Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հիմնահարցի վերաբերյալ Հայաստանի արտաքին քաղաքական դիրքորոշումը

Ցեղասպանություն տերմինը 1944թ. շրջանառության մեջ է դրել հրեական ծագումով լեհ իրավաբան, պրոֆեսոր Ռաֆայել Լեմկինը: Լեմկինի ընտանիքը հրեական Հոլոքոսթի զոհերից էր, եւ այս տերմինով նա ցանկանում էր նկարագրել ու սահմանել սպանությունների ու բռնությունների նացիստական համակարգված քաղաքականությունը, ինչպես նաեւ 1915թ. Օսմանյան կայսրությունում հայերի դեմ իրագործված վայրագությունները:

1948թ. դեկտեմբերի 9-ին, Միավորված ազգերի կազմակերպությունը ընդունեց «Ցեղասպանության հանցագործության կանխման եւ դրա համար պատժի մասին» կոնվենցիան, ըստ որի ցեղասպանությունը սահմանվում է որպես միջազգային հանցագործություն եւ ստորագրող պետությունները պարտավորվում են կանխել, ինչպես նաեւ պատժել ցեղասպանություն իրականացնողներին:

Ի՞նչ է Հայոց ցեղասպանությունը

Օսմանյան կայսրությունում Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին իրագործված հայ բնակչության կոտորածներն անվանում են Հայոց ցեղասպանություն:

Այդ կոտորածներն իրագործվեցին երիտթուրքական կառավարության կողմից Օսմանյան կայսրության տարբեր շրջաններում:

Միջազգային առաջին արձագանքն այս իրադարձություններին 1915թ. մայիսի 24-ի Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի եւ Մեծ Բրիտանիայի համատեղ հայտարարությունն էր, որտեղ հայ ժողովրդի նկատմամբ կատարված բռնությունները բնորոշվեցին որպես «հանցագործություն մարդկության եւ քաղաքակրթության դեմ»: Կողմերը կատարված հանցագործության համար պատասխանատու էին համարում թուրքական կառավարությանը:

Ինչու՞ իրագործվեց Հայոց ցեղասպանությունը

Երբ սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, երիտթուրքական կառավարությունը, ջանալով պահպանել թուլացած Օսմանյան կայսրության մնացորդները, որդեգրեց պանթուրքիզմի քաղաքականությունը, այն է, հսկայածավալ Թուրքական կայսրության ստեղծումը, որը պետք է տարածվեր մինչեւ Չինաստան, իր մեջ ներառելով Կովկասի, Միջին Ասիայի բոլոր թյուրքալեզու ժողովուրդներին: Ծրագիրը նախատեսում էր բոլոր ազգային փոքրամասնությունների թյուրքացում: Հայ բնակչությունը դիտվում էր որպես գլխավոր խոչընդոտ այս ծրագրի իրականացման ճանապարհին:

Թերեւս Հայոց ցեղասպանությունը ծրագրավորված էր դեռ 1911-12 թթ., սակայն երիտթուրքերը որպես հարմար առիթ օգտագործեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը` այն իրագործելու համար:

Որքա՞ն է Հայոց ցեղասպանության զոհերի թիւը

Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Օսմանյան կայսրությունում ապրում էին երկու միլիոնից ավել հայեր: Շուրջ մեկուկես միլիոն հայ սպանվեց 1915-1923թթ. ժամանակահատվածում, իսկ մնացածները`  կամ բռնի մահմեդականացվեցին, կամ էլ ապաստանեցին աշխարհի տարբեր երկրներում:

Ցեղասպանության իրագործման մեխանիզմը

Ցեղասպանությունը մարդկանց որեւէ խմբի կազմակերպված բնաջնջումն է` նրանց հավաքական գոյությանը վերջ դնելու հիմնանպատակով: Հետեւաբար, ցեղասպանության իրագործման համար անհրաժեշտ է կենտրոնացված ծրագրավորում եւ իրագործման ներքին մեխանիզմներ, ինչն էլ ցեղասպանությունը դարձնում է պետական հանցագործություն, քանի որ միայն պետությունն է օժտված այն բոլոր ռեսուրսներով, որոնք կարելի է օգտագործել այս քաղաքականությունն իրականացնելու համար:

1915թ. ապրիլի 24-ին սկիզբ առած ձերբակալություններով (հիմնականում Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում) եւ դրան հետեւած հարյուրավոր հայ մտավորականների ոչնչացումով, սկսվեց հայ բնակչության բնաջնջման առաջին փուլը: Հետագայում աշխարհասփյուռ հայերը ապրիլի 24-ը սկսեցին նշել որպես Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր:

Հայոց ցեղասպանության իրագործման երկրորդ փուլը` մոտ 60.000 հայ տղամարդկանց զորակոչն էր թուրքական բանակ, որոնք հետագայում զինաթափվեցին ու սպանվեցին իրենց թուրք զինակիցների կողմից:

Ցեղասպանության երրորդ փուլը նշանավորվեց կանանց, երեխաների, ծերերի ջարդով ու տեղահանությամբ դեպի Սիրիական անապատ: Տեղահանության ընթացքում հարյուր հազարավոր մարդիկ սպանվեցին թուրք զինվորների, ոստիկանների, քրդական ու չերքեզական ավազակախմբերի կողմից: Շատերը մահացան սովից ու  համաճարակային հիվանդություններից: Հազարավոր կանայք ու երեխաներ ենթարկվեցին բռնության: Տասնյակ հազարավոր հայեր բռնի մահմեդականացվեցին:

Վերջապես, Հայոց ցեղասպանության վերջին փուլը` մասսայական տեղահանությունների եւ հայ ազգի դեմ իր իսկ հայրենիքում իրագործած զանգվածային բնաջնջումների  բացարձակ ժխտումն է թուրքական կառավարության կողմից: Չնայած Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման շարունակական գործընթացին` Թուրքիան  ամեն կերպ պայքարում է Հայոց ցեղասպանության ճանաչման դեմ, այդ թվում օգտագործելով պատմության նենգափոխումներ, քարոզչական տարբեր միջոցներ, լոբբինգ եւ այլն:

---

Ճանաչում

Օսմանյան կառավարության կողմից իրականացրած Հայոց ցեղասպանության փաստը հիմնավորվել է, ճանաչվել ու հաստատվել է ականատեսների վկայություններով, օրեքներով, բանաձեւերով եւ բազմաթիվ նահանգների ու միջազգային հեղինակավոր կազմակերպությունների որոշումներով: 1915-23թթ. Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության մասայական կոտորածները որպես նախապես ծրագրավորված ու հետեւողականորեն իրագործած ցեղասպանական ակտ որակող փաստաթղթերի ամբողջական շարքը հսկայական է:

Ստորեւ ներկայացված է Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած պետությունների, կազմակերպությունների, նահանգային եւ ինքնակառավարման մարմինների ու քաղաքային խորհուրդների համառոտ ցանկը:

Խորհրդարանական որոշումներ, օրենքներ եւ հռչակագրեր

• Իսրայելի Պետության Կնեսեթի կրթության, մշակույթի և սպորտի հանձնաժողով — 01 օգոստոսի, 2016թ.
• Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության Բունդեսթագի բանաձև — 02 հունիսի, 2016թ.
• Պարագվայի Հանրապետության Սենատի բանաձև — 29 հոկտեմբերի, 2015թ.
• Բելգիայի Թագավորության Ներկայացուցիչների պալատի բանաձև — 24 հուլիսի, 2015թ.
• Բրազիլիայի Դաշնային Հանրապետության Դաշնային սենատի բանաձև — 29 մայիսի, 2015թ.
• Լյուքսեմբուրգի Մեծ Դքսություն, խորհրդարանի բանաձև — 6 մայիսի, 2015թ.
• Ռուսաստանի Դաշնություն, Պետական դումայի հայտարարություն՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ — 24 ապրիլի, 2015թ.
• Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն, Նախագահ Յոախիմ Գաուկի հայտարարություն — 23 ապրիլի, 2015թ.
• Ավստրիայի խորհրդարանի հայտարարություն՝ Օսմանյան կայսրությունում հայերի հանդեպ իրագործված ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հիշատակի կապակցությամբ — 22 ապրիլի, 2015թ.
• Եվրոպական խորհրդարանի բանաձև` Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ — 15 ապրիլի, 2015թ.
• Չեխիայի Հանրապետություն, Խորհրդարանի պատգամավորների պալատի արտաքին հարաբերությունների կոմիտեի բանաձև՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ — 14 ապրիլի, 2015թ.
• Չիլի, Պատգամավորների պալատի բանաձև — 14 ապրիլի, 2015թ.
• Հռոմի պապ Ֆրանցիկոս I-ի հայտարարություն Վատիկանում պատարագի ժամանակ — 12 ապրիլի, 2015թ.
• Բոլիվիայի Սենատի և Պատգամավորների պալատի բանաձևեր — 27 նոյեմբերի, 2014թ.
• Շվեդիայի խորհրդարանի բանաձեւ — 11 մարտի, 2010թ.
• ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի կոմիտեի որոշումը — 4 մարտի, 2010թ.
• ՄԵՐԿՈՍՈՒՐ-ի խորհրդարանական լիագումար նիստի որոշումը, 19 նոյեմբերի 2007թ.
• ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի կոմիտեի որոշումը — 10 հոկտեմբերի, 2007թ.
• Չիլի, Սենատի որոշումը — 7 հուլիսի, 2007թ.
• Արգենտինա, օրենք — 15 հունվարի, 2007թ.
• Արգենտինա, Սենատի հատուկ հայտարարությունը -19 ապրիլի, 2006թ.
• Լիտվա, Ասամբլեայի որոշումը — 15 դեկտեմբերի, 2005թ.
• Եվրոխորհրդարանի որոշումը — 28 սեպտեմբերի, 2005թ.
• Վենեսուելա, Ազգային Ասամբլեայի որոշումը — 14 հուլիսի, 2005թ.
• Գերմանիա, Խորհրդարանի որոշումը — 15 հունիսի, 2005թ.
• Արգենտինա, Սենատի որոշումը — 20 ապրիլի, 2005թ.
• Լեհաստան, Խորհրդարանի որոշումը — 19 ապրիլի, 2005թ.
• Նիդեռլանդներ, Խորհրդարանի որոշումը — 21 դեկտեմբերի, 2004թ.
• Սլովակիա, Ազգային Ասամբլեայի որոշումը — 30 նոյեմբերի, 2004թ.
• Կանադա, Համայնքների պալատի որոշումը – 21 ապրիլի, 2004թ.
• Արգենտինա, Սենատի հռչակագիրը — 31 մարտի, 2004թ.
• Ուրուգվայ, օրենք — 26 մարտի, 2004թ.
• Արգենտինա, օրինագիծ — 18 մարտի, 2004թ.
• Շվեյցարիա (Շվեյցարական կոնֆեդերացիա) օրենք, Ազգային խորհրդի որոշումը — 16 դեկտեմբերի, 2003թ.

• Արգենտինա, Սենատի որոշումը — 20 օգոստոսի, 2003թ.
• Կանադա, Սենատի որոշումը — 13 հունիսի, 2002թ.
• Եվրոխորհրդարանի որոշումը — 28 փետրվարի, 2002թ.
• Նորին Սուրբ Օծություն Հովհաննես Պողոս II-ի եւ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին II-ի Հռչակագիրը, ՀՀ Ս. Էջմիածին — 27 սեպտեմբերի, 2001թ.
• Հովհաննես Պողոս II-ի աղոթքը Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրում — 26 սեպտեմբերի, 2001թ.
• Ֆրանսիա, օրենք — 29 հունվարի, 2001թ.
• Իտալիա, Պատգամավորների պալատի որոշումը — 16 նոյեմբերի, 2000թ.
• Եվրոխորհրդարանի որոշումը — 15 նոյեմբերի, 2000թ.
• Ֆրանսիա, Սենատ, օրինագիծ — 7 նոյեմբերի, 2000թ.
• Լիբանան, Խորհրդարանի որոշումը — 11 մայիսի, 2000թ.
• Շվեդիա, Խորհրդարանի զեկույցը — 29 մարտի, 2000թ.
• Ֆրանսիա, Ազգային Ասամբլեա, օրինագիծ — 28 մայիսի, 1998թ.
• Բելգիա, Սենատի որոշումը — 26 մարտի, 1998թ.
• Լիբանան, Պատգամավորների պալատի որոշումը — 3 ապրիլ, 1997թ.
• ԱՄՆ, Ներկայացուցիչների պալատ, որոշում 3540 — 11 հունիսի, 1996թ.
• Հունաստան, Խորհրդարանի որոշումը — 25 ապրիլ ի, 1996թ.
• Կանադա, Համայնքների պալատի որոշումը — 23 ապրիլի, 1996թ.
• Ռուսաստան, Դումայի որոշումը — 14 ապրիլի, 1995թ.
• Արգենտինա, Սենատի որոշումը — 5 մայիսի,1993թ.
• Եվրոխորհրդարանի որոշումը — 18 հունիսի, 1987թ.
• ԱՄՆ, Ներկայացուցիչների պալատ, համատեղ որոշում 247 — 12 սեպտեմբերի, 1984թ.
• Կիպրոս, Ներկայացուցիչների պալատի որոշումը — 29 ապրիլի, 1982թ.
• Կիպրոսի Ներկայացուցիչների պալատի բանաձև — 24 օգոստոսի, 1975թ.
• ԱՄՆ, Ներկայացուցիչների պալատ, համատեղ որոշում 148 — 9 ապրիլի, 1975թ.
• Ուրուգվայ, Սենատ եւ Ներկայացուցիչների պալատ, որոշում — 20 ապրիլի, 1965թ.
• ԱՄՆ, Սենատ, որոշում 359 — 11 մայիսի, 1920թ.
• ԱՄՆ, Կոնգրես, Մերձավոր Արեւելքի Նպաստամատույցի վերաբերյալ ակտ- 6 օգոստոսի, 1919թ.
• ԱՄՆ, Սենատ, կից որոշում 12 — 9 փետրվարի, 1916թ.
• Ֆրանսիա, Մեծ Բրիտանիա եւ Ռուսաստան, համատեղ հռչակագիր — 24 մայիսի, 1915թ.

Կազմակերպություններ

• Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպություն, Գլխավոր քարտուղարի հայտարարություն — 24 ապրիլի, 2015թ.
• Էլլի Վիզլ հումանիտար կազմակերպություն — 9 ապրիլի, 2007թ.
• Թուրքիայի Մարդու իրավունքների ասոցիացիա, Ստամբուլի մասնաճյուղ -24 ապրիլի, 2006թ.
• Անցումային արդարադատության միջազգային կենտրոնի պատրաստած զեկույցը TARC-ի համար -10 փետրվարի, 2003թ.
• YMCA-ի Եվրոպական դաշինք — 20 հուլիսի, 2002թ.
• Եվրոպական խորհուրդ, Խորհրդարանական վեհաժողով, հռչակագիր — 24 ապրիլի, 2001թ.
• Մարդու իրավունքների լիգա — 16 մայիսի, 1998թ.
• Եվրոպական խորհուրդ, Խորհրդարանական վեհաժողով, հռչակագիր -24 ապրիլի, 1998թ.
• Ցեղասպանագետների ասոցիացիա -13 հունիսի, 1997թ.
• Քուրդիստանի պառլամենտ Դերվեյի Վելաթ — 24 ապրիլի, 1996թ.
• Ամերիկայի հրեական համայնքների միություն — 7 նոյեմբերի, 1989թ.
• ՄԱԿ-ի` փոքրամասնությունների պաշտպանության եւ խտրականությունների կանխարգելման ենթահանձնաժողով — 2 հուլիսի, 1985թ.
• Ժողովուրդների մշտական դատարան, դատարանի որոշում -16 ապրիլի, 1984թ.
• Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդ — 10 օգոստոսի, 1983թ.
• ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի որոշում — 9 դեկտեմբեր, 1948թ.
• ՄԱԿ-ի ռազմական հանցագործությունների հանձնաժողովի զեկույց — 28, մայիսի, 1948թ.

Նահանգային օրենսդիր մարմիններ, ինքնակառավարման մարմիններ, քաղաքային խորհուրդներ

ԱՄՆ նահանգներ

• Ալյասկա
• Արիզոնա
• Արկանզաս
• Կալիֆոռնիա
• Կոլորադո
• Կոնեկտիկուտ
• Դելավեր
• Ֆլորիդա
• Ջորջիա
• Այդահո
• Իլլինոյիս
• Կանզաս
• Կենտակի
• Լուիզիանա
• Մեն
• Մերիլենդ
• Մասաչուսեթս
• Միչիգան
• Մինեսոտա
• Միսսուրի
• Մոնտանա
• Նեբրասկա
• Նեւադա
• Նյու Հեմփշիր
• Նյու Ջերսի
• Նյու Մեքսիկո
• Նյու Յորք
• Հյուսիսային Կարոլինա
• Հյուսիսային Դակոտա
• Օհայո
• Օկլահոմա
• Օրեգոն
• Փենսիլվանիա
• Ռոդ Այլենդ
• Հարավային Կարոլինա
• Թենեսի
• Տեխաս
• Յուտա
• Վերմոնտ
• Վիրջինիա
• Վաշինգտոն
• Վիսկոնսին
• Հարավային Դակոտա
• Հավայ

Արևմտյան Վիրջինիայի նահանգապետի հռչակագիր — 04 մայիսի, 2016թ.

Ավստրալիա

• Նոր Հարավային Ուելսի նահանգ

Արգենտինա

• Կորդոբայի նահանգ
• Բուենոս Այրեսի նահանգ

Կանադա

• Բրիտանական Կոլումբիա
• Օնտարիո (ներառյալ Տորոնտո քաղաքը)
• Քվեբեկ (ներառյալ Մոնրեալ քաղաքը)

Շվեյցարիա

• Ժնեւյան կանտոն
• Վոդ կանտոն

Մեծ Բրիտանիա

• Ուելս

Իտալիա

• Բերտիոլոլի քաղաքային խորհուրդ
• Ուդինեի քաղաքային խորհուրդ
• Սեստո Սան Ջիովանիի քաղաքային խորհուրդ
• Սալգարեդայի քաղաքային խորհուրդ
• Բելլունոյի քաղաքային խորհուրդ
• Հռոմի քաղաքային խորհուրդ
• Մասսա Լոմբարդայի քաղաքային խորհուրդ
• Մոնտանա Ֆելտրինայի քաղաքային խորհուրդ
• Ջենովայի քաղաքային խորհուրդ
• Թիենեի քաղաքային խորհուրդ
• Կաստելսիլանոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆիրենցեի քաղաքային խորհուրդ
• Ռավեննայի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆելտրեի քաղաքային խորհուրդ
• Վենետիկի քաղաքային խորհուրդ
• Իմոլայի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆաենցայի քաղաքային խորհուրդ
• Պարմայի քաղաքային խորհուրդ
• Սոլառոլոյի քաղաքային խորհուրդ
• Վիլլաֆրանկա Պադովանայի քաղաքային խորհուրդ
• Միլանի քաղաքային խորհուրդ
• Պոնտե դի Պիավեի քաղաքային խորհուրդ
• Կոնսելիչեի քաղաքային խորհուրդ
• Լուջոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ս. Ստինո Լիվենցայի քաղաքային խորհուրդ
• Կոտինյոլայի քաղաքային խորհուրդ
• Ասիաոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ագաթա Սուլ Սանտեռնոյի քաղաքային
• Մոնտեռֆոռտե Դ՛Ալպոնեի քաղաքային
• Պադովայի քաղաքային խորհուրդ
• Մոնտորսո Վիչենտինոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆուսինյանոյի քաղաքային խորհուրդ
• Բանյակավալլոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ռոսսիի քաղաքային խորհուրդ,
• Սանգուինետտոյի քաղաքային խորհուրդ,
• Կամպոնոգարայի քաղաքային խորհուրդ

Տոսկանայի նահանգային խորհուրդ

Սիցիլիայի նահանգային խորհրդարան

Իսպանիա

• Նավառայի խորհրդարանի բանաձև
• Կատալունիա
• Բասկերի երկիր
• Բալեարիկ կղզիներ
• Միսլատա
• Բուրխասոտ
• Բետերա
• Պինտո
• Չիրիվեյա
• Սան Սեբաստիան
• Բասկերի երկրի խորհրդարանի հայտարարություն` Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ — 16 ապրիլի, 2015թ.
• Սանտա Մարգարիտա ի Մոնխոս
• Ալդայա
• Մերիդա
• Պայպորտա
• Ալիկանտե

 Բելգիա

• Ֆլանդրիայի խորհրդարանի բանաձև

 Ավստրիա

• Վիեննա

---

Մշակութային եղեռն