաժեշտությունը` ԵԽԽՎ-ն վերջին ձևակերպման ներքո նկատի ունի Հայաստանից և Ադրբեջանից բացի նաև Լեռնային Ղարաբաղի մասնակցությունը[117]:

ԵԽԽՎ-ի կողմից ընդունվող բանաձևերի և հանձնարարականների կշիռը ընդլայնվեց Ղարբաղյան կարգավորման գործընթացի մեջ, երբ Հայաստանն ու Ադրբեջանը անդամակցեցին ԵԽ-ին[118]: Մինչ 1416 հայտնի բանաձևի ընդունումը ԵԽԽՎ-ի կողմից ընդունվել էին Հայաստանին և Ադրբեջանին առնչվող ևս մի քանի բանաձևեր, որոնցում ներկայացված էր նաև Ղարաբաղյան հակամարտության հիմնահարցը: Այսպես՝ 2002 թ. Հայաստանի ստանձնած պարտավորությունների և պարտականությունների մասին 1304 բանաձևում նշվում է. «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ: Վեհաժողովը ճանաչում և ողջունում է այն անհերքելի ջանքերը, որ Հայաստանը ձեռնարկել է Ադրբեջանի հետ կանոնավոր բարձր մակարդակի կապեր պահպանելու համար և այն դրական ազդեցությունը, որ դրանք ունեցել են Լեռնային Ղարաբաղի հայերի վրա` նպատակ ունենալով հասնելու համապատասխան խաղաղ կարգավորման: Վեհաժողովը մեծապես հուսով է, որ ընթացքի մեջ գտնվող բանակցային գործընթացը շուտով կհանգեցնի Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ընդունելի լուծման` համահունչ մնալով Եվրոպայի խորհրդի և միջազգային օրենքի սկզբունքներին:  Այն հիշեցնում է, որ կարող է նախատեսել մոնիթորինգի գործընթացի փակում միայն այն դեպքում, եթե շահագրգիռ պետությունը կատարի իր բոլոր հիմնական պարտավորությունները, որոնք Ադրբեջանի ու Հայաստանի դեպքում ներառում են Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորումը, ներառյալ գրավյալ տարածքները և Մինսկի խմբի քննմանը ենթական այլ հիմնահարցեր, ինչը շարունակվում է արդեն ավելի քան տասնչորս տարի: Հաշվի առնելով վերոնշյալ դիտարկումները և այն պարտավորություններն ու պարտականությունները, որ դեռ պետք է կատարվեն, Վեհաժողովը, ընդունելով, որ Հայաստանն էական առաջընթաց է ապրել իր անկախության ընդունումից ի վեր, որոշում է շարունակել մոնիթորինգի գործընթացը` սերտորեն համագործակցելով հայկական պատվիրակության հետ»[119]:

Տրամաբանորեն հաջորդ բանաձև (1305) վերաբերում է Ադրբեջանի ստանձնած պարտավորություններին և պարտականություններին, որում նշված է.«Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման առնչությամբ: Վեհաժողովը ճանաչում և ողջունում է այն անուրանալի ջանքերը, որ Ադրբեջանը ձեռնարկել է Հայաստանի հետ կանոնավոր, բարձր մակարդակի կապեր պահպանելու համար` նպատակ ունենալով հասնելու համապատասխան խաղաղ կարգավորման: Ինչևէ, Վեհաժողովը մտահոգված է հակամարտության վերաբերյալ փակուղի մտած բանակցությունների պատճառով ադրբեջանական հասարակությունում ավելի ու ավելի հաճախ արտահայտվող հիասթափությամբ: Վեհաժողովը մեծապես հուսով է, որ շարունակվող բանակցային գործընթացը` ներառյալ Նախիջևանում երկու երկրների նախագահների վերջերս կայացած հանդիպումը, շուտով կհանգեցնի տարածքային հակամարտության խաղաղ կարգավորման` Եվրոպայի խորհրդի ու միջազգային իրավունքի սկզբունքներին համապատասխան: Այն հիշեցնում է, որ կարող է նախատեսել մոնիթորինգի գործընթացի փակում միայն այն դեպքում, եթե բոլոր հիմնական պարտավորությունները կատարվեն, որոնք Ադրբեջանի ու Հայաստանի դեպքում ներառում են Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորումը, ներառյալ գրավյալ տարածքները, ինչին (կարգավորմանը) սպասում են արդեն ավելի քան ութ տարի»[120]:

Այս երկու փաստաթղթերի համեմատությունն ընդգծում է, որ կառույցը գոնե հրապարակայնորեն շարունակում է հավատարիմ մնալ միջազգային իրավունքի հիմնական սկզբունքներից մեկին` փորձելով այն պարտադիր դարձնել իր անդամների համար: Սակայն Ադրբեջանի ստանձնած պարտավորությունների մասին բանաձևում առաջին անգամ կասկածի տակ է դրվում Մինսկի խմբի ձևաչափով իրականացվող բանակցային գործընթացի արդյունավետությունը` հղում կատարելով ադրբեջանական հասարակական շրջանակներում դժգոհության վրա:

Հետագա փաստաթղթերում քննադատության են արժանանում ինչպես Հայաստանը, այնպես էլ Ադրբեջանը ղարաբաղյան հակամարտության շուրջ բանակցային գործընթացում առաջընթացի բացակայության պատճառով: Հայաստանի ստանձնած պարտավորությունների և պարտականությունների կատարման մասին  հետագա բանաձևերում (1361, 1374, 1405) շեշտվում է, որ ոչ մի էական առաջընթաց ձեռք չի բերվել` ո՛չ երկու երկրների միջև ուղղակի բանակցությունների մակարդակով, որոնք դեռ շարունակվում են, ո՛չ էլ Մինսկի խմբի մակարդակով: Նույնը շեշտվում է նաև Ադրբեջանում ժողովրդավարական ինստիտուտների գործառնության մասին 1398 բանաձևում: Այս բաանձևերից հետո էլ հետևեց առանցքային նշանակություն ունեցող 1416 բանաձևը: Այդ բանաձևի ընդունմանը կից ներկայացվեց նաև ԵԱՀԿ Մինսկի համաժողովի շրջանակներում կարգավորվող Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ հակամարտությունը 1690 հանձնարարականը, որում շեշտվում է. «Խորհրդարանական վեհաժողովն անդրադառնում է ԵԱՀԿ Մինսկի համաժողովի շրջանակներում կարգավորվող Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ հակամարտության վերաբերյալ իր բանաձևին 1416 (2005) և խորհուրդ է տալիս Նախարարների կոմիտեին` հորդորել շահագրգիռ կողմերին կատարել Միավորված ազգերի կազմակերպության Անվտանգության խորհրդի բանաձևերի 822 (1993) , 853 (1993) , 874 (1993) և 884 (1993) պահանջները` մասնավորապես զերծ մնալով որևէ զինված ընդհարումից և դուրս բերելով ռազմական ուժերը Ադրբեջանի բոլոր գրավյալ տարածքներից, վերահսկել այս հակամարտության վերաբերյալ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերի և ԵԱՀԿ Նախարարների խորհրդի որոշումների կատարումը Հայաստանի և Ադրբեջանի կողմից և Վեհաժողովին զեկուցել այս մոնիթորինգի արդյունքների մասին, Վեհաժողովին զեկուցել հակամարտության խաղաղ կարգավորմանն ուղղված Միացյալ ազգերի անվտանգության խորհրդի բանաձևերի համաձայն անդամ պետությունների ստանձնած ջանքերի մասին և այն մասին, թե արդյո՞ք անդամ պետությունները զերծ են մնում որևէ զենքի և զինամթերքի մատակարարումից, ինչը կարող է հանգեցնել հակամարտության ուժեղացման կամ տարածքի շարունակվող բռնազավթման, որը խախտում է Միացյալ ազգերի անվտանգության խորհրդի բանաձևը 853 (1993), վկայակոչելով Լեռնային Ղարաբաղում հակամարտության մասին իր Հանձնարարական 1251-ը (1994)` Հայաստանին և Ադրբեջանին, եթե նրանք նման ցանկություն հայտնեն, տրամադրել փորձագետներ, ովքեր կարող են օժանդակել Լեռնային Ղարաբաղի համար քաղաքական կարգավիճակի մշակման հարցում, միջոցներ տրամադրել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև վստահությունն ամրապնդող առանձնահատուկ միջոցառումների գործողությունների ծրագրի համար, միջոցներ տրամադրել երկու երկրների ուսուցիչների և լրագրողների համար հատուկ դասընթացների անցկացման նպատակով, որոնք ուղղված կլինեն փոխըմբռնման, հանդուրժողության ու հաշտեցման խթանմանը, միջոցներ տրամադրել Եվրոպական հանձնաժողովի կողմից հատուկ գործողությունների համար` ընդդեմ երկու երկրներում Ռասիզմի և անհանդուրժողականության` մասնավորապես կապված կրթական հաստատությունների և հանրային լրատվամիջոցների հետ, հրահանգել իր իրավասու ղեկավար հանձնաժողովին վերլուծել, թե որքանով է Վեճերի խաղաղ կարգավորման եվրոպական կոնվենցիան արտացոլում Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների միջև ծագած հակամարտության կարգավորման արդի պահանջները, և թե ինչպես այն պետք է վերանայվի, որպեսզի հնարավորություն ապահովի և համապատասխան գործիք Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների միջև ծագած վեճերի խաղաղ լուծման համար, հաշվի առնել բանաձևը 1416 (2005) երկու երկրներին առնչվող գործողությունների մասին որոշումներ կայացնելիս,  ուղարկել բանաձևը 1416 (2005) և սույն Հանձնարարականը անդամ պետությունների կառավարություններին` նպատակ ունենալով աջակցել նրանց ազգային, երկկողմանի և միջազգային մակարդակներում»[121]:

Նշված փաստաթղթերում առաջին հերթին աչք է ծակում խնդրի ձևակերպման արհեստականությունը` «Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ հակամարտություն»: Այսինքն` փորձ է արվում ԼՂՀ-ն ամբողջովին անտեսել որպես հակամարտող կողմ` խնդիրը հավասարեցնելով ադրբեջանական որևէ շրջանի շուրջ երկկողմ (Հայաստան-Ադրբեջան) հակամարտության, ինչի համատեքստում և արդարացվում են «անջատողական վարչակարգ», «օկուպացված տարածքներ» ձևակերպումները: Առաջին անգամ խոսվում է Մինսկի խմբին զուգահեռ ղարաբաղյան հակամարտությամբ զբաղվող այլ ձևաչափի մշակման (ԼՂ հարցերով ԵԽԽՎ հատուկ հանձնաժողով) անհրաժեշտության մասին, ինչը և կյանքի կոչվեց հետագայում: Առաջին հայացքից նոր ենթահանձնաժողովը կրկնում և լրացնում է Մինսկի խմբի ձևաչափը, քանի որ դրանում ներգրավված են նույն երկրները` խորհրդարանական պատվիրակություններով, սակայն կարծես թե անուշադրության է մատնվում հետևյալ հանգամանքը. նախ Մինսկի խումբը ձևավորվել է փաստացիորեն կամ տարերայնորեն, առանց որևէ հիմնադիր փաստաթղթի, և ժամանակի ընթացքում ստացվել է այնպես, որ բանակցային բուն գործընթացին իրական մասնակցություն ունեն հիմնականում եռանախագահները: Մյուս կողմից խնդրի կարգավորման բանակցությունների արդյունավետությունը հազիվ թե կախված է այն հանգամանքից, թե բանակցային տվյալ ձևաչափում մասնակիցներն ու միջնորդները հանդես են գալիս գործադրի թե օրենսդրի ներկայացուցիչներով: Կարևոր է նաև, որ նշված փաստաթուղթն ընդունվել է բրիտանացի խորհրդարանական Դևիդ Աթկինսոնի կազմած զեկույցի հիման վրա: Իսկ Մեծ Բրիտանիան և ԱՄՆ 1990-ականների վերջից ակտիվորեն քարոզում և ֆինանսավորում էին Ռուսաստանից անկախ էներգակիրների շուկայի դիվերսիկացումը, որտեղ Ադրբեջանը ոչ երկրորդական նշանակություն ուներ` որպես ե՛ւ էներգակիրների աղբյուր, ե՛ւ դրանց տարանցման ուղի: Այս ծրագրի շրջանակներում 2005-ին (ԵԽԽՎ 1416 բանաձևի ընդունումից երեք ամիս անց) գործարկվեց Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթատարը, որը գործարկվել է 2006 թ. հունիսին: Իսկ Բրիտանական BP նավթային կազմակերպության է պատկանում նավթամուղի բաժնետոմսերի 30.1 տոկոսը[122]: Այս հանգամանքը թերևս ԵԽԽՎ շրջանակներում տրամադրությունների փոփոխման միակ և կարևորագույն պատճառը չէ, այնուամենայնիվ ակնհայտ է, որ այդ փոփոխությունները գնալով առավել սուբյեկտիվ են դառնում: Լեռնային Ղարաբաղին առնչվող ԵԽԽՎ փաստաթղթերի շարքում թիվ 1416 բանաձևը դարձավ բեկումնային: Նշված փաստաթղթով և դրանից հետո ընդունված բանաձևերում ակնհայտ են ղարաբաղյան հակամարտությունը` որպես զուտ Ադրբեջանի ներքին խնդիր ներկայացնելու փորձերը[123]:

Հետագայում ԵԽԽՎ-ն ընդունեց Ղարաբաղյան հակամարտության առնչվող 1532 բանաձևը (2007 թ.) Հայաստանի ստանձնած պարտավորությունների և պարտականությունների կատարման մասին[124], 1545 բաանձևը (2007 թ.) Ադրբեջանի ստանձնած պարտավորությունների և պարտականությունների կատարման մասին[125], 1547 բանաձևը (2007 թ.) «Մարդու իրավունքների և ժողովրդավարության վիճակը Եվրոպայում» անվանումով, 1548 բանաձևը (2007 թ.) «Վեհաժողովի մոնիթորինգի ընթացակարգի առաջընթաց» անվանումով, ինչպես նաև 1553 բանաձևը (2007 թ.) «Լեռնային Ղարաբաղի, Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի շրջանների շուրջ ծավալված հակամարտությունների հետևանքով առաջացած անհայտ կորած անձինք Հայաստանում, Ադրբեջանում և Վրաստանում» անվանումով[126], որոնք այսպես թե այնպես անդրադառնում են Ղարաբաղյան հիմնահարցին, սակայն 1416 բանաձևի ընդունած դրույթներից որևէ էական տարբերություն դրանցում չկա, այսինքն դրանց օբյեկտիվությունը ավելին քան հարցականի տակ է:

Հետագայում ևս ԵԽԽՎ-ը որոշակի բանաձևեր է ընդունել, որոնք առնչվում են Ղարաբաղյան հակամարտությանը, սակայն 2007 թ. Մադրիդյան սկզբունքների օրակարգ իջնելուց հետո որոշակի առաջընթաց կարելի է արձանագրել Մինսկի խմբի գործունեության արդյունավետության բարձրացման շուրջ: Իսկ եթե Մինսկի խումբը արդյունավետ է աշխատում, ուրեմն ԵԽԽՎ-ի օժանդակ բնույթ կրող բանաձևերը կարևորությունից զրկվում են: Պետք է նշել, որ հակամարտության կարգավորման Մինկսի խմբի ձևաչափը շատ ավելի օբյեկտիվ է (հաշվի առնելով աշխարհաքաղաքական ուժերի բախումը), քան ԵԽԽՎ-ի միակողմանիությունը, շահավետությունը: Այնուհանդերձ ԵԽԽՎ-ն հարթակ է, որի ընձեռած հնարավորությունները պետք է օգտագործել սեփական ազգային շահերի առաջխաղացման ու բարձրաձայնման համար:

 

Եզրակացություն

Ուսումնասիրելով Եվրոպայի խորհրդում Հայաստանի անդամակցության և ստանձնած պարտավորությունների հիմնահարցը՝ մենք եկանք որոշակի եզրակացությունների: Նախ Եվրոպայի խորհուրդն իր ձևաչափով աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից եզակի հարթակ է հայության համար ապագա ինտեգրացիոն գործընթացներում իր համար առավել արդյունավետ համակարգ ձևավորելու առումով: Եվրոպայի խորհրդում ներկայացված են և՛ նախկին ԽՍՀՄ երկրներ՝ մասնավորապես ՀՀ ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանի Դաշնությունը, այլև Արևմուտքի երկրները, այսինքն այն մի մեխանիզմ է, որը իր մեջ ներառում է հայկական սփյուռքի զգալի մասը: Մյուս կողմից ստեղծում է Լիսաբոնից Վլադիվոստոկ Եվրոպայի նախնական խորհրդատվական հարթակ: Եվրոպայի խորհրդին Հայաստանի անդամակցությունը ցույց է տալիս նաև մեր երկրի քաղաքակրթական ընտրությունը, որը չի բացառում Ռուսաստանի հետ սերտ կապերը և միաժամանակ զարգացման եվրոպական ուղղվածության ընտրությունը: Այսինքն մեր ճանապարհը դեպի Եվրոպա անցնում է Ռուսաստանով: Սա նաև այն քաղաքական կուրսն է, որը որդեգրել է Հայաստանը նպատակադրությունվհայտնելով միանալ Եվրասիական տնտեսական ընկերակցության Մաքսային միությանը և ստեղծվելիք Եվրասիական տնտեսական միությանը:

Եվրոպայի խորհուրդը եվրոպական տարածաշրջանում եզակի միջազգային կազմակերպություն է, հաշվի առնելով իր երկար գոյությունը և հնություն, ինչպես նաև հաշվի առնելով դրա կառուցվածքն ու գործունեության մեխանիզմները: ԵԽ-ին համեմատելի է միայն ԵԱՀԿ-ն:

Հայաստանի կողմից ԵԽ անդամակցությունը ենթադրեց բավականին էական փոփոխություններ մարդու իրավունքների և օրենքի գերակայության հետ կապված հարցերում, ինչի առնչությամբ Հայաստանը ստանձնեց մի շարք պարտավորություններ, որոնց իրագործմանն էլ լծված է մինչև օրս:

Առավել կարևոր ուղղություններից մեկը անդամակցության մեջ Ղարաբաղյան հիմնահարցի արծարծումն է, առ այն, որ Ադրբեջանը ևս Եվրախորհրդի անդամ պետություն է և պարտավորություններ ունի այդ թվում Արցախի հակամարտության կարգավորման հետ: Թեև միջազգային հանրության կողմից Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման մեխանիզմ որպես այդպիսի մշակվել ու ստեղծվել է ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, սակայն դրա գործունեության արդյունավետության ցածր մակարդակը հնարավորություն ու առիթ է ստեղծում այլ կառույցների իրենց սեփական մեխանիզմները առաջ քաշելու և դա առաջնահերթ վերաբերում է Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովին: ԵԽԽՎ-ի կողմից նախքան հայաստանի ու Ադրբեջանի ԵԽ անդամակացությունը ընդունվել էին որո բանաձևեր, որոնք վերաբերում էին Ղարաբաղյան հակամարտությանը, իսկ առանցքային դարձավ 1416 բանաձևը, որը հստակորեն ներկայացնում է ԵԽ դիրքորոշումը խնդրի կապակցությամբ: Հաշվի առնելով Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրների աշխարհաքաղաքական ու տնտեսական շահերը այդ ու դրան հաջորդող բոլոր բանաձևերը հստակ սուբյեկտիվություն են պարունակում: Խնդիրն այն է, որ այսօր Եվրոպայի երկրներին հույժ անհրաժեշտ են ածխաջրածնային ռեսուրսներ, որոնք կլինեն այլընտրանք Ռուսաստանի առաջարկին, որոնք կշրջանցեն Ռուսաստանը: Ամենից մոտ գտնվող ածխաջրածնային տեղանքներից է Կասպից ծովի ավազանը, այդ թվում նաև Ադրբեջանը: Հաշվի առնելով Ադրբեջանի նավթագազային գործոնը և առաջնորդվելով սեփական տնտեսական շահերով՝ ԵԽԽՎ-ն իրեն վերապահում է ընդունել որոշ բանաձևեր, որոնք միակողմանի են արտացոլում իրականությունը և չեն բխում հայկական կողմի շահերից: Մինչդեռ Մինսկի խմբում աշխարհաքաղաքական շահերը շատ ավելի հավասարակշռված են, այսինքն այն շատ ավելի արդյունավետ ու օբյեկտիվ կարող է աշխատել: Իսկ արդեն իսկ Մադրիդյան սկզբունքների օրակարգ մտնելուց հետո ԵԽԽՎ-ի օժանդակ դերը էլ ավելի է նվազեցվում:  Ամեն դեպքում Եվրախորհուրդը ժողովրդավարակն հարթակ է, որը պետք է օգտագործել սեփական պետության ու ազգի զարգացման ու առաջընթացի համար՝ հաշվի առնելով նաև ԵԽ-ի ընդհանուր քաղաքական շահերը: Իսկ ԵԽ-ն առաջնահերթ նախաքայլն է Եվրոպական միությանը անդամագրվելու ճանապարհին: Եթե Հայաստանը որդեգրել է ապագա Եվրասիական միությանը միանալու ուղին, ապա պետք է չափավոր քաղաքականություն վարի նույն Եվրոպայի խորհրդի հետ:

[1] Եվրոպայի խորհուրդ —   www.coe.int, ԵԱՀԿ — www.osce.org, Եվրոպայի խորհրդի տեղեկատվական գրասենյակ —  www.coe.am, Եվրոպայի խորհրդում Հայաստանի մշտական ներկայացուցչություն — www.coe.mfa.am, ԼՂՀ կառավարություն — www.gov.nkr.am, Կենտրոնական հետախուզության վարչություն (ԱՄՆ) —  www.cia.gov, ՀՀ ԱԺ — www.parliament.am, ՀՀ Արտաքին գործերի նախարարություն — www.mfa.am, ՀՀ դատական համակարգ — www.court.am, ՀՀ Կառավարություն  — www.gov.am, ՀՀ նախագահ — www.president.am, ՄԱԿ — www.un.org և այլն:

[2] Recommendation 1201 (1993) on an additional protocol on the rights of national minorities to the European Convention on Human Rights, 1 February 1993,Recommendation 1251 (1994) on the conflict in Nagorno-Karabakh, 10 November 1994, Recommendation 1263 (1995) on the humanitarian situation of the refugees and displaced persons in Armenia and Azerbaijan, 15 March 1995, Recommendation 1263 (1995) on the humanitarian situation of the refugees and displaced persons in Armenia and Azerbaijan, 15 March 1995, Recommendation 1690 (2005) The conflict over the Nagorno-Karabakh region dealt with by the OSCE Minsk Conference, 25 January 2005, Resolution 822 (1993) Adopted by the Security Council at its 3205th meeting, on 30 April 1993, Resolution 853 (1993) Adopted by the Security Council at its 3259th meeting, on 29 July 1993, Resolution 874 (1993) Adopted by the Security Council at its 3292nd meeting, on 14 October 1993, Resolution 884 (1993) Adopted by the Security Council at its 3313th meeting, on 12 November 1993, Resolution 1047 (1994) on the conflict in Nagorno-Karabakh, 10 November 1994, Resolution 1059 (1995) on the humanitarian situation of the refugees and displaced persons in Armenia and Azerbaijan, 15 March 1995, Resolution 1119 (1997) on the conflicts in Transcaucasia, 22 April 1997, Resolution 1119 (1997) on the conflicts in Transcaucasia, 22 April 1997, Resolution 1304 (2002) Honouring of obligations and commitments by Armenia, 26 September 2002, Resolution 1305 (2002) Honouring of obligations and commitments by Azerbaijan, 26 September 2002, Resolution 1532 (2007) Honouring of obligations and commitments by Armenia, 23 January 2007, Resolution 1545 (2007) Honouring of obligations and commitments by Azerbaijan, 16 April 2007 և այլն:

[3] Խոշտանգումների, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի կանխարգելման եվրոպական կոնվենցիա, Ստրասբուրգ, 26.11.1987, Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիա, Հռոմ, 04.11.1950, Վերանայված եվրոպական սոցիալական խարտիա, Ստրասբուրգ, 03.05.1996, Տարածքային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիա, Ստրասբուրգ, 05.11.1992, Տարածքային համայնքների կամ իշխանության մարմինների միջև անդրսահմանային համագործակցության եվրոպական շրջանակային կոնվենցիա, Մադրիդ, 21.05.1980, Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիա, Ստրասբուրգ, 15.10.1985, Եվրոպայի խորհրդի արտոնությունների և անձեռնմխելիությունների մասին գլխավոր համաձայնագիր, Փարիզ, 02.09.1949 և այլն:

[4] Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը /Պատմությունը, գործունեությունը և հեռանկարները / Ա. Հարությունյան, Եր., Անտարես, 2006, Եվրոպայի խորհուրդ. 800 միլիոն եվրոպացիներ, /ձեռնարկ/, Եվրոպայի խորհուրդը միջազգային ասպարեզում, /ձեռնարկ/, Լեռնային Ղարաբաղը ԵԽԽՎ-ում /ձեռնարկ/, «Արմեդիա» ՏՎԳ, 2010, Bell-Fialkoff A., A Brief History of Ethnic Cleansing, Foreign Affairs 72 (3): 110, Summer 1993, Bitsch M.-T. De l’Europe des Dix a l’organisation paneropeenne. / Jalons pour une histoire du Conseil de l’Europe: actes du colloque Strasbourg (8-10 juin 1995) / textes reunis par M.-T. Bitsh. – Berne, 1997, Brugmans H. L’idee europeennee 1920-1970. – Bruges, 1970, Congres de L’Europe, La Haye. Congres de L’Europe, son objet et ses realisations. – Paris, 1948, Losser A. Le Congres des pouvoirs locaux et regionaux de l’Europe. / Jalons pour une histoire du Conseil de l’Europe: actes du colloque Strasbourg (8-10 juin 1995) / textes reunis par M.-T. Bitsh. – Berne, 1997, Members Handbook Parliamentary Assembly of the Council of Europe, March 2013, Palayret J-M. De l’espoir a la desillusion: le mouvement europeen et le Conseil de l’Europe (1949-1952) / Jalons pour une histoire du Conseil de l’Europe: actes 213 du colloque Strasbourg (8-10 juin 1995) / textes reunis par M.-T. Bitsh. – Berne. 1997, Stephen M., Cyprus: Two Nations in One Island Bow Educational Briefing No.5. London, 1987, The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West. — The Central Asia-Caucasus Institute, Silk Road Studies Program, 2005, Конгресс местных и региональных властей Европы // Совет Европы и Россия. Информационный бюллетень. Сентябрь – ноябрь 1999. № 5, Парламентская Ассамблея // Совет Европы и Россия. Информационный бюллетень. Июль — август 1999. № 4, Право Совета Европы и Россия. Сборник документов и материалов. – Краснодар, 1996, Совет Европы: Взгляд на структуру // Совет Европы для молодежи –творца будущей Европы. Служба публикаций и документации Совета Европы. – Страсбург, 1999, Торкунов А. В. Современные международные отношения и мировая политика, М., 2004, Трухановский В. Г. Уинстон Черчилль. Политическая биография. – М., 1968, Улунян А. А., Ошибка полковника Пападопулоса: Крах идеи «сильной руки» и крушение системы «управляемой демократии» в Греции (1967—1974 гг.) — М.: Институт всеобщей истории РАН, 2004 և այլն:

[5] Տե՛ս Եվրախորհրդի պաշտոնական կայքը http://www.coe.int/aboutCoe/index.asp?page=quisommesnous&l=en

[6] Տե՛ս ՀՀ Արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնական կայքը http://mfa.am/hy/international-organisations/CoE/

[7] Трухановский В. Г. Уинстон Черчилль. Политическая биография. – М.,

1968. էջ 417 – 418:

[8] http://www.coe.int/aboutCoe/index.asp?page=peresFondateurs&l=en

[9] 1957 թվականի հունվարի 1-ին մտել է ԳԴՀ-ի կազմի մեջ:

[10] Congres de L’Europe, La Haye. Congres de L’Europe, son objet et ses realisations. – Paris, 1948. էջ 10:

[11] Brugmans H. L’idee europeennee 1920-1970. – Bruges, 1970. էջ133:

[12] http://www.coe.am/index.php?cat_id=29

[13] Palayret J-M. De l’espoir a la desillusion: le mouvement europeen et le Conseil de l’Europe (1949-1952) / Jalons pour une histoire du Conseil de l’Europe: actes 213 du colloque Strasbourg (8-10 juin 1995) / textes reunis par M.-T. Bitsh. – Berne. 1997. էջ 97 – 100:

[14] Մարդու իարվունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիան տե՛ս ՀՀ Կառավարության պաշտոնական կայքում http://www.gov.am/u_files/file/kron/EuoroConvent-Arm.pdf

[15] Եվրախորհրդի կանոնադրությունը, ընդունված 05.05.1949 // http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Treaties/Html/001.htm

[16] Դատարանի լիազորությունների և ազգային իրավունքների մասին մանրամասն տե՛ս Հայաստանի դատական համակարգի կայքւոմ http://www.court.am/files/news/382_am.pdf

[17] Եվրոպական սոցիալական խարտիայի մասին, ինչպես նաև ամբողջական տեքստը տե՛ս http://www.coe.int/T/DGHL/Monitoring/SocialCharter/

[18] http://www.coe.am/index.php?cat_id=29

[19] http://www.greecetoday.ru/home/reports/20/

[20] Այսպես կոչված «Սև գնդապետների» հեղաշրջման, ինչպես նաև հետագայում տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին մանրամասն տե՛ս Улунян А. А., Ошибка полковника Пападопулоса: Крах идеи «сильной руки» и крушение системы «управляемой демократии» в Греции (1967—1974 гг.) — М.: Институт всеобщей истории РАН, 2004:

[21] Stephen M., Cyprus: Two Nations in One Island Bow Educational Briefing No.5. London, 1987, էջ 1-7:

[22] Թուրքական ռազմական հեղաշրջման մասին մանրամասն տե՛ս http://www.zarubejye.com/history/history5d.htm

[23] «Համերաշխություն» շարժման մասին մանրամասն տե՛ս http://www.solidarnosc.gov.pl/

[24] http://articles.latimes.com/2009/sep/13/opinion/oe-meyer13

[25] http://www.coe.am/index.php?cat_id=29

[26] Յուրաքանչյուր երկրի անդամագրման մասին մանրամասն տե՛ս http://hub.coe.int/web/coe-portal

[27] http://hub.coe.int/web/coe-portal/country/russian-federation?dynLink=true&layoutId=163&dlgroupId=10226&fromArticleId=

[28] Տե՛ս Հայաստանում ԵԽ տեղեկատվական գրասենյակի պաշտոնական կայքը http://www.coe.am/index.php?cat_id=29

[29] Եվրախորհրդի նպատակները և գործունեության հիմնական տեսակների մասին տե՛ս http://www.coe.am/page.php?page_id=16

[30] Տե՛ս ԵԽ-ում հայաստանի Մշտական ներկայացուցչության պաշտոնական կայքը http://www.coe.mfa.am

[31] Право Совета Европы и Россия. Сборник документов и материалов. – Краснодар, 1996. էջ 136-137:

[32] Նախարարների խորհրդի մասին տե՛ս http://www.coe.int/t/cm/aboutCM_en.asp#P22_679

[33] Նախարարների խորհրդի բոլոր նիստերի մասին մանրամասն տե՛ս http://www.coe.int/t/cm/SessionSummits_en.asp

[34] http://www.coe.am/page.php?page_id=34

[35] Խորհրդարանական վեհաժողովի մասին մանրամասն տե՛ս http://assembly.coe.int/Communication/Brochure/Bro03-e.pdf

[36] Парламентская Ассамблея // Совет Европы и Россия. Информационный бюллетень. Июль — август 1999. № 4. Էջ 2:

[37] http://www.coe.am/page.php?page_id=35

[38] Տե՛ս Bitsch M.-T. De l’Europe des Dix a l’organisation paneropeenne. / Jalons pour une histoire du Conseil de l’Europe: actes du colloque Strasbourg (8-10 juin 1995) / textes reunis par M.-T. Bitsh. – Berne, 1997. էջ 8:

[39] http://www.coe.am/page.php?page_id=35

[40] http://assembly.coe.int/ASP/Committee/PACECommitteesInfoListing_E.asp

[41] Конгресс местных и региональных властей Европы // Совет Европы и Россия. Информационный бюллетень. Сентябрь – ноябрь 1999. № 5. էջ 10-16:

[42] http://www.coe.int/t/congress/Fonctionnement/Chambers/Local_en.asp?mytabsmenu=2

[43] http://www.coe.int/t/congress/Fonctionnement/Chambers/Regions_en.asp?mytabsmenu=2

[44] Losser A. Le Congres des pouvoirs locaux et regionaux de l’Europe. / Jalons pour une histoire du Conseil de l’Europe: actes du colloque Strasbourg (8-10 juin 1995) / textes reunis par M.-T. Bitsh. – Berne, 1997. էջ 358 – 362:

[45] Կոմիտեների մասին տե՛ս http://www.coe.int/t/congress/Fonctionnement/statutory-committees/default_en.asp?mytabsmenu=2

[46] http://www.coe.am/page.php?page_id=37

[47] Совет Европы: Взгляд на структуру // Совет Европы для молодежи –творца будущей Европы. Служба публикаций и документации Совета Европы. – Страсбург, 1999. էջ 7:

[48] http://www.coe.am/page.php?page_id=38

[49] http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/The+Court/The+Court/Judges+of+the+Court/

[50] Մանրամասն տե՛ս http://www.echr.coe.int/ECHR/Homepage_En/

[51] http://www.coe.am/page.php?page_id=38

[52] Տե՛ս ՀՀ ԱԳՆ կայքում http://mfa.am/hy/international-organisations/CoE/

[53]Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի տեքստը տե՛ս http://conventions.coe.int/treaty/en/Treaties/Html/005.htm

[54] Խոշտանգումների, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի կանխարգելման եվրոպական կոնվենցիա, ընդունված 1987 թ. նոյեմբերի 26-ին Ստրասբուրգում — հայերեն պաշտոնական թարգմանությունը տե՛ս http://www.coe.am/docs/signedandratified/126.pdf

[55] Տարածքային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիա, ընդունված 1992 թ. նոյեմբերի 5-ին Ստրասբուրգում — հայերեն պաշտոնական թարգմանությունը տե՛ս http://www.coe.am/docs/signedandratified/148.pdf

[56] Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիա, ընդունված 1985 թ. հոկտեմբերի 15-ին Ստրասբուրգում – հայերեն թարգմանությունը տե՛ս http://www.coe.am/docs/signedandratified/122.pdf

[57] Տարածքային համայնքների կամ իշխանության մարմինների միջև անդրսահմանային համագործակցության եվրոպական շրջանակային կոնվենցիա, ընդունված 1980 թ. մայիսի 21-ին, Մադրիդում – հայերեն պաշտոնական թարգմանությունը տե՛ս http://www.coe.am/docs/signedandratified/106.pdf

[58] Եվրոպայի խորհրդին Հայաստանի անդամակցության հետ կապված ստորագրում ու վավերացում պահանջվող բոլոր կոնվենցիաների ցանկը, ինչպես նաև դրանց ստորագրման, վավերացման և ուժի մեջ մտնելու ժամանակագրությունը տե՛ս http://www.coe.am/index.php?cat_id=37

[59] «Եվրոպական սոցիալական խարտիան» ստորագրվել է 1961 թվականին և վերանայվել է 1996 թ.: Հայաստանի Հանրապետությունը ստորագրել է «Վերանայված Եվրոպական սոցիալական խարտիան», ընդունված 1996 թ. մայիսի 3-ին, Ստրասբուրգում – հայերեն պաշտոնական թարգմանությունը տե՛ս http://www.coe.am/docs/signedandratified/163.pdf

[60] Եվրոպայի խորհրդի արտոնությունների և անձեռնմխելիությունների մասին գլխավոր համաձայնագիր, ընդունված 1949 թ. սեպտեմբերի 2-ին Փարիզում – հայերեն պաշտոնական թարգմանությունը տե՛ս  http://www.coe.am/docs/signedandratified/002.pdf

[61] Կոնվենցիաների մասին մանրամասն տե՛ս http://www.conventions.coe.int/

[62] http://mfa.am/hy/international-organisations/CoE/

[63] Ներպետական օրենդրության եվրոպականացման պարտավորությունների մասին մանրամասն տե՛ս http://www.coe.am/index.php?cat_id=35

[64] http://www.coe.am/index.php?cat_id=35

[65] http://www.interfax.co.uk/ukraine-news/ukraine-cannot-get-observer-status-at-eurasian-econ-union-due-to-association-agreement-with-eu-russia-2/

[66] http://www.president.am/hy/press-release/item/2013/09/03/President-Serzh-Sargsyan-and-President-Vladimir-Putin-joint-statement/

[67] Parliament Adopts Bipartisan Resolution on Foreign Policy // Civil Georgia, 07.03.2013 — http://www.civil.ge/eng/article.php?id=25828

[68] Иванишвили о Евразийском союзе // Civil Georgia, 04.09.2013 — http://www.civil.ge/rus/article.php?id=25152

[69] Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը /Պատմությունը, գործունեությունը և հեռանկարները / Ա. Հարությունյան, Եր., Անտարես, 2006, էջ 23-24:

[70] Տե՛ս ԵԱՀԿ-ի պաշտոնական կայքը http://www.osce.org/

[71] Торкунов А. В. Современные международные отношения и мировая политика, М., 2004, էջ 527-530:

[72] http://www.coe.am/index.php?cat_id=35

[73] http://hub.coe.int/en/armenie-mai-novembre-2013

[74] ԵԽ-ում ՀՀ մշտական ներկայացուցչության պաշտոնական կայք — www.coe.mfa.am

[75] http://www.coe.int/t/congress/whoswho/pays_fr.asp?id=34

[76] ԵԽԽՎ-ում Հայաստանի ներկայացուցիչների ցանկը տե՛ս http://www.parliament.am/international.php?id=3&lang=arm#171

[77] http://www.osce.org/mg/66926

[78] Ղարաբաղյան հակամարտության վերաբերյալ Դ. Աթկինսոնի զեկույցի տեքստը տե՛ս http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewHTML.asp?FileID=10733&lang=EN

[79] ԵԱՀԿ Մինսկի համաժողովի շրջանակներում կարգավորվող Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ հակամարտություն 1416 բանաձևի տեքստը տե՛ս http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta05/ERES1416.htm#_ftn1

[80] http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF.asp?FileID=17289&lang=en

[81] http://mfa.am/hy/artsakh/

[82] http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta05/ERES1416.htm#_ftn1

[83] Bell-Fialkoff A., A Brief History of Ethnic Cleansing, Foreign Affairs 72 (3): 110, Summer 1993.

[84] http://www.gov.nkr.am/hy/movement-history/

[85] http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF.asp?FileID=17289&lang=en

[86] Resolution 822 (1993) Adopted by the Security Council at its 3205th meeting, on 30 April 1993 // http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?docid=3b00f15764

[87] Resolution 853 (1993) Adopted by the Security Council at its 3259th meeting, on 29 July 1993http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?docid=3b00f15a60

[88] Resolution 874 (1993) Adopted by the Security Council at its 3292nd meeting, on 14 October 1993 // http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?docid=3b00f1684

[89] Resolution 884 (1993) Adopted by the Security Council at its 3313th meeting, on 12 November 1993 // http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?docid=3b00f16520

[90] Владимир Казимиров: Азербайджан и Совбез ООН: повторение пройденного в карабахском конфликте
http://regnum.ru/news/polit/1651225.html

[91] http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta05/ERES1416.htm#_ftn1

[92] http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF.asp?FileID=17289&lang=en

[93] Տե՛ս նույն տեղում:

[94] Տե՛ս ՄԱԿ-ի կանոնադրություն, գլուխ 14. Միջազգային դատարան http://www.un.org/ru/documents/charter/chapter14.shtml

[95] http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF.asp?FileID=17289&lang=en

[96] Տե՛ս նույն տեղում

[97] Նույն տեղում, հոդվախ 10:

[98] https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ee.html

[99] http://news.zn.ua/ECONOMICS/postavki_gaza_po_nabucco_nachnutsya_v_2018_godu_-89441.html

[100] http://www.coe.int/T/r/Parliamentary_Assembly/[Russian_documents]/[2005]/%5BJan2005%5D/Res1416_rus.asp

[101] Տե՛ս նույն տեղում:

[102] http://mfa.am/u_files/file/statementsarm.pdf

[103] Recommendation 1251 (1994) on the conflict in Nagorno-Karabakh, 10 November 1994.

// http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta94/EREC1251.htm

[104] Մկրտչյան Ա., Լեռնային Ղարաբաղը ԵԽԽՎ-ում /ձեռնարկ/, «Արմեդիա» ՏՎԳ, 2010, էջ 5-6:

[105] Resolution 1047 (1994) on the conflict in Nagorno-Karabakh, 10 November 1994, http://assembly.coe.int/main.asp?Link=/documents/adoptedtext/ta94/eres1047.htm

[106] Recommendation 1201 (1993) on an additional protocol on the rights of national minorities to the European Convention on Human Rights, 1 February 1993 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta93/EREC1201.htm

[107] Recommendation 1263 (1995) on the humanitarian situation of the refugees and displaced persons in Armenia and Azerbaijan, 15 March 1995 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta95/EREC1263.htm

[108] Resolution 1059 (1995) on the humanitarian situation of the refugees and displaced persons in Armenia and Azerbaijan, 15 March 1995 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta95/ERES1059.htm

[109] Տե՛ս նույն տեղում:

[110] Մկրտչյան Ա., Լեռնային Ղարաբաղը ԵԽԽՎ-ում /ձեռնարկ/, «Արմեդիա» ՏՎԳ, 2010, էջ 7-8:

[111] Resolution 1119 (1997) on the conflicts in Transcaucasia, 22 April 1997 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta97/ERES1119.htm

[112]  Recommendation 1263 (1995) on the humanitarian situation of the refugees and displaced persons in Armenia and Azerbaijan, 15 March 1995 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta95/EREC1263.htm

[113] Resolution 1119 (1997) on the conflicts in Transcaucasia, 22 April 1997 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta97/ERES1119.htm

[114] Opinion No. 221 (2000) Armenia?s application for membership of the Council of Europe, 28 June 2000 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta00/EOPI221.htm

[115] Opinion No. 221 (2000) Armenia?s application for membership of the Council of Europe, 28 June 2000 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta00/EOPI221.htm

[116] Opinion No. 222 (2000) Azerbaijan’s application for membership of the Council of Europe, , 28 June 2000 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta00/EOPI222.htm

[117] Մկրտչյան Ա., Լեռնային Ղարաբաղը ԵԽԽՎ-ում /ձեռնարկ/, «Արմեդիա» ՏՎԳ, 2010, էջ 9-12

[118] ԵԽԽՎ-ի ընթացակարգային գործունեության տարբերությունների մասին տե՛ս Members Handbook Parliamentary Assembly of the Council of Europe, March 2013, էջ 25-30:

[119] Resolution 1304 (2002) Honouring of obligations and commitments by Armenia, 26 September 2002 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta02/ERES1304.htm

[120] Resolution 1305 (2002) Honouring of obligations and commitments by Azerbaijan, 26 September 2002 // http://assembly.coe.int/ASP/Doc/XrefATDetails_E.asp?FileID=17052

[121] Recommendation 1690 (2005) The conflict over the Nagorno-Karabakh region dealt with by the OSCE Minsk Conference, 25 January 2005 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta05/EREC1690.htm

[122] Բաքու – Թբիլիսի – Ջեյհան նավթամուղի աշխարհաքաղաքական նշանակության մասին մանրամասն տե՛ս The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West. — The Central Asia-Caucasus Institute, Silk Road Studies Program, 2005, էջ106.

[123] Մկրտչյան Ա., Լեռնային Ղարաբաղը ԵԽԽՎ-ում /ձեռնարկ/, «Արմեդիա» ՏՎԳ, 2010, էջ 19-21

[124] Resolution 1532 (2007) Honouring of obligations and commitments by Armenia, 23 January 2007 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta07/ERES1532.htm

[125] Resolution 1545 (2007) Honouring of obligations and commitments by Azerbaijan, 16 April 2007 // http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta07/ERES1545.htm

[126] ԵԽԽՎ-ի կողմից ընդունած բոլոր բանաձևերը տե՛ս http://www.assembly.coe.int պաշտոնական կայքում