Արևմուտքի գլխավորած միջազգային կարգը ճգնաժամ է ապրում

BRENDAN SMIALOWSKI/AFP via Getty Images

Արևմուտքի գլխավորած համաշխարհային տնտեսական կարգը վատ 2023 թվական ունեցավ: Զարմանալիորեն, առաջնային պատճառը Չինաստանի գլխավորած այլընտրանքային կարգի ի հայտ գալը չէր, ինչպես ոմանք ակնկալում էին: Փոխարենը, այն ներքին սթրեսն էր, որը հանգեցրեց ավելի շատ կասկածների դրա արդյունավետության և լեգիտիմության վերաբերյալ ամբողջ աշխարհում: Այս մասին գրում է հոդվածի հեղինակ Մոհամեդ Ա. Էլ-Էրիան(Mohamed A. El-Erian) project-syndicate-ում(The Growing Risk of Global Disorder):

Սակայն նոր միջազգային կարգը դժվար թե շուտով ի հայտ գա: Փոխարենը, քանի որ գնալով ավելի շատ երկրներ որոշում են ինքնապահովագրվել՝ կառուցելով այլընտրանքներ Արևմուտքի գլխավորած կարգին, համաշխարհային տնտեսությունը վտանգում է մեծացնում է մասնատումը՝ քայքայելով Ամերիկայի առաջնորդական դերը և արագացնելով համակարգային շարժումը դեպի անկարգություն:

Անշուշտ, Արևմուտքի գլխավորած տնտեսական կարգի վերաբերյալ կասկածները սկսվել են դեռևս 2023 թվականից շատ առաջ: Վերջին 15 տարիների ընթացքում դրա վստահելիությունը և անխափան գործունեությունը խարխլվել են քաղաքականության սխալ քայլերի պատճառով, որոնք հանգեցրել են մի շարք խափանումների: Դրանք ներառում են 2008 թվականի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը, առևտրային և ներդրումային պատժամիջոցների աճող վեփոնիզացիան, COVID-19 պատվաստանյութերի անհավասար բաշխումը, կենտրոնական բանկերի կողմից գնաճը որպես «անցողիկ» սխալ բնութագրումը և բանկերի տոկոսադրույքների ագրեսիվ բարձրացման հետևանքները:

Ինչպիսինն է ԱՄՆ արտաքին քաղաքականությունը

Բազմակողմ համակարգն ավելի է խարխլվել գլոբալ հրատապ մարտահրավերներին դիմակայելու անկարողության պատճառով, ինչպիսիք են կլիմայի փոփոխությունը և ճնշող պարտքը Գլոբալ Հարավում: Քանի որ այս ճնշումներն ուժեղանում են, Արևմուտքի դոմինանտությամբ ինստիտուտներն ավելի ու ավելի են դիտվում որպես անարդյունավետ և անբավարար ներառական:

Հատկապես երկու զարգացումներ են առաջացրել համատարած հիասթափություն Արևմուտքի գլխավորած կարգի առնչությամբ այս տարի: Առաջին՝ ինչպես այժմ լայնորեն փաստագրված է, Ռուսաստանին հաջողվել է պահպանել ակտիվ առևտրային հարաբերություններ՝ չնայած իբր խեղդող պատժամիջոցներին, որոնք սահմանափակում էին SWIFT միջազգային վճարային համակարգը օգտագործելու երկրի հնարավորությունը և սահմանափակում էին նավթի արտահանման գինը:

Ավելին, արևմտյան պատժամիջոցները շրջանցելու իր ջանքերում Ռուսաստանը աջակցություն է ստացել աճող (թեև դեռևս համեմատաբար փոքր) երկրների խմբից: Պատժամիջոցների ռեժիմի սահմանափակ հաջողությունը մաշեցրեց այն համոզմունքը, որ աշխարհի երկրներն այլ ելք չունեն, քան լինել Արևմուտքի գլխավորած տնտեսական կարգի մաս:

Երկրորդ, Ամերիկայի դերը Իսրայելի և ՀԱՄԱՍ-ի միջև շարունակվող պատերազմում շատ երկրների համար բացահայտեց Արևմուտքի հայտարարած հանձնառության դատարկությունը՝ պաշտպանելու մարդու հիմնական իրավունքները և դրանց անհամապատասխանությունը միջազգային իրավունքին:

Իմ վերջին ճամփորդությունների ընթացքում ես հանդիպեցի բազմաթիվ մարդկանց, որոնք կրկնեցին ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղար Անտոնիո Գուտերեշի խիստ նախազգուշացումները Գազայում ոչ մարտական անձանց պաշտպանության բացակայության, Գազայի առողջապահական համակարգի փլուզման, ՄԱԿ-ի մարդասիրական անձնակազմի շրջանում զոհերի ռեկորդային թվի և համատարած սովի, հիվանդությունների, քաղաքացիական անկարգությունների և խաղաղ բնակչության հերթական զանգվածային տեղահանման անմիջական սպառնալիքների վերաբերյալ:

Ինչպես վերջերս խոստովանեց ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենը, միլիոնավոր մարդիկ ամբողջ աշխարհում այժմ կարծում են, որ Իսրայելի պատասխանը Համասի կողմից հոկտեմբերի 7-ին Իսրայելի քաղաքացիների զանգվածային սպանությանը չափազանց հեռուն է գնացել և  Իսրայելը կորցրել է միջազգային աջակցությունը: ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի ամենավերջին քվեարկության ժամանակ հրադադարի վերաբերյալ 153 երկիր կողմ քվեարկեց, միայն տասը դեմ և 23-ը՝ ձեռնպահ։

Աճող թվով երկրներ ողբում են անպատժելիության համար, որով Իսրայելին թույլատրվել է անտեսել միջազգային իրավունքը և ռմբակոծել խաղաղ բնակիչներին, այդ թվում՝ հազարավոր կանանց և երեխաների:

Քանի որ Գազայում հումանիտար ճգնաժամը շարունակում է սրվել, մի քանի երկրներ մտահոգություն են հայտնել, որ ԱՄՆ-ը, չկարողանալով զսպել իր մերձավոր դաշնակցին, ակամա հնարավորություն է տալիս նրան: Բայդենի վարչակազմի որոշումը՝ շրջանցելու Կոնգրեսը՝ տրամադրելու Իսրայելին ավելի շատ ռազմական օգնություն, ընդամենը մեկ օր անց այն բանից հետո, երբ ԱՄՆ-ը վետո դրեց ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևի վրա, որով կոչ էր արվում մարդասիրական հրադադար հաստատել Գազայում, ամրապնդեց այդ ընկալումը:

Անկախ որևէ մեկի դիրքորոշումից այս զարգացումների վերաբերյալ, դրանք կասկածի տակ են դրել Արևմուտքի գլխավորած միջազգային կարգի արդյունավետությունն ու լեգիտիմությունը և վտանգում են արագացնել շարունակական անցումը միաբևեռից բազմաբևեռ համաշխարհային տնտեսության: Քանի որ միջին ուժերն գնալով ավելի են հավակնում իրենց համաշխարհային ասպարեզում, նրանք կխրախուսեն Արևմտյան կողմնորոշում ունեցող փոքր երկրներին մտածել «սվինգ պետություններ» դառնալու հեռանկարի մասին:

Եթե ցանկանում եք հասկանալ տնտեսությունում կատարվողը, ապա կարդացեք սա

Արևմտյան տերությունները պետք է դեմ առ դեմ դիմակայեն այս սպառնալիքին: Թեև արդեն հասցված վնասը վերացնելու համար ժամանակ կպահանջվի, քաղաքական առաջնորդները պետք է կենտրոնանան հետագա մասնատման ռիսկի նվազեցման վրա և կանխեն արագ անկումը դեպի միջազգային անկարգություններ՝ ամրապնդելով գոյություն ունեցող բազմակողմ ճարտարապետությունը: Այս ջանքերը պետք է սկսվեն նախորդ բարեփոխումների նախաձեռնությունների ակտիվացումից առանցքային հաստատությունների շրջանակներում՝ սկսած Արժույթի միջազգային հիմնադրամից և Համաշխարհային բանկից: Առաջնային ուշադրությունը պետք է լինի ձայնի և ներկայացուցչության վրա, և գործառնական ընթացակարգերի արդիականացմանը:

Այս բարեփոխումները վճռորոշ նշանակություն ունեն Արևմուտքի գլխավորած կարգի համար, որը լավ է ծառայել աշխարհին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից ի վեր: Եթե ներկայիս միջազգային շրջանակը տապալվի, ապա այն չի փոխարինվի Չինաստանի կողմից խարսխված նոր համակարգով, այլ ավելի գլոբալ անկարգություններով: Նման արդյունքը կարճաժամկետ կտրվածքով կվնասի բոլորին: Այն նաև կխոչընդոտի մեր կոլեկտիվ կարողությանը` դիմակայելու բարդ և աճող երկարաժամկետ մարտահրավերներին: